دوره 24، شماره 2 - ( خرداد و تیر 1404 )
جلد 24 شماره 2 صفحات 87-75 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.LUMS.REC.1403.128
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Parvardeh M, Abasi M, Ghadampour E. The Effectiveness of Self-Compassion Intervention on Cognitive Emotion Regulation in Female Students with Suicidal Thoughts. TB 2025; 24 (2) :75-87
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3791-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3791-fa.html
پرورده محبوبه، عباسی محمد، قدم پور عزت اله. اثربخشی مداخله شفقت به خود بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی. طلوع بهداشت. 1404; 24 (2) :75-87
دانشیار گروه روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران ، abasi.mo@lu.ac.ir
متن کامل [PDF 656 kb]
(81 دریافت)
| چکیده (HTML) (226 مشاهده)
متن کامل: (59 مشاهده)
اثربخشی مداخله شفقت به خود بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی
نویسندگان: محبوبه پرورده1، محمد عباسی2، عزتاله قدمپور3
1.دانشجوی دکتری روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
2.نویسنده مسئول: دانشیار، گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
Email:abasi.mo@lu.ac.ir شماره تماس: 09177769749
3.استاد گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
چکیده
مقدمه: بررسی خودکشی و ارزیابی برنامه‌های مداخله‌ای، برای طراحی استراتژی‌های پیشگیرانه ضروری است. تنظیم شناختی هیجان عاملی مؤثر در کاهش افکار خودکشی است. هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی مداخله شفقت به خود بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی بود.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون-پسآزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری شامل تمامی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم شهر خرمآباد در سال تحصیلی 1404-1403 بود. با توجه به نوع پژوهش حجم نمونه ۱۵ نفر در هر گروه در نظر گرفته شد که به روش خوشهای چند مرحله‌ای تصادفی 30 نفر انتخاب و در گروههای آزمایش و گواه قرار داده شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران (1979) و پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج (2006) بود. مداخله شفقت به خود (پل گیلبرت، 2000) بودکه به مدت 8 جلسه 90 دقیقه‌ای هفته‌ای یک جلسه اجرا شد و گروه گواه مداخله‌ای دریافت نکرد. دادههای حاصل از پژوهش به شیوه تحلیل کوواریانس تک و چند متغیری، با استفاده از نرمافزار SPSS-25 تحلیل شدند.
یافتهها: نتایج میانگین مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان، افزایش معنیداری در گروه آزمایش نسبت به گروه گواه داشت(001/0p<). مداخله شفقت به خود موجب کاهش استفاده از راهبردهای سازش نیافته و افزایش استفاده از راهبردهای سازش یافته در بین آزمودنی ها شده است(001/0p<).
نتیجه‌گیری: مداخله شفقت به خود می‌تواند یک روش مداخله‌ای کارآمد برای تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی باشد.
واژه‌های کلیدی: افکار خودکشی، تنظیم شناختی هیجان، دانش‌آموزان دختر، مداخله شفقت به خود
این مقاله برگرفته از رساله دکتری روانشناسی تربیتی میباشد.
جدول1. خلاصه محتوای جلسات مداخله شفقت به خود پل گیلبرت (2000)
یافته ها
یافتههای حاصل از دادههای جمعیت شناختی بیانگر آن بود که میانگین سنی شرکتکنندگان گروه مداخله شفقت به خود 44/0±85/16 سال و گروه گواه 36/0±15/17 سال میباشد. چنانکه در جدول 2 مشاهده میشود به نظر می‌رسد افراد شرکت‌کننده در پژوهش ازنظر مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) در یک سطح بوده‌اند و باهم اختلاف معناداری ندارند بنابراین میتوان ادعا کرد قبل از اجرای مداخله گروهها همتا می‌باشند. همچنین میانگین و انحراف معیار پسآزمون دو گروه مداخله و کنترل در مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) نشان می‌دهد که بین پسآزمون دو گروه مداخله و گواه تفاوت معناداری وجود دارد.
برای بررسی فرض نرمال بودن توزیع نمرات متغیرهای وابسته در دو سطح پیشآزمون و پسآزمون از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد. مقدار معنیداری مؤلفههای متغیر تنظیم شناختی هیجان بیشتر از 05/0 به دست آمد که نشان‌دهنده نرمال بودن نمرات در پیشآزمون و پسآزمون است. برای بررسی مفروضه همگنی واریانس از آزمون لون استفاده شد و مقدار معنیداری این آزمون در مداخله شفقت به خود 403/0 به دست آمد. با توجه به اینکه معنیداری متغیرها بیشتر از 05/0 است؛ لذا بین مداخله شفقت به خود و گواه ازلحاظ مؤلفههای تنظیم شناختی آن در مرحله پسآزمون تفاوت معناداری وجود ندارد؛ لذا مفروضه همگنی واریانس تأیید میشود.
همچنین برای بررسی مفروضه همگنی ماتریس واریانس-کوواریانس از آزمون ام باکس استفاده گردید. با توجه به اینکه مقدار معنیداری 416/0 است لذا فرض فوق برقرار است و کوواریانس مؤلفههای تنظیم شناختی در پسآزمون در گروهها باهم برابر بوده و تفاوت معنیداری باهم ندارند.
مفروضه بعدی، همگنی شیب رگرسیون است که در مؤلفه راهبردهای سازش نیافته 462/0 و در راهبرد سازش یافته 850/0 به دست آمد. با توجه به اینکه مقدار معنیداری مربوط به اثر متقابل متغیرهای مستقل و پیشآزمون متغیرهای راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته بیشتر از 05/0 است؛ بنابراین مفروضه فوق یعنی همگنی شیبهای رگرسیون تأیید میشود.
بعد از اطمینان از عدم تخطی مفروضههای تحلیل کوواریانس، آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره (مانکووا) را اجرا شدکه نتایج آن در جدول 3 ذکر شده‌است. نتایج سطوح معناداری تمامی آزمونها بیانگر آن هستند که بین دو گروه آزمایش و گواه حداقل از لحاظ یکی از مؤلفهها تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ بنابراین میتوان اثربخشی مداخله را تأیید کرد و بیان کرد که انجام مداخله تأثیر مثبتی در تنظیم شناختی هیجان داشته است و مداخله شفقت به خود حداقل بر یکی از مؤلفههای تنظیم شناختی تأثیرگذار است.
برای پی بردن به این نکته که ازنظر کدام‌یک از مؤلفههای تنظیم شناختی بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری وجود دارد، از تحلیل کواریانس تک متغیره (آنکووا) استفاده شد که نتایج آن در جدول 4 آمده است.
نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که با کنترل اثر پیشآزمون در مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان، تفاوت معنیداری بین گروه آزمایش و گواه وجود دارد؛ بنابراین با توجه به موارد فوق میتوان ادعا کرد که مداخله شفقت به خود بر مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) تأثیر معناداری داشته است؛ به صورتی که حدود 85 درصد از نمرات راهبردهای سازش نیافته و 81 درصد از نمرات راهبردهای سازش یافته تحت تأثیر مداخله شفقت به خود قرار داشتهاند.
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی شفقت به خود بر تنظیم شناختـی هیجـان در دانش‌آمـوزان دختر دارای افکار خـودکشی انجام شد. نتایـج نشـان داد روش مداخـلـه بر راهبــردهای تنظیـم شناختی هیجان تاثیرگذار است.
با توجه به مقایسه پیشینه پژوهش‌های صورت گرفته با یافتههای پژوهش حاضر میتوان مطرح نمود که نتایج به‌دست‌آمده با نتایج پژوهش‌های کیانزاد و همکاران(13) چیو و همکاران(12)، پیر و همکـاران(25)، هامـر(26)، ماندا تـوری(27) و اینـوود و فراری(28) همسو است. در تبییـن نتایـج میتوان گفت دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی، معمولاً از راهبردهای سازگار و الگوهای تنظیم شناختی هیجان آگاه نیستند و با مشکلات روانی متعددی ازجمله، آشفتگی‌های شخصی تا ناسازگاری اجتمـاعی و رفتـارهای خود آسیـب رسان مواجه می‌شوند و هیجان‌های منفی بیشتری را تجربه می‌کنند. درواقع مداخله شفقت به خود از طریق تعدیل هیجان‌های منفی و جست‌وجوی خطر و تسهیل و توسعه سیستم رضایت، تسکین و امنیت، احساس آرامش، رفاه و رضایت و رفتارهای مراقبتی، همدلانه و مشفقانه و ارتباط با دیگران را افزایش می‌دهد. درواقع تمرکز بر هیجانات مثبت باعث میشود که هیجانات منفی به حداقل برسند(29).
همچنین مداخله شفقت به خود در این افراد سبب رشد هوشمندانه و توانایی به تعویق انداختن احساسات ناخوشایند، توانایی درگیر شدن یا گریز از یک هیجان منفی به صورت مناسب، توانایی کنترل عاقلانه هیجانها شده و با تعدیل هیجانات منفی و افزایش هیجانات مثبت سبب تعدیل تنظیم هیجانی این افراد می شود. تلاش برای آگاهی از هیجانها، خود آگاهی و ذهن آگاهی را افزایش می‌دهد و سبب میشود که افراد خودآگـاهی بیشتـری را به دست آورند و بر خود کنتـرل مناسب‌تری داشته باشند و افکار خود سرزنشگری و احساسات ناخوشایند کمتری داشته باشند؛ بنابراین مداخله شفقت به خود در این افراد می‌تواند موجب انسجام هیجانی، تطبیق رفتارهای سازشی جدید و ارزیابی هیجانی مثبت و منفی شود و در کل تنظیم هیجانی را بهبود بخشد(12).
در تبیین یافتههای پژوهش میتوان گفت که شفقت به خود به عنوان یک مهارت روان شناختی، شامل نگرش مهربانانه نسبت به خود در مواجهه با مشکلات، شکست‌ها، درد یا ناکامی است و می‌تواند به‌عنوان راهبردی مؤثر در بهبود سلامت روان نوجوانان شناخته شود. بر همین اساس، افرادی که از سطوح بالاتری از شفقت به خود برخوردارند، در مقایسه با افرادی که بیشتر خود انتقادگر هستندکمتر دچار نشخوار ذهنی، سرزنش خود و اضطراب می‌شوند و از راهبردهای سازگارانه تری برای تنظیم هیجان بهره می‌گیرند. درواقع مداخله شفقت به خود می‌تواند توانایی فرد را در بازشناسی و پذیرش هیجانات منفی افزایش دهد، بدون آنکه به قضاوت یا سرکوب آنها بپردازد. در مورد دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی که اغلب با خود انتقادگری شدید، احساس بی‌ارزشی و ناامیدی دست و پنجه نرم می‌کنند، افزایش شفقت به خود می‌تواند به تعدیل این الگوهای فکری منفی کمک کرده و از طریق تقویت راهبردهای تنظیم شناختی هیجان مانند ارزیابی مجدد شناختی یا پذیرش، موجب کاهش شدت هیجانات منفی و افکار خودکشی شود؛ بنابراین میتوان گفت که مداخله شفقت به خود، روشی مؤثر برای افزایش تنظیم شناختی هیجان دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی است.
بدون شک انجام کارهای پژوهشی در هر محیط، زمان و با هر جامعه‌ای بدون محدودیت و مشکلات نیست. نتایج این پژوهش محدود به دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم بود و باید در تعمیم نتایج برای سایر گروههای سنی احتیاط صورت پذیرد.
ازآنجایی‌که در این پژوهش تنها ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه بود و جنبه خود گزارش دهی دارد که خالی از اشکال نبود و محدودیت‌های مربوط به این ابزار را باید مدنظر قرارداد. همچنین از نقاط ضعف پژوهش حاضر میتوان به عدم وجود پیگیری در مورد تداوم اثر مداخله را ذکر کرد.
در پایان پیشنهاد میشود محدودیت‌های مربوط به ابزارهای اندازه‌گیری را مدنظر قرار داده و از سایر روش‌های جمع‌آوری اطلاعات مانند مصاحبه نیز استفاده شود؛ همچنین پیشنهاد میشود که برای کاهش افکار خودکشی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم در مدارس، از این روش آموزشی استفاده شود. و همچنین در پژوهش‌های آتی روی جامعه دانش‌آموزان پسر در سایر شهرها و مناطق کشور به‌صورت طولی و در طول زمان اثرگذاری متغیرها مورد ارزیابی قرار گیرد.
ملاحظات اخلاقی
اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخلاق دانشگاه لرستان به شماره IR.LUMS.REC.1403.128 به تصویب رسیده است.
سهم نویسندگان
مجبوبه پرورده مسئولیت ایده‌پردازی، اجرا و نگارش؛ محمد عباسی نظارت بر اجرا و بازبینی نسخه نهایی؛ عزتاله قدم پور تحلیل و تفسیر داده‌ها و نظارت بر مراحل پژوهش را بر عهده داشتند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته‌اند.
حمایت مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری و بدون حمایت مالی میباشد.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام می‌دارند که در نتایج این پژوهش هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بدین‌وسیله از آموزش و پرورش ناحیه 1 و 2 خرمآباد و کلیه دانش‌آموزانی که به عنوان شرکت‌کننده در این پژوهش حضور داشتند و با صبر و بردباری پاسخگوی سؤالات بودند، صمیمانه قدردانی می‌کنیم.
نویسندگان: محبوبه پرورده1، محمد عباسی2، عزتاله قدمپور3
1.دانشجوی دکتری روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
2.نویسنده مسئول: دانشیار، گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
Email:abasi.mo@lu.ac.ir شماره تماس: 09177769749
3.استاد گروه روانشناسی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران
چکیده
مقدمه: بررسی خودکشی و ارزیابی برنامه‌های مداخله‌ای، برای طراحی استراتژی‌های پیشگیرانه ضروری است. تنظیم شناختی هیجان عاملی مؤثر در کاهش افکار خودکشی است. هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی مداخله شفقت به خود بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی بود.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون-پسآزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری شامل تمامی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم شهر خرمآباد در سال تحصیلی 1404-1403 بود. با توجه به نوع پژوهش حجم نمونه ۱۵ نفر در هر گروه در نظر گرفته شد که به روش خوشهای چند مرحله‌ای تصادفی 30 نفر انتخاب و در گروههای آزمایش و گواه قرار داده شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران (1979) و پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج (2006) بود. مداخله شفقت به خود (پل گیلبرت، 2000) بودکه به مدت 8 جلسه 90 دقیقه‌ای هفته‌ای یک جلسه اجرا شد و گروه گواه مداخله‌ای دریافت نکرد. دادههای حاصل از پژوهش به شیوه تحلیل کوواریانس تک و چند متغیری، با استفاده از نرمافزار SPSS-25 تحلیل شدند.
یافتهها: نتایج میانگین مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان، افزایش معنیداری در گروه آزمایش نسبت به گروه گواه داشت(001/0p<). مداخله شفقت به خود موجب کاهش استفاده از راهبردهای سازش نیافته و افزایش استفاده از راهبردهای سازش یافته در بین آزمودنی ها شده است(001/0p<).
نتیجه‌گیری: مداخله شفقت به خود می‌تواند یک روش مداخله‌ای کارآمد برای تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی باشد.
واژه‌های کلیدی: افکار خودکشی، تنظیم شناختی هیجان، دانش‌آموزان دختر، مداخله شفقت به خود
این مقاله برگرفته از رساله دکتری روانشناسی تربیتی میباشد.
مقدمه
مرحله نوجوانی(Adolescence) بحرانی‌ترین مرحله زندگی هر فرد محسوب میشود. در دوره نوجوانی، تحولات بسیار عمیقی ازنظر فیزیکی، روانی اجتماعی در نوجوانان به وجود می‌آید که موجب بر هم خوردن تعادل جسم و روان آنها میشود(1). خودکشی یک چالش مهم بهداشت عمومی و سومین علت مرگ‌ومیر نوجوانان و بزرگ‌سالان در جهان است(2). یکی از مشکلات اساسی دوره نوجوانی آغاز افکار منفی از جمله افکار خودکشی(suicidal thoughts) میباشد که شروع و اساس خودکشی است(3) و یکی از چالشهای جدی سلامت روان در میان نوجوانان است(4).
خودکشی به دلیل پیچیدگی‌های اجتماع، فشارهای تحصیلی، تغییرات بیولوژیکی و روانی دوران بلوغ و دسترسی آسان به اطلاعات در فضای مجازی، ابعاد گسترده‌تری یافته است(5)؛ به ویژه در میان دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم به دلیل قرار گرفتن در مرحله حساس گذار از نوجوانی به بزرگسالی که با فشارهایی ازقبیل فشارهای تحصیلی، چالشهای هویتی و جایگاه اجتماعی، تغییرات هورمونی و جسمانی بلوغ و روابط بین فردی مواجه هستند که می‌تواند بر سلامت روان آنها تأثیر عمیقی بگذارد و زمینه‌ساز بروز آسیب پذیری‌های روانی و شیوع افکار خودکشی در این گروه سنی باشد(6).
دختران نوجوان ممکن است به دلیل هنجارهای اجتماعی و فرهنگی مرتبط با نقش جنسیتی، انتظارات از کمال‌گرایی و فشارهای مربوط به‌ظاهر و پذیرش اجتماعی، بار بیشتری را تحمل کنند(7). شناسایی علائم هشداردهنده، درک عوامل خطر و محافظـت‌کننده و اتخاذ رویکـردهای پیشگیـرانه و حمایتـی از
اهمیت حیاتی برخوردار است. از عوامـلی که در گرایـش به خودکشی دخیل بوده تنظیم شناختی هیجان است (Cognitive Emotion Regulation) که به چگونگی مدیریت و اصلاح پاسخ‌های هیجانی افراد از طریق فرآیندهای شناختی می‌پردازد. تنظیم شنـاختـی هیجـان حـاصل تعامـل فرد، وضعیـت او و عوامل راهبردی است(8). تنظیم شناختی هیجان به معنای تنظیم هیجانها از طریق شناخت و مدیریت هیجانها است و شامل گسترهای از راهبردهای شناختی و رفتاری است که جهـت کاهش، حفظ یا افزایش یک هیجان صورت می‌گیرد(9). تنظیم هیجان بر جنبه‌های مختلف عملکرد هیجانی، ازجمله حالات هیجـانی درونـی، شنـاخت‌های مرتبـط با هیجـان، فرآینـدهای فیزیولوژیکی و رفتارهای مرتبط با هیجان تأثیر می‌گذارد. توانایی تنظیـم هیجانات به عنـوان یک عامـل حیـاتی در تعییـن بهزیـستی و عملکـرد موفـق در نظـر گرفته میشود(10). استراتژی‌های تنظیم هیجان شناختی به طورکلی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: استراتژی‌های انطباقی و استراتژی‌های ناسازگارانه. استراتژی‌های انطباقی با خوش بینی، عزت نفس و بهزیستی روانشناختی مرتبط هستند؛ در حالی که استراتژی‌های ناسازگـارانه با مشکلات هیجـانی، افسـردگی و آسیـب شناسی روانی پیونـد خورده‌انـد(10). هدف تنظیم هیجانی حذف هیجانات نامناسب نیست، بلکه تأثیرگذاری بر پویایی هر هیجان برای ایجاد پاسخ‌های انطباقی با بافتار است(11). چیو و همکاران (2021) درتحقیق خود نشان دادند که دانش‌آموزانی که افکار خودکشی بالایی دارند تنظیم شناختی هیجان در آنها به شدت پایین است(12). کیان‌زاده و همکاران (2021) نیز در تحقیق خود نشان دادند که با افزایش تنظیم شناختی هیجان افکار خودکشی کاهش پیدا میکند(13). نتایج مطالعات سلیمان نژاد و همکاران (2019) نشان داد میزان تنظیم شناختی هیجانی در نوجوانانی که گرایش به خودکشی دارند در سطح پایینی است و بد تنظیمی هیجانی عامل تعیین کننده گرایش به خودکشی نوجوانان و جوانان شهر ایلام است و افزایش تنظیم هیجانی تأثیر مثبتی در کاهش گرایش به خودکشی داشته است(14). با بررسی این تحقیقات مشخص میشود دانش‌آموزانی که افکار خودکشی بالایی دارند تنظیم شناختی هیجان درآن‌ها به شدت پایین است و لذا در نظر گرفتن این مورد به‌عنوان یک متغیر تأثیرگذار بر افکار خودکشی بسیار مهم است(12).
مداخلات روانشناختی متعددی برای کاهش افکار خودکشی و گزارش شده است. یکی از این مداخلات مداخله شفقت به خود ( (self-compassionاست(15) که از سه عنصر اصلی تشکیل‌شده است: مهربانی به خود درک خود در مقابل انتقاد از خود (حس انسانیت مشترک دیدن تجربه خود به عنوان تجارب انسانی بزرگ‌تر به جای تنها بودن) و ذهـن آگاهـی پذیـرش احساسات دردناک و حضور در لحظه(16). شفقت به خود سلامت روان و بهزیستی را ارتقا می‌دهد و بر کاهش افکار خودکشی اثری مثبت دارد(17). شفقت به خود با عواطف منفی مقابله میکند. تحقیقات حاکی از مؤثر بودن این مؤلفه در افراد باسابقه خودکشی است(2). از سویی، مداخله شفقت به خود با مدیریت هیجانات و پذیرش خود می‌تواند در کمک به دانش آموزان دختر دارای افکار خودکشی نقش قابل‌توجهی ایفا کند(18). دانش‌آموزان در سنین خطرساز برای خودکشی قرار دارند و مطابق تحقیقات انجام‌شده، پدیده خودکشی به عنوان ناهنجاری اجتماعی و روانشناختی شیوع دارد و عدم توجه به این افکار نتایج زیانباری برای فرد و جامعه به همراه خواهد داشت؛ بنابراین مداخله و توجه به مهارت‌هایی که باعث کاهش این افکار میشود از اولویت بسیار بالایی برخوردار است(19).
مطالعه پیشینه پژوهش نشان داد که در طی سال‌ها، پژوهش‌های مختلف علل گوناگونی را در بروز افکار خودکشی مطرح کرده‌اند، اما یک ضعف مهم این پژوهش‌ها کم توجهی به نقش هیجانها و فرایند تنظیم شناختی هیجان است که از عوامل فردی و روانشناختی برای پیشگیری از بروز افکار خودکشی است. بررسی‌ها نشان داده که درمان‌های موج سوم مانند مداخلات مبتنی بر شفقت تاثیرات قابل توجهی بر مشکلات روانشناختی دارد. با توجه به پیچیدگی‌هایی که در نوجوانان وجود دارد ارائه مداخله های ذکر شده برای افزایش مهارت‌های تنظیم شناختی هیجان اثرات متفاوتی به‌دنبال داشته باشد. علیرغم پژوهش های متعدد در ارتباط با اثر بخشی شفقت درمانی در جوامع مختلف، و اهمیت راهبردهای تنظیم شناختی هیجان، ضعف پژوهشی در جامعه مورد پژوهش وجود داشت که نشانگر خلا پژوهشی در این جامعه آماری بود. با توجه به حساسیت موضوع و شرایط فرهنگی اجتماعی خاص جامعه آماری دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی و با توجه به اثربخشی این مداخله در جوامع آماری دیگر، جهت برطرف کردن خلا پژوهش این تحقیق انجام شد تا حدودی کمبود تحقیقات کاربردی را در این زمینه جبران کند و چشم‌انداز روشنی برای مراکز مرتبط جهت بهبود وضعیت روان شناختی نوجوانان دارای رفتارهای خودکشی ایجاد کرده و احتمالاً از این طریق در جهت بهبود سطح سلامت روانی و اجتماعی دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی گام مفیدی برداشته شود. بر اساس مطالب بیان شده در این مطالعه پژوهشگران در پی پاسخ به این سؤال هستند که آیا مداخله شفقت به بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی اثربخشی دارد؟
روش بررسی
روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون- پسآزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی دانش‌آموزان دختر دوره دوم متوسطه شهر خرمآباد در سال تحصیلی 1403-1402 به تعداد 7385 نفر بود. برای محاسبه حجم نمونه در مطالعات نیمه‌آزمایشی و آزمایشی با تعداد چهار گروه(سه گروه آزمایشی و یک گروه گواه) با ضریب اطمینان 99/0 و توان آزمون 90/0 مطابق با فرمول زیر، حجم نمونه 30 نفر تعیین شد(20).
با استفاده از فرمول حجم نمونه 60 نفر محاسبه شد و با روش نمونه‌گیری تصادفی خوشهای چند مرحله‌ای در گروهها جایگزین شدند. به این صورت که ابتدا از دو ناحیه مداخله و پرورش شهر خرمآباد، 2 دبیرستان به طور تصادفی انتخاب شد و برای دستیابی به شرکتکنندگان دارای افکار خودکشی با همکاری مشاوران و مسئولین مدرسه پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران(21) بین تمامی دانش‌آموزان توزیع شد و دانش‌آموزانی که نمره بالاتر از نقطه برش ۱٨ از ۶۳ را کسب کردند به عنوان نمونه اولیه انتخاب شدند و سپس در بین آنها پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج(22) اجراشده و از بین افرادی که نمره پایینتر از میانگین کسب کردند 30 نفر به‌عنوان نمونه اصلی انتخاب و به‌صورت تصادفی در 2 گروه 15 نفره شامل یک گروه آزمایشی و یک گروه گواه جایگزین شدند.
پژوهش حاضر با رعایت موازین اخلاقی پژوهش شامل کسب رضایت آگاهانه آزمودنی، اخذ رضایت کتبی از والدین دانش‌آموزان، محرمانه بودن اطلاعات آزمودنی‌ها و ورود و خروج داوطلبانه آزمودنی‌ها از پژوهش اجرا شد.
ملاک‌های ورود آزمودنی‌ها در پژوهش حاضر عبارتند از: رضایت داوطلبانه جهت شرکت در پژوهش تحصیل در مدارس عادی دوره دوم متوسطه داشتن افکار خودکشی و عدم شرکت همزمان در مداخله دیگر و ملاک‌های خروج آزمودنی‌ها از پژوهش عبارتند از: عدم رضایت آزمودنی از شرکت در پژوهش، غیبت بیش از دو جلسه در جلسات مداخله، عدم تکمیل کامل پرسشنامه و داشتن مشکلات حاد روانی. پس از انتخاب افراد بر اساس اصول اخلاقی، در مورد اهداف پژوهش و موضوع اطلاعاتی به آنها ارائه شد به شرکتکنندگان اطمینان داده شد که آنها اختیار دارند در هر مرحله‌ای از مداخله انصراف دهند، نتایج پژوهش به‌صورت نتیجه‌گیری کلی منتشر می‌شوند.
پس از انتخاب افراد بر اساس اصول اخلاقی، پرسشنامه‌ها ابتدا توسط هر دو گروه تکمیل شد و سپس برای گروه آزمایشی، مداخله شفقت به خود پل گیلبرت به مدت 8 جلسه 90 دقیقه ای (جدول 1) هفته‌ای یک جلسه به مدت دو ماه اجرا شد و گروه گواه مداخله‌ای دریافت نکردند.
پایان جلسات مداخله، پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان(22) به عنوان پسآزمون توسط آزمودنی‌ها تکمیل شد. تحلیل آماری داده‌ها در سطح توصیفی از میانگین و انحراف معیار و در سطح استنباطی نیز پس از بررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها از طریق آزمون شاپیرو-ویلک، همگنی واریانس، همگنی ماتریس واریانس-کوواریانس و همگنی شیب رگرسیون، از آزمون های تحلیل کوواریانس چند متغیری استفاده شد. داده‌ها از طریق نرم افزار SPSS نسخه 26 تحلیل شدند.
پرسشنامه افکار خودکشی: برای سنجش افکار خودکشی از پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران(21) استفاده شد. این پرسشنامه 19 گویه دارد. نمره‌گذاری بر روی طیف لیکرت 3 درجه‌ای (کمترین شدت=0 تا بیشترین شدت=2) بود.
بک و همکاران (1979) ضریب همبستگی پرسشنامه افکار خودکشی را برای بیماران بستری 90/0 و برای بیماران درمانگاهی 94/0 همچنین ضریب پایایی ابزار را از طریق آلفای کرونباخ از 87/0 تا 97/0 گزارش کردند. در پژوهش انیسی و همکاران(23) روایی همزمان این مقیاس با پرسشنامه سلامت عمومی 76/0، با مقیاس افسردگی بک 69/0 و پایایی آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ برابر با 95/0 به دست آمد. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ 86/0 برآورد گردید.
تنظیم شناختی هیجان: برای سنجش تنظیم شناختی هیجان از فرم کوتاه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج(22) استفاده شد. این پرسشنامه 18 سؤالی شامل دو مؤلفه راهبردهای سازش یافته و راهبردهای سازش نیافته است.
نمره‌گذاری بر روی طیف لیکـرت 5 درجـه‌ای (هرگز=۱ تا همیشه=5) است. در پژوهش گارنفسکی و کرایج(22) روایی ابزار مطلوب گزارش گردید؛ همچنین پایایی زیر مقیاس‌ها بین 67/0 و 81/0 محاسبه گردید.
این ابزار در ایران توسط بشارت و بزازیان(24) بررسی و اعتبار یابی شد. در این پژوهش روایی ابزار مطلوب گزارش شد؛ همچنین پایایی زیر مقیاس‌ها به روش باز آزمایی بین 70/0 و 80/0 برآورد گردید. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای راهبردهای سازش یافته و راهبردهای سازش نیافته به ترتیب 76/0 و 79/0 برآورد گردید.
مرحله نوجوانی(Adolescence) بحرانی‌ترین مرحله زندگی هر فرد محسوب میشود. در دوره نوجوانی، تحولات بسیار عمیقی ازنظر فیزیکی، روانی اجتماعی در نوجوانان به وجود می‌آید که موجب بر هم خوردن تعادل جسم و روان آنها میشود(1). خودکشی یک چالش مهم بهداشت عمومی و سومین علت مرگ‌ومیر نوجوانان و بزرگ‌سالان در جهان است(2). یکی از مشکلات اساسی دوره نوجوانی آغاز افکار منفی از جمله افکار خودکشی(suicidal thoughts) میباشد که شروع و اساس خودکشی است(3) و یکی از چالشهای جدی سلامت روان در میان نوجوانان است(4).
خودکشی به دلیل پیچیدگی‌های اجتماع، فشارهای تحصیلی، تغییرات بیولوژیکی و روانی دوران بلوغ و دسترسی آسان به اطلاعات در فضای مجازی، ابعاد گسترده‌تری یافته است(5)؛ به ویژه در میان دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم به دلیل قرار گرفتن در مرحله حساس گذار از نوجوانی به بزرگسالی که با فشارهایی ازقبیل فشارهای تحصیلی، چالشهای هویتی و جایگاه اجتماعی، تغییرات هورمونی و جسمانی بلوغ و روابط بین فردی مواجه هستند که می‌تواند بر سلامت روان آنها تأثیر عمیقی بگذارد و زمینه‌ساز بروز آسیب پذیری‌های روانی و شیوع افکار خودکشی در این گروه سنی باشد(6).
دختران نوجوان ممکن است به دلیل هنجارهای اجتماعی و فرهنگی مرتبط با نقش جنسیتی، انتظارات از کمال‌گرایی و فشارهای مربوط به‌ظاهر و پذیرش اجتماعی، بار بیشتری را تحمل کنند(7). شناسایی علائم هشداردهنده، درک عوامل خطر و محافظـت‌کننده و اتخاذ رویکـردهای پیشگیـرانه و حمایتـی از
اهمیت حیاتی برخوردار است. از عوامـلی که در گرایـش به خودکشی دخیل بوده تنظیم شناختی هیجان است (Cognitive Emotion Regulation) که به چگونگی مدیریت و اصلاح پاسخ‌های هیجانی افراد از طریق فرآیندهای شناختی می‌پردازد. تنظیم شنـاختـی هیجـان حـاصل تعامـل فرد، وضعیـت او و عوامل راهبردی است(8). تنظیم شناختی هیجان به معنای تنظیم هیجانها از طریق شناخت و مدیریت هیجانها است و شامل گسترهای از راهبردهای شناختی و رفتاری است که جهـت کاهش، حفظ یا افزایش یک هیجان صورت می‌گیرد(9). تنظیم هیجان بر جنبه‌های مختلف عملکرد هیجانی، ازجمله حالات هیجـانی درونـی، شنـاخت‌های مرتبـط با هیجـان، فرآینـدهای فیزیولوژیکی و رفتارهای مرتبط با هیجان تأثیر می‌گذارد. توانایی تنظیـم هیجانات به عنـوان یک عامـل حیـاتی در تعییـن بهزیـستی و عملکـرد موفـق در نظـر گرفته میشود(10). استراتژی‌های تنظیم هیجان شناختی به طورکلی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: استراتژی‌های انطباقی و استراتژی‌های ناسازگارانه. استراتژی‌های انطباقی با خوش بینی، عزت نفس و بهزیستی روانشناختی مرتبط هستند؛ در حالی که استراتژی‌های ناسازگـارانه با مشکلات هیجـانی، افسـردگی و آسیـب شناسی روانی پیونـد خورده‌انـد(10). هدف تنظیم هیجانی حذف هیجانات نامناسب نیست، بلکه تأثیرگذاری بر پویایی هر هیجان برای ایجاد پاسخ‌های انطباقی با بافتار است(11). چیو و همکاران (2021) درتحقیق خود نشان دادند که دانش‌آموزانی که افکار خودکشی بالایی دارند تنظیم شناختی هیجان در آنها به شدت پایین است(12). کیان‌زاده و همکاران (2021) نیز در تحقیق خود نشان دادند که با افزایش تنظیم شناختی هیجان افکار خودکشی کاهش پیدا میکند(13). نتایج مطالعات سلیمان نژاد و همکاران (2019) نشان داد میزان تنظیم شناختی هیجانی در نوجوانانی که گرایش به خودکشی دارند در سطح پایینی است و بد تنظیمی هیجانی عامل تعیین کننده گرایش به خودکشی نوجوانان و جوانان شهر ایلام است و افزایش تنظیم هیجانی تأثیر مثبتی در کاهش گرایش به خودکشی داشته است(14). با بررسی این تحقیقات مشخص میشود دانش‌آموزانی که افکار خودکشی بالایی دارند تنظیم شناختی هیجان درآن‌ها به شدت پایین است و لذا در نظر گرفتن این مورد به‌عنوان یک متغیر تأثیرگذار بر افکار خودکشی بسیار مهم است(12).
مداخلات روانشناختی متعددی برای کاهش افکار خودکشی و گزارش شده است. یکی از این مداخلات مداخله شفقت به خود ( (self-compassionاست(15) که از سه عنصر اصلی تشکیل‌شده است: مهربانی به خود درک خود در مقابل انتقاد از خود (حس انسانیت مشترک دیدن تجربه خود به عنوان تجارب انسانی بزرگ‌تر به جای تنها بودن) و ذهـن آگاهـی پذیـرش احساسات دردناک و حضور در لحظه(16). شفقت به خود سلامت روان و بهزیستی را ارتقا می‌دهد و بر کاهش افکار خودکشی اثری مثبت دارد(17). شفقت به خود با عواطف منفی مقابله میکند. تحقیقات حاکی از مؤثر بودن این مؤلفه در افراد باسابقه خودکشی است(2). از سویی، مداخله شفقت به خود با مدیریت هیجانات و پذیرش خود می‌تواند در کمک به دانش آموزان دختر دارای افکار خودکشی نقش قابل‌توجهی ایفا کند(18). دانش‌آموزان در سنین خطرساز برای خودکشی قرار دارند و مطابق تحقیقات انجام‌شده، پدیده خودکشی به عنوان ناهنجاری اجتماعی و روانشناختی شیوع دارد و عدم توجه به این افکار نتایج زیانباری برای فرد و جامعه به همراه خواهد داشت؛ بنابراین مداخله و توجه به مهارت‌هایی که باعث کاهش این افکار میشود از اولویت بسیار بالایی برخوردار است(19).
مطالعه پیشینه پژوهش نشان داد که در طی سال‌ها، پژوهش‌های مختلف علل گوناگونی را در بروز افکار خودکشی مطرح کرده‌اند، اما یک ضعف مهم این پژوهش‌ها کم توجهی به نقش هیجانها و فرایند تنظیم شناختی هیجان است که از عوامل فردی و روانشناختی برای پیشگیری از بروز افکار خودکشی است. بررسی‌ها نشان داده که درمان‌های موج سوم مانند مداخلات مبتنی بر شفقت تاثیرات قابل توجهی بر مشکلات روانشناختی دارد. با توجه به پیچیدگی‌هایی که در نوجوانان وجود دارد ارائه مداخله های ذکر شده برای افزایش مهارت‌های تنظیم شناختی هیجان اثرات متفاوتی به‌دنبال داشته باشد. علیرغم پژوهش های متعدد در ارتباط با اثر بخشی شفقت درمانی در جوامع مختلف، و اهمیت راهبردهای تنظیم شناختی هیجان، ضعف پژوهشی در جامعه مورد پژوهش وجود داشت که نشانگر خلا پژوهشی در این جامعه آماری بود. با توجه به حساسیت موضوع و شرایط فرهنگی اجتماعی خاص جامعه آماری دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی و با توجه به اثربخشی این مداخله در جوامع آماری دیگر، جهت برطرف کردن خلا پژوهش این تحقیق انجام شد تا حدودی کمبود تحقیقات کاربردی را در این زمینه جبران کند و چشم‌انداز روشنی برای مراکز مرتبط جهت بهبود وضعیت روان شناختی نوجوانان دارای رفتارهای خودکشی ایجاد کرده و احتمالاً از این طریق در جهت بهبود سطح سلامت روانی و اجتماعی دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی گام مفیدی برداشته شود. بر اساس مطالب بیان شده در این مطالعه پژوهشگران در پی پاسخ به این سؤال هستند که آیا مداخله شفقت به بر تنظیم شناختی هیجان در دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی اثربخشی دارد؟
روش بررسی
روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون- پسآزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری پژوهش شامل تمامی دانش‌آموزان دختر دوره دوم متوسطه شهر خرمآباد در سال تحصیلی 1403-1402 به تعداد 7385 نفر بود. برای محاسبه حجم نمونه در مطالعات نیمه‌آزمایشی و آزمایشی با تعداد چهار گروه(سه گروه آزمایشی و یک گروه گواه) با ضریب اطمینان 99/0 و توان آزمون 90/0 مطابق با فرمول زیر، حجم نمونه 30 نفر تعیین شد(20).
با استفاده از فرمول حجم نمونه 60 نفر محاسبه شد و با روش نمونه‌گیری تصادفی خوشهای چند مرحله‌ای در گروهها جایگزین شدند. به این صورت که ابتدا از دو ناحیه مداخله و پرورش شهر خرمآباد، 2 دبیرستان به طور تصادفی انتخاب شد و برای دستیابی به شرکتکنندگان دارای افکار خودکشی با همکاری مشاوران و مسئولین مدرسه پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران(21) بین تمامی دانش‌آموزان توزیع شد و دانش‌آموزانی که نمره بالاتر از نقطه برش ۱٨ از ۶۳ را کسب کردند به عنوان نمونه اولیه انتخاب شدند و سپس در بین آنها پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج(22) اجراشده و از بین افرادی که نمره پایینتر از میانگین کسب کردند 30 نفر به‌عنوان نمونه اصلی انتخاب و به‌صورت تصادفی در 2 گروه 15 نفره شامل یک گروه آزمایشی و یک گروه گواه جایگزین شدند.
پژوهش حاضر با رعایت موازین اخلاقی پژوهش شامل کسب رضایت آگاهانه آزمودنی، اخذ رضایت کتبی از والدین دانش‌آموزان، محرمانه بودن اطلاعات آزمودنی‌ها و ورود و خروج داوطلبانه آزمودنی‌ها از پژوهش اجرا شد.
ملاک‌های ورود آزمودنی‌ها در پژوهش حاضر عبارتند از: رضایت داوطلبانه جهت شرکت در پژوهش تحصیل در مدارس عادی دوره دوم متوسطه داشتن افکار خودکشی و عدم شرکت همزمان در مداخله دیگر و ملاک‌های خروج آزمودنی‌ها از پژوهش عبارتند از: عدم رضایت آزمودنی از شرکت در پژوهش، غیبت بیش از دو جلسه در جلسات مداخله، عدم تکمیل کامل پرسشنامه و داشتن مشکلات حاد روانی. پس از انتخاب افراد بر اساس اصول اخلاقی، در مورد اهداف پژوهش و موضوع اطلاعاتی به آنها ارائه شد به شرکتکنندگان اطمینان داده شد که آنها اختیار دارند در هر مرحله‌ای از مداخله انصراف دهند، نتایج پژوهش به‌صورت نتیجه‌گیری کلی منتشر می‌شوند.
پس از انتخاب افراد بر اساس اصول اخلاقی، پرسشنامه‌ها ابتدا توسط هر دو گروه تکمیل شد و سپس برای گروه آزمایشی، مداخله شفقت به خود پل گیلبرت به مدت 8 جلسه 90 دقیقه ای (جدول 1) هفته‌ای یک جلسه به مدت دو ماه اجرا شد و گروه گواه مداخله‌ای دریافت نکردند.
پایان جلسات مداخله، پرسشنامه تنظیم شناختی هیجان(22) به عنوان پسآزمون توسط آزمودنی‌ها تکمیل شد. تحلیل آماری داده‌ها در سطح توصیفی از میانگین و انحراف معیار و در سطح استنباطی نیز پس از بررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها از طریق آزمون شاپیرو-ویلک، همگنی واریانس، همگنی ماتریس واریانس-کوواریانس و همگنی شیب رگرسیون، از آزمون های تحلیل کوواریانس چند متغیری استفاده شد. داده‌ها از طریق نرم افزار SPSS نسخه 26 تحلیل شدند.
پرسشنامه افکار خودکشی: برای سنجش افکار خودکشی از پرسشنامه افکار خودکشی بک و همکاران(21) استفاده شد. این پرسشنامه 19 گویه دارد. نمره‌گذاری بر روی طیف لیکرت 3 درجه‌ای (کمترین شدت=0 تا بیشترین شدت=2) بود.
بک و همکاران (1979) ضریب همبستگی پرسشنامه افکار خودکشی را برای بیماران بستری 90/0 و برای بیماران درمانگاهی 94/0 همچنین ضریب پایایی ابزار را از طریق آلفای کرونباخ از 87/0 تا 97/0 گزارش کردند. در پژوهش انیسی و همکاران(23) روایی همزمان این مقیاس با پرسشنامه سلامت عمومی 76/0، با مقیاس افسردگی بک 69/0 و پایایی آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ برابر با 95/0 به دست آمد. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ 86/0 برآورد گردید.
تنظیم شناختی هیجان: برای سنجش تنظیم شناختی هیجان از فرم کوتاه تنظیم شناختی هیجان گارنفسکی و کرایج(22) استفاده شد. این پرسشنامه 18 سؤالی شامل دو مؤلفه راهبردهای سازش یافته و راهبردهای سازش نیافته است.
نمره‌گذاری بر روی طیف لیکـرت 5 درجـه‌ای (هرگز=۱ تا همیشه=5) است. در پژوهش گارنفسکی و کرایج(22) روایی ابزار مطلوب گزارش گردید؛ همچنین پایایی زیر مقیاس‌ها بین 67/0 و 81/0 محاسبه گردید.
این ابزار در ایران توسط بشارت و بزازیان(24) بررسی و اعتبار یابی شد. در این پژوهش روایی ابزار مطلوب گزارش شد؛ همچنین پایایی زیر مقیاس‌ها به روش باز آزمایی بین 70/0 و 80/0 برآورد گردید. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای راهبردهای سازش یافته و راهبردهای سازش نیافته به ترتیب 76/0 و 79/0 برآورد گردید.
جدول1. خلاصه محتوای جلسات مداخله شفقت به خود پل گیلبرت (2000)
| مراحل | محتوا |
| اول | ارزیابی، توصیف و تبیین مفهومسازی مداخله خود دلسوزی شناختی و بیان هدف مداخله. |
| دوم | مداخله همدلی و درک و فهم احساسات |
| سوم | مداخله دلسوزی و همدردی و افزایش مراقبت و کمک به خود |
| چهارم | مداخله پذیرش اشتباهات و بخشیدن خود ایجاد تغییر در زندگی و احساسات. |
| پنجم | مداخله پذیرش تغییرات و توانایی تحمل شرایط سخت و چالش‌برانگیز و مواجه‌شدن با چالشهای مختلف. |
| ششم | شامل مداخله افراد در جهت ایجاد احساسات ارزشمند و برخورد مناسب و کارآمد با محیط. |
| هفتم | مداخله مسئولیتپذیری، خود دلسوزی است، تفکر خود انتقادی |
| هشتم | مرور و تمرین |
یافته ها
یافتههای حاصل از دادههای جمعیت شناختی بیانگر آن بود که میانگین سنی شرکتکنندگان گروه مداخله شفقت به خود 44/0±85/16 سال و گروه گواه 36/0±15/17 سال میباشد. چنانکه در جدول 2 مشاهده میشود به نظر می‌رسد افراد شرکت‌کننده در پژوهش ازنظر مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) در یک سطح بوده‌اند و باهم اختلاف معناداری ندارند بنابراین میتوان ادعا کرد قبل از اجرای مداخله گروهها همتا می‌باشند. همچنین میانگین و انحراف معیار پسآزمون دو گروه مداخله و کنترل در مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) نشان می‌دهد که بین پسآزمون دو گروه مداخله و گواه تفاوت معناداری وجود دارد.
برای بررسی فرض نرمال بودن توزیع نمرات متغیرهای وابسته در دو سطح پیشآزمون و پسآزمون از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد. مقدار معنیداری مؤلفههای متغیر تنظیم شناختی هیجان بیشتر از 05/0 به دست آمد که نشان‌دهنده نرمال بودن نمرات در پیشآزمون و پسآزمون است. برای بررسی مفروضه همگنی واریانس از آزمون لون استفاده شد و مقدار معنیداری این آزمون در مداخله شفقت به خود 403/0 به دست آمد. با توجه به اینکه معنیداری متغیرها بیشتر از 05/0 است؛ لذا بین مداخله شفقت به خود و گواه ازلحاظ مؤلفههای تنظیم شناختی آن در مرحله پسآزمون تفاوت معناداری وجود ندارد؛ لذا مفروضه همگنی واریانس تأیید میشود.
همچنین برای بررسی مفروضه همگنی ماتریس واریانس-کوواریانس از آزمون ام باکس استفاده گردید. با توجه به اینکه مقدار معنیداری 416/0 است لذا فرض فوق برقرار است و کوواریانس مؤلفههای تنظیم شناختی در پسآزمون در گروهها باهم برابر بوده و تفاوت معنیداری باهم ندارند.
مفروضه بعدی، همگنی شیب رگرسیون است که در مؤلفه راهبردهای سازش نیافته 462/0 و در راهبرد سازش یافته 850/0 به دست آمد. با توجه به اینکه مقدار معنیداری مربوط به اثر متقابل متغیرهای مستقل و پیشآزمون متغیرهای راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته بیشتر از 05/0 است؛ بنابراین مفروضه فوق یعنی همگنی شیبهای رگرسیون تأیید میشود.
بعد از اطمینان از عدم تخطی مفروضههای تحلیل کوواریانس، آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره (مانکووا) را اجرا شدکه نتایج آن در جدول 3 ذکر شده‌است. نتایج سطوح معناداری تمامی آزمونها بیانگر آن هستند که بین دو گروه آزمایش و گواه حداقل از لحاظ یکی از مؤلفهها تفاوت معناداری مشاهده میشود؛ بنابراین میتوان اثربخشی مداخله را تأیید کرد و بیان کرد که انجام مداخله تأثیر مثبتی در تنظیم شناختی هیجان داشته است و مداخله شفقت به خود حداقل بر یکی از مؤلفههای تنظیم شناختی تأثیرگذار است.
برای پی بردن به این نکته که ازنظر کدام‌یک از مؤلفههای تنظیم شناختی بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری وجود دارد، از تحلیل کواریانس تک متغیره (آنکووا) استفاده شد که نتایج آن در جدول 4 آمده است.
نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که با کنترل اثر پیشآزمون در مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان، تفاوت معنیداری بین گروه آزمایش و گواه وجود دارد؛ بنابراین با توجه به موارد فوق میتوان ادعا کرد که مداخله شفقت به خود بر مؤلفههای تنظیم شناختی هیجان (راهبردهای سازش نیافته و راهبردهای سازش یافته) تأثیر معناداری داشته است؛ به صورتی که حدود 85 درصد از نمرات راهبردهای سازش نیافته و 81 درصد از نمرات راهبردهای سازش یافته تحت تأثیر مداخله شفقت به خود قرار داشتهاند.
جدول 2: آمارههای توصیفی مؤلفههای تنظیم شناختی - هیجانی در گروهها
جدول 3: نتایج تحلیل مانکووا بر روی میانگین مؤلفههای تنظیم شناختی
جدول 4: نتایج تحلیل کوواریانس تک متغیری مؤلفههای تنظیم شناختی گروه
| متغیر وابسته | گروه | پیشآزمون | پسآزمون | ||||
| میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||||
| راهبردهای سازش نیافته | مداخله | 20/27 | 48/1 | 20/18 | 48/1 | ||
| گواه | 06/28 | 06/1 | 80/27 | 84/0 | |||
| راهبردهای سازش یافته | مداخله | 42/24 | 18/1 | 25/33 | 86/0 | ||
| گواه | 80/23 | 48/1 | 78/26 | 92/1 | |||
| مرحله | نام آزمون | مقدار | F | معنیداری |
| پسآزمون | اثر پیلایی | 965/0 | 073/68 | 001/0 |
| لامبدای ویلکز | 035/0 | 073/68 | 001/0 | |
| اثر هتلینگ | 229/27 | 073/68 | 001/0 | |
| بزرگترین ریشه روی | 229/27 | 073/68 | 001/0 |
جدول 4: نتایج تحلیل کوواریانس تک متغیری مؤلفههای تنظیم شناختی گروه
| منبع تغییرات | متغیر وابسته |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
میزان F |
سطح معنیداری |
مجذور اتا |
| راهبردهای سازش نیافته | پیشآزمون | 879/1 | 1 | 879/1 | 211/1 | 313/0 | 168/0 |
| گروه | 357/214 | 1 | 357/214 | 148/138 | 001/0 | 858/0 | |
| خطا | 310/9 | 24 | 552/1 | ||||
| پیشآزمون | 336/0 | 1 | 336/0 | 131/0 | 730/0 | 021/0 | |
| راهبردهای سازش یافته | گروه | 041/98 | 1 | 041/98 | 099/38 | 001/0 | 814/0 |
| خطا | 440/15 | 24 | 573/2 |
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی شفقت به خود بر تنظیم شناختـی هیجـان در دانش‌آمـوزان دختر دارای افکار خـودکشی انجام شد. نتایـج نشـان داد روش مداخـلـه بر راهبــردهای تنظیـم شناختی هیجان تاثیرگذار است.
با توجه به مقایسه پیشینه پژوهش‌های صورت گرفته با یافتههای پژوهش حاضر میتوان مطرح نمود که نتایج به‌دست‌آمده با نتایج پژوهش‌های کیانزاد و همکاران(13) چیو و همکاران(12)، پیر و همکـاران(25)، هامـر(26)، ماندا تـوری(27) و اینـوود و فراری(28) همسو است. در تبییـن نتایـج میتوان گفت دانش‌آموزان دارای افکار خودکشی، معمولاً از راهبردهای سازگار و الگوهای تنظیم شناختی هیجان آگاه نیستند و با مشکلات روانی متعددی ازجمله، آشفتگی‌های شخصی تا ناسازگاری اجتمـاعی و رفتـارهای خود آسیـب رسان مواجه می‌شوند و هیجان‌های منفی بیشتری را تجربه می‌کنند. درواقع مداخله شفقت به خود از طریق تعدیل هیجان‌های منفی و جست‌وجوی خطر و تسهیل و توسعه سیستم رضایت، تسکین و امنیت، احساس آرامش، رفاه و رضایت و رفتارهای مراقبتی، همدلانه و مشفقانه و ارتباط با دیگران را افزایش می‌دهد. درواقع تمرکز بر هیجانات مثبت باعث میشود که هیجانات منفی به حداقل برسند(29).
همچنین مداخله شفقت به خود در این افراد سبب رشد هوشمندانه و توانایی به تعویق انداختن احساسات ناخوشایند، توانایی درگیر شدن یا گریز از یک هیجان منفی به صورت مناسب، توانایی کنترل عاقلانه هیجانها شده و با تعدیل هیجانات منفی و افزایش هیجانات مثبت سبب تعدیل تنظیم هیجانی این افراد می شود. تلاش برای آگاهی از هیجانها، خود آگاهی و ذهن آگاهی را افزایش می‌دهد و سبب میشود که افراد خودآگـاهی بیشتـری را به دست آورند و بر خود کنتـرل مناسب‌تری داشته باشند و افکار خود سرزنشگری و احساسات ناخوشایند کمتری داشته باشند؛ بنابراین مداخله شفقت به خود در این افراد می‌تواند موجب انسجام هیجانی، تطبیق رفتارهای سازشی جدید و ارزیابی هیجانی مثبت و منفی شود و در کل تنظیم هیجانی را بهبود بخشد(12).
در تبیین یافتههای پژوهش میتوان گفت که شفقت به خود به عنوان یک مهارت روان شناختی، شامل نگرش مهربانانه نسبت به خود در مواجهه با مشکلات، شکست‌ها، درد یا ناکامی است و می‌تواند به‌عنوان راهبردی مؤثر در بهبود سلامت روان نوجوانان شناخته شود. بر همین اساس، افرادی که از سطوح بالاتری از شفقت به خود برخوردارند، در مقایسه با افرادی که بیشتر خود انتقادگر هستندکمتر دچار نشخوار ذهنی، سرزنش خود و اضطراب می‌شوند و از راهبردهای سازگارانه تری برای تنظیم هیجان بهره می‌گیرند. درواقع مداخله شفقت به خود می‌تواند توانایی فرد را در بازشناسی و پذیرش هیجانات منفی افزایش دهد، بدون آنکه به قضاوت یا سرکوب آنها بپردازد. در مورد دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی که اغلب با خود انتقادگری شدید، احساس بی‌ارزشی و ناامیدی دست و پنجه نرم می‌کنند، افزایش شفقت به خود می‌تواند به تعدیل این الگوهای فکری منفی کمک کرده و از طریق تقویت راهبردهای تنظیم شناختی هیجان مانند ارزیابی مجدد شناختی یا پذیرش، موجب کاهش شدت هیجانات منفی و افکار خودکشی شود؛ بنابراین میتوان گفت که مداخله شفقت به خود، روشی مؤثر برای افزایش تنظیم شناختی هیجان دانش‌آموزان دختر دارای افکار خودکشی است.
بدون شک انجام کارهای پژوهشی در هر محیط، زمان و با هر جامعه‌ای بدون محدودیت و مشکلات نیست. نتایج این پژوهش محدود به دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم بود و باید در تعمیم نتایج برای سایر گروههای سنی احتیاط صورت پذیرد.
ازآنجایی‌که در این پژوهش تنها ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه بود و جنبه خود گزارش دهی دارد که خالی از اشکال نبود و محدودیت‌های مربوط به این ابزار را باید مدنظر قرارداد. همچنین از نقاط ضعف پژوهش حاضر میتوان به عدم وجود پیگیری در مورد تداوم اثر مداخله را ذکر کرد.
در پایان پیشنهاد میشود محدودیت‌های مربوط به ابزارهای اندازه‌گیری را مدنظر قرار داده و از سایر روش‌های جمع‌آوری اطلاعات مانند مصاحبه نیز استفاده شود؛ همچنین پیشنهاد میشود که برای کاهش افکار خودکشی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه دوم در مدارس، از این روش آموزشی استفاده شود. و همچنین در پژوهش‌های آتی روی جامعه دانش‌آموزان پسر در سایر شهرها و مناطق کشور به‌صورت طولی و در طول زمان اثرگذاری متغیرها مورد ارزیابی قرار گیرد.
ملاحظات اخلاقی
اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخلاق دانشگاه لرستان به شماره IR.LUMS.REC.1403.128 به تصویب رسیده است.
سهم نویسندگان
مجبوبه پرورده مسئولیت ایده‌پردازی، اجرا و نگارش؛ محمد عباسی نظارت بر اجرا و بازبینی نسخه نهایی؛ عزتاله قدم پور تحلیل و تفسیر داده‌ها و نظارت بر مراحل پژوهش را بر عهده داشتند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته‌اند.
حمایت مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری و بدون حمایت مالی میباشد.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام می‌دارند که در نتایج این پژوهش هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بدین‌وسیله از آموزش و پرورش ناحیه 1 و 2 خرمآباد و کلیه دانش‌آموزانی که به عنوان شرکت‌کننده در این پژوهش حضور داشتند و با صبر و بردباری پاسخگوی سؤالات بودند، صمیمانه قدردانی می‌کنیم.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1403/12/27 | پذیرش: 1404/3/17 | انتشار: 1404/6/20
دریافت: 1403/12/27 | پذیرش: 1404/3/17 | انتشار: 1404/6/20
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
