دوره 23، شماره 2 - ( خرداد و تیر 1403 )
جلد 23 شماره 2 صفحات 99-81 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: A-10-3184-1
Ethics code: IR.IAU.SARI.REC.1402.029
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Motevally Joybari F, Bakhshipour Joybari B, Abbasi Q. The Effectiveness of Cognitive-Behavioral Intervention on Social Competence and School Refusal of Children with Separation Anxiety Disorder. TB 2024; 23 (2) :81-99
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3634-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3634-fa.html
متولی جویباری فاطمه، بخشی پور جویباری باب الله، عباسی قدرت الله. اثربخشی مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی. طلوع بهداشت. 1403; 23 (2) :81-99
دانشیار، گروه مشاوره و روانشناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران ، ba_bakhshipour@yahoo.com
متن کامل [PDF 731 kb]
(241 دریافت)
| چکیده (HTML) (278 مشاهده)
جدول ۱: محتوا جلسات شناختی - رفتاری (۳9،40)
پژوهش حاضر باهدف اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد مداخله شناختی-رفتاری بر شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی تأثیر معنادار دارد. بدین صورت این درمان توانسته منجر به افزایش شایستگی اجتماعی در این کودکان شود. این یافته‌ها در راستا پژوهش‌های انجام شده توسط تقی‌زاده و پرندین (41)، چن و چیانگ (42) و مهر افزا و همکاران (43) قرار دارد.
در تبیین اثربخشی مداخله شناختی-رفتاری بر شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌توان اذعان داشت مداخله شناختی-رفتاری به‌عنوان مداخله روان‌شناختی ثمربخش می‌تواند موجب افزایش خلق، ارتقای شاخص‌های روان‌شناختی و مهارت‌های اجتماعی شود. وجود برخی خطاهای ذهنی رایج می‌تواند در تفسیر و درک ما از واقعیت با مشکل مواجه شود این امر موجب بروز خلق‌وخوی و رفتارهای نامناسب و مشکلات اجتماعی گردد(44).
آموزش راهبردهای شناختی در این رویکرد بر عملکرد اجتماعی کودکان در مدرسه تاثیر می گذارد. مشکلات اجتماعی کودکان را می توان نتیجه منفی توانمندی ضعیف در مهارت های شناختی آنها دانست. تفکر صحیح یکی از عواملی است که تاثیر بسزایی در شایستگی اجتماعی نقش دارد. تغییر در شناخت افراد، مدیریت احساسات و رفتارآنها و موجب افزایش عملکرد اجتماعی شان می شود(45).
مداخله شناختی رفتاری با تمرکز بر مباحث شناختی و پیشبرد اهداف آموزشی در زمینه تغیرات رفتاری می تواند طی یک فرآیند درست برکاهش مشکلات اجتماعی و بهبود شایستگی اجتماعی افراد موثر باشد(46). مادران با یادگیری تکنیک های شناختی رفتاری و به کارگیری آن مانند شناسایی افکار منفی (طرح‌واره‌های منفی)، به چالش کشیدن و مقابله با آنها، استفاده از پاسخ‌های عاقلانه و جایگزین تفکر منطقی به‌منظور تغییردادن رفتار نامناسب از طریق تغییردادن تفکر غیرمنطقی مانند آموزش مهارت ابراز وجود و حل مسئله سبب می‌شود کودک نسبت به توانایی‌های خود اعتماد کند و با دید مثبت‌تری نسبت به خود، روابط اجتماعی را برقرار کند این امر موجب تغییر و اصلاح برداشت افراد از رویدادهای محیط پیرامون خود شده به‌گونه‌ای مؤثر درافزایش شایستگی اجتماعی نقش دارد(27).
در باب رابطه بین شایستگی اجتماعی و اضطراب جدایی می‌توان گفت وجود اضطراب جدایی در کودکان به علت انزوا و گوشه‌گیری در حوزه مهارت‌های اجتماعی و مشکلات اجتماعی زیاد در موقعیت‌های گوناگون می‌شود. در نتیجه این نوع تفسیر، کاهش اعتمادبه‌نفس و وجود مشکلات اجتماعی زمینه اضطراب جدایی کودکان را فراهم می‌کند(24).
در این راستا میرحسینی و همکاران(47) در پژوهشی شایستگی اجتماعی، ناگویی هیجانی و علائم اضطراب را مورد بررسی قرار دادند. نتایج به دست آمده نشان داد کاهش اضطراب منجر به بهبود شایستگی اجتماعی در کودکان می شود. در مطالعه دیگر، دی لیجستر وهمکاران(48) به بررسی عملکر اجتماعی و اضطراب جدایی پرداختند.
یافته های به دست آمده حاکی از ارتباط شایستگی اجتماعی و اضطراب جدایی است. همچنین کودکان دارای علائم اضطراب از شایستگی اجتماعی کمتری برخوردار هستند.
از سوی دیگر، یافته‌های این نشان داد مداخله شناختی- فتاری بر امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی اثر دارد. این نتایج در راستای مطالعات انجام شده توسط کنگور و کوچتورک (49) و جانسن و همکاران (50) قرار دارد.
در تبیین اثربخشی مداخله شناختی - رفتاری بر امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌توان گفت باتوجه به اینکه اضطراب جدایی موجب مشکل حضور در مدرسه به‌ویژه امتناع از مدرسه می‌شود، به‌کارگیری درمان شناختی-رفتاری سبب تغیر در احساسات و عواطف می‌شود و چرخه آگاهی شناختی به‌منظور تغییر عواطف و پیامد رفتار بازسازی شناختی را موردمطالعه قرار می‌دهد(51).
در واقع، درمان شناختی-رفتاری از جمله مداخلاتی است که سبب بهبود حضور کودک در مدرسه می‌شود(52).
در مداخله شناختی-رفتاری، تقویت مثبت، سلسله مراتب مواجهه، مهارت‌های برقراری ارتباط و تکنیک‌های حل مسئله جهت افزایش حضور در مدرسه آموزش داده می‌شود(53). بهره‌گیری از تکنیک‌هایی مانند به چالش کشیدن و تغیر باورهای ناکارآمد، استفاده از دماسنج اضطراب، حساسیت‌زدایی تدرجی در کاهش امتناع از مدرسه کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی تأثیر بسزایی دارد؛ زیرا بر اساس رویکرد شناختی - رفتاری، حالت خاص هیجانی مانند اضطراب به‌وسیله تفکر افراطی تداوم و از طریق تحریف در پردازش اطلاعات، شدت می‌یابد و اطلاعاتی که همخوانی با باورهای قبلی آنها باشند موردتوجه قرار می‌گیرند(32). علاوه بر این یکی از راهکارهایی که موجب کاهش امتناع از مدرسه می‌شود، آموزش آرامش عضلانی می‌باشد.
باتوجه به اینکه انواعی از روش‌های آرامش عضلانی در درمان‌های شناختی رفتاری به کار می‌رود باید گفت آرامش عضلانی به‌کاررفته در این پژوهش شامل انقباض یک دقیقه‌ای عضلات مختلف از بدن (دست‌ها، بازوها، شانه‌ها، گردن، صورت و بینی، پیشانی، معده، ساق‌ها و پاها) و سپس رهاسازی آنها و فکرکردن به آرامش حاصل از آن بود که یک تکنیک روزانه دو بار توسط آزمودنی‌ها به‌عنوان تکلیف در منزل جهت کاهش امتناع از مدرسه برای کودکان ارائه می‌شود(19).
در این راستا تکین و آیدین (54) در پژوهشی به بررسی امتناع از مدرسه و اضطراب در میان کودکان و نوجوانان پرداختند. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان داد اضطراب یک عامل شایع مرتبط با امتناع از مدرسه است و به طور مستقیم با اضطراب اجتماعی، اضطراب مدرسه و اضطراب جدایی نقش دارد. از مطالعه دیگر، بیتسیکا و همکاران (55) ارتباط فوبیای اجتماعی و اضطراب جدایی پر خطر امتناع از مدرسه در میان پسران اوتیستیک مورد آزار و اذیت در مدرسه را مورد بررسی قرار دادند.
یافته‌های به‌دست‌آمده نشان داد فوبیای اجتماعی و اضطراب جدایی بر اجتناب از مدرسه در میان کودکان اوتیستیک ارتباط دارد.
استفاده از فنون مهارت‌های شناختی - رفتاری جهت تغییر باورها، نگرش‌ها سوءبرداشت‌ها در برخورد با مسائل و چالش‌ها دارند(50).
اجرای درمان شناختی - رفتاری موجب می‌شود فرد شناخت و افکار خود را مورد کاوش و ارزیابی و تغییر قرار دهد. کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی نیز این کار را در خصوص عوامل استرس‌زا و نگران‌کننده انجام می‌دهد(56).
مادران با آموزش مفاهیم این رویکرد درمی‌یابند که مشکلاتشان چه بوده و راهبردهای مقابله با این مشکل و کنترل اضطراب را نیز می‌آموزند، این امر باعث افرایش عزت‌نفس و کاهش مشکلات رفتاری در کودکان می‌شود(57).
پژوهش حاضر مانند هر پژوهش دیگر با محدودیت‌هایی روبه‌رو بوده است؛ تمرکز صرف بر مادران و نامشخص بودن نقش پدر و عدم بررسی آنها به علت دسترسی کمتر به آن و عدم تمایل به همکاری آنها برای حضور در جلسات درمانی، انجام پژوهش حاضر در شهر ساری بود. تعمیم نتایج به افراد خارج از محدوده جامعه پژوهش باید جانب احتیاط را رعایت کرد.
بنـابـراین باتوجـه به محـدودیـت‌های مـذکور پیشـنهـاد می‌شـود:
پژوهش حاضر در سـایر موقعیـت‌ها، بافـت‌های فرهنـگی و میـان
اقشار دیگر تکرار و نتایج آن با یکدیگر مقایسه شود.
همچنین پیشنهاد می‌شود در پژوهش آتی دو گروه مادران و پدران را موردمطالعه قرار دهد.
ازآنجایی‌که آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی مؤثر بود پیشنهاد می‌شود پژوهشگران آینده، نتایج پژوهش حاضر را در کلینیک‌های روانشناسی و مشاوره، آموزش‌وپرورش و مشاوران مدرسه مورداستفاده قرار گیرند و همچنین تهیه کتابچه راهنما برای آموزش والدین کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی برای استفاده از برخی تکنیک‌ها باهدف کاهش اضطراب جدایی کودکان فراهم شود.
درمجموع می‌توان اذعان داشت مداخله شناختی - رفتاری منجر به افزایش شایستگی اجتماعی و کاهش امتناع از مدرسه در کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌شود؛ بنابراین آموزش‌های ارائه شده به مادران دارای کودک مبتلا اختلال اضطراب جدایی موجب افزایش توانمندی شایستگی اجتماعی آنها می‌شود. درواقع راهکارهای ارائه شده به مادران امتناع از مدرسه کودکان را نیز کاهش داد.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری رشته روانشناسی استخراج شده است. اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخـلاق دانشـگـاه آزاد اسـلامـی واحـد سـاری به شمـاره IR.IAU.SARI.REC.1402.029 به تصویب رسیده است.
کلیه ملاحظات اخلاقی از قبیل، رازداری، رضایت آگاهانه شرکت‌کنندگان، محرمانه ماندن اطلاعات هویتی در این پژوهش کاملاً رعایت شده است.
سهم نویسندگان
فاطمه متولی جویباری کار طراحی پژوهش، جمع آوری داده ها
و نگارش مقاله را با نظر و راهنمایی باب الله بخشی پور جویباری انجام داده اند. قدرت اله عباسی نیز کار تجزیه و تحلیل داده ها و ویراستاری مقاله را انجام دادند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید و نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ‌گونه حمایت مالی از هیچ ارگان یا سازمانی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
از شرکت‌کنندگان محترم و همه کسانی که در اجرای پژوهش به ما یاری رساندند نهایت تشکر و قدردانی را داریم.
متن کامل: (481 مشاهده)
اثربخشی مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی
نویسندگان: فاطمه متولی جویباری1، باب الله بخشی پور جویباری2، قدرت اله عباسی3
1.دانشجوی دکتری روانشناسی عمومی ،گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
2.نویسنده مسئول: دانشیار گروه مشاوره و روانشناسی،دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران تلفن تماس: 09111542806 ba_bakhshipour@yahoo.com Email:
3.دانشیارگروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
چکیده
مقدمه: پژوهش حاضر باهدف اثربخشی مداخله شناختی- رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی انجام شد.
روش بررسی: این پژوهش از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون با گروه گواه و پیگیری سه‌ماهه بود. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه مادران دارای دانش‌آموزان مقطع ابتدایی آموزش‌وپرورش ناحیه یک ساری در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ که مبتلا به اختلال اضطراب جدایی بودند. از بین آنها ۳۰ نفر به‌صورت دردسترس انتخاب به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جایگزین شدند. جهت گردآوری داده‌ها از پرسشنامه اضطراب جدایی هان، هاجینلیان، پرسشنامه شایستگی اجتماعی توسط گروه تحقیقاتی پیشگیری از مشکل رفتار و پرسشنامه امتناع از مدرسه توسط کارنی و سیلورمن استفاده شد. درگروه آزمایش به مدت ۱۲ جلسه ۱ساعته مداخله شناختی - رفتاری اجرا شد؛ ولی گروه گواه هیچ مداخله‌ای را دریافت نکرد. قبل و بعد از اجرای جلسات پیش آزمون و پس آزمون از هردو گروه گرفته شد. جهت تحلیل داده ها، از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکررآمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه ۲۶ استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج این پژوهش نشان دادبین میانگین متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه در مرحله پیش‌آزمون - پس‌آزمون و مرحله پیش‌آزمون - پیگیری نسبت به گروه گواه تفاوت معنادار وجـود دارد (05/0>P).
نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج، آموزش مداخله شناختی - رفتاری بر مادران کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی موجب افزایش شایستگی اجتماعی و کاهش امتناع از مدرسه در کودکان مبتلا به اضطراب جدایی شد؛ بنابراین می‌توان این مداخله را به کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی، روان‌شناسان و مشاوران کودک توصیه کرد.
واژه‌های کلیدی: درمان شناختی - رفتاری، شایستگی اجتماعی، امتناع از مدرسه، اضطراب جدایی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری روانشناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی ساری باشد.
مقدمه
اختلالات اضطرابی نوع شایعی از آسیب‌شناسی روانی می‌باشد که در میان کودکان بسیار رایج می باشد(1). وجود اختلال اضطرابی برای کودکان به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین علت رفتارهای ناسالم، می‌تواند آسیب‌های ناگواری را برای کودکان به دنبال داشته باشد(۲). یکی از انواع اضطراب که با شروع دوران کودکی می‌تواند معرف اختلال‌های اضطرابی باشد، اختلال اضطراب جدایی است(3).
اختلال اضطراب جدایی(Separation Anxiety Disorder) یکی از شایع‌ترین اختلال‌های اضطرابی در دوران کودکی می‌باشد که با ترس شدید از جدایی از چهره دلبستگی نزدیک، مشخص می‌شود(۴). این اختلال در هنگام جداشدن از افرادی که کودک به آنها دلبسته است با اضطراب مکرر و مفرط در زمان جدایی از مادر یا فرد وابسته به کودک، نمایان می‌شود(5).کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی رفتارهای چسبندگی و اجتناب زیاد و اغلب مخالفت جوی دارند(6). وجود اختلال اضطراب جدایی چالش‌ها و مشکلاتی هم برای کودک و هم برای مراقبان آن ایجاد می‌کند. این چالش‌ها شامل نگرانی بیش از حد، مشکلات خواب، پریشانی در زمینه اجتماعی، تحصیلی و جسمانی متعددی را به همراه می‌آورد(7). یکی از مشکلاتی که این کودکان در این حوزه با آن مواجهه می‌شوند شایستگی اجتماعی می باشد(8).
شایستگی اجتماعی (social competence) توانایی عملکرد انسان در اجرای استقلال فردی و پذیرش مسئولیت اجتماعی است و به‌عبارت‌دیگر توانایی مراقبت از خویش، کمک به دیگران و مراقبت از آنها تعریف می‌شود(۹). وجود شایستگی اجتماعی برای کودکان موجب برقراری روابط مثبت با دیگران، شناخت اجتماعی دقیق‌تر و متناسب با سن، رفتارهای انطباقی و رفتارهای اجتماعی مؤثرمی شود(10). شایستگی اجتماعی شامل چهار بُعد می‌باشد: الف) مهارت‌های شناختی شامل خزانه اطلاعات و مهارت‌های پردازش و کسب اطلاعات، توانایی تصمیم‌گیری، باورهای کارآمد و ناکارآمد و سبک‌های اسنادی است؛ ب) مهارت‌های رفتاری شامل مذاکره، ایفای نقش، جرأت‌مندی، مهارت‌های محاوره‌ای برای شروع و تداوم تعامل‌های اجتماعی، مهارت‌های فراگیری و یادگیری دانش و رفتار مهربانانه با دیگران، از مؤلفه‌های اصلی مهارت‌های رفتاری می‌شود؛ ج) مهارت‌های هیجانی - عاطفی مؤلفه‌ای است که برای برقراری روابط مثبت با دیگران، ایجاد و گسترش اعتماد و روابط حمایتی دوجانبه، شناسایی و پاسخ‌دهی مناسب به علائم هیجانی در تعامل‌های اجتماعی یا مدیریت استرس لازم به نظر می‌رسد و د) مهارت‌های انگیزشی شامل ساختار ارزشمند فرد، سطح رشد اخلاقی و احساس اثربخشی و کنترل فرد و درنهایت احساس خودکارآمدی می‌شود(11).
باتالیا (۱۲) در پژوهش خود نشان داد که کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی به‌سختی می‌توانند با محیط پیرامون و افراد اجتماع سازش داشته باشند و همین امر بر شایستگی اجتماعی این کودکان اثر منفی می‌گذارد و همچنین نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند کودکان مبتلا به اختلال اضطرابی تصور منفی از عملکرد اجتماعی و عاطفی خود دارند، همچنین عزت‌نفس و مهارت ارتباطی آنها پایین‌تر و در تعامل با همسالان دارای مشکل هستند(14،13). این اختلال برای کودکان یک مشکل جدی محسوب می‌شود که سازگاری اجتماعی کودک را محدود کرده و شایستگی اجتماعی آنها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد(۱۵). علاوه بر این یکی از مشکلات کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی، امتناع از مدرسه رفتن در کودک است(16).
رفتار امتناع از مدرسه (refusal from school) یا اجتناب از مدرسه دانش‌آموز از حضور در مدرسه یا دشواری در کلاس برای کل یک روزمی باشد که نشانه‌ای از یک وضعیت عاطفی است که به‌صورت امتناع کودک از رفتن به مدرسه یا مشکل رفتن به مدرسه آشکار می‌شود(۱۷). کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی از رفتن به مدرسه، اردو و فعالیت با دوستان امتناع می‌ورزند(18). این کودکان معمولاً در ساعات مدرسه به‌جای پنهان‌کردن مشکلات از والدین، در خانه می‌مانند و در زمانی که احتمال می‌دهند باید در مدرسه حضور یابد، ناراحتی عاطفی خود را به‌صورت ترس افراطی، بدخلقی، خشم، علایم جسمانی غیرقابل‌توجیه، غم زیاد نشان می‌دهند(۱۹).
نتایج محققان نشان می‌دهد آموزش مدیریت والدین در کاهش رفتار امتناع از مدرسه و رفتن میان دانش‌آموزان دبستانی موجب کاهش ترس و امتناع از مدرسه رفتن کودکان می‌شود(۲۰،۲۱،۲۲). همچنین گونگور و بیزکوچتورک (۲۳) نشان داده‌اند مداخلات شناختی - رفتاری بر امتناع از مدرسه مؤثر است.
بنابراین دانستن علل مرتبط با اختلال اضطراب جدایی به ما کمک می‌کند تا گام‌های کلیدی را جهت پیشگیری آن تعیین کنیم و در صورت عدم اقدام به‌موقع برای درمان، ممکن است این کودکان به طور ثانویه دچار اضطراب مفرط شوند و علاوه‌برآن اختلال‌هایی چون فوبی اجتماعی، ترس از مکان‌های باز و هراس را نشان می‌دهند و همچنین موجب اختلال در دیگر زمینه مهم زندگی کودک خواهد شد(24). یکی از اثربخش ترین
درمان‌های شناخته‌شده برای اختلال اضطراب جدایی کودکان، درمان شناختی - رفتاری است(25). مداخله شناختی – رفتاری (cognitive behavioral therapy) به‌عنوان یک درمان با پشتیبانی تجربی برای اختلالات اضطرابی جدایی در کودکان و نوجوانان به کار گرفته می‌شود(۲۶).
به عبارتی به عنوان گسترده‌ترین روان‌درمانی مورد پژوهش و آزمایش قرار گرفته است. این مداخله یک استاندارد طلایی برای درمان اختلالات اضطرابی می‌باشد(27). این رویکرد درمانی به فرد کمک می‌کند تا افکار منفی خود را شناسایی و مورد بررسی قرار دهد(۲۸). همچنین این درمان رویکرد آموزشی دارد، از طریق فنون شناختی و رفتاری همچون مواجهه سازی درون جلسه‌ای، بازسازی شناختی و تکالیف خانگی انجام می‌شود(۲۸). هدف درمان شناختی رفتاری تعدیل شناخت‌های نادرست و غیرمنطقی با استفاده از تکنیک‌های شناختی؛ مانند اصلاح تفکرات ناکارآمد یا تکنیک‌های رفتاری مانند فعال‌سازی رفتاری، تقویت و شکل‌دهی رفتار است(۳۰). پژوهش جینانی و همکاران (۳۱) نشان می‌دهند درمان شناختی - رفتاری موجب کاهش علائم اختلال اضطراب جدایی در دوران کودکی می‌شود. همچنین پژوهش شریفی و همکاران (۳۲) نشان داده‌اند آموزش مهارت‌های مبتنی بر شناختی - رفتاری در کاهش اضطراب جدایی در کودکان کم‌شنوا مؤثر می‌باشد.
درمان شناختی- رفتاری، شکلی از درمان ساختاریافته، آموزشی و هدف‌گرا می‌باشد که دارای رویکرد عملی است که در آن درمانگر به شیوه مشترک باهدف اصلاح الگوی تفکر و رفتار برای ایجاد تغییر مفید در خلق‌وخوی فرد و شیوه زندگی او کار می‌کند که برای طیف گسترده‌ای از مشکلات استفاده می‌شود(33).
باتوجه‌به موارد مطرح شده در این پژوهش و پیامد منفی اختلال اضطراب جدایی بر کودکان لذا ضرورت پژوهش حاضر کمک به کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی جهت بهبود شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه در این کودکان بود. علی‌رغم پژوهش‌های انجام شده در این حوزه بااین‌حال مطالعه که بخواهد اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را بررسی کند یافت نشد و این نکته نیز خلأ پژوهشی مهمی محسوب می‌شود، لذا با عنایت به توضیحات مذکور، هدف پژوهش حاضر اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌باشد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری سه‌ماهه با گروه گواه می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش، شامل کلیه مادران دانش‌آموزان مقطع ابتدایی آموزش و پرورش ناحیه یک ساری در سال تحصیلی 1402-1401 که مبتلا به اختلال اضطراب جدایی بودند. در زمان نمونه‌گیری ابتدا هماهنگی‌های لازم با اداره آموزش و پرورش ناحیه یک ساری صورت گرفت پس از اخذ مجوزهای لازم به مدارس ابتدایی مراجعه شد. ابتدا کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی شناسایی شدند و از میان آنها مادرانشان انتخاب شدند پس از انجام بررسی اولیه با استفاده از مصاحبه بالینی و انجام غربالگری با استفاده از پرسشنامه اضطراب جدایی هان، هاجینلیان، ایسن، وندر و پینکاس (فرم والدین) (35) جهت تکمیل به والدین این کودکان ارائه شد. از بین 300 نفری که فرم را تکمیل نمودند و ملاک اول ورود (دارابودن نمره ملاک اختلال اضطراب جدایی) این پژوهش را داشتند، 120 نفر انتخاب شدند. پس از برگزاری جلسات توجیهی به‌منظور ارزیابی دقیق‌تر علائم اضطراب جدایی کودکان، مصاحبه‌ای تشخیصی با حضور و نظارت محقق از والدین به عمل آمد. در این مصاحبه سایر ملاک‌های ورود پژوهش نیز مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت 30 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری دردسترس انتخاب و به طور تصادفی به دو گروه آزمایش (15 نفر) و گروه گواه (15 نفر) جایگزین شدند. ملاک های ورود پژوهش حاضر عبارت‌اند از: مادارن دارای کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در محدوده سنی 7 الی 12 سال باشند، کودک با خانواده خود زندگی کند (عدم فوتی در خانواده، نداشتن سابقه طلاق والدین)، عدم دریافت درمان روانی- اجتماعی دیگری، داشتن حداقل تحصیلات مادر، مشارکت فعال مادر در درمان. همچنین ملاک های خروج پژوهش حاضر عبارت انداز: وجود سایر اختلالات بالینی یا تشخیص هم‌زمان اولیه/ثانویه، اختلالات فراگیر رشد، ابتلا والد به یک اختلال روانی شدید. ابزارهای مورداستفاده در این پژوهش به شرح زیر بوده است:
پرسشنامه اضطراب جدایی:(separation anxiety scale) پرسشنامه اضطراب جدایی (نسخه والد - کودک) توسط هان، هاجینلیان، ایسن، وندر و پینکاس (35) ساخته شده است. این پرسشنامه دارای دو فرم والد و کودک است که هرکدام با 34 گویه، ابعاد خاص اضطراب جدایی دوران کودکی را بر اساس ملاک‌های تشخیصی متن تجدیدنظر شده چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی اندازه‌گیری می‌کند.
چهـار بُـعد اصـلی این ابـزار تـرس از تنـها مـانـدن سوالات (7،13،19،24،30)، تـرس از رهـا شدن سـؤالات (4،12،20،25،33)، تـرس از بیمـاری جسـمی سـؤالات (2،8،17،27،31) و نگرانی درباره حوادث خطرناک سؤالات (3،9،14،21،26) است. علاوه بر این، پرسشنامه اضطراب جدایی دو زیر مقیاس پژوهشی فراوانی حوادث خطرناک سؤالات (5،11،16،23،29) و فهرست نشانه‌های امنیت سؤالات (1،6،1018،22،28،32،34) را نیز در برمی‌گیرد.
در این پژوهش از نسخه والد استفاده شده است. نسخه والدین پرسشنامه اضطراب جدایی ابزاری 34 ماده است که توسط مادر یا پدر تکمیل می‌شود. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 4 درجه‌ای است که از 1 (هرگز) تا 4 (همیشه) درجه‌بندی می‌شود. مطالعه‌های قبلی ضریب همسانی درونی آزمون را 91/0 و ضریب بازآزمایی آن را 83/0 گزارش کرده‌اند. در ایران نیز ضریب پایایی برای نمره کل را 94/0 گزارش کرده‌اند. این مقیاس توسط طلایی نژاد و همکاران (34) به فارسی ترجمه و پس از آن باز ترجمه شد. جهت تأیید روایی صوری و محتوایی مقیاس از نظرات دو نفر متخصص روانشناسی استفاده و سپس تغییرات اندکی در شکل نوشتاری مقیاس طبق نظر آنها ایجاد و ضریب آلفای کرونباخ مقیاس برای نمره کل 87/0 و برای زیرمقیاس‌ها بین 62/0 تا 74/0 برآورد شد. در پژوهش حاضر نیز آلفای کرونباخ نمره کل 87/0 به دست آمد.
پرسشنامه شایستگی اجتماعی (SCS-P): پرسشنامه شایستگی اجتماعی-نسخه والدین یک مقیاس ۱۲ گویه‌ای است که رفتارهای اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی و خودکنترلی کودک را ارزیابی می‌کند. مقیاس شایستگی اجتماعی-نسخه والدین توسط گروه تحقیقاتی پیشگیری از مشکل رفتار (۱۹۹۵) ایجاد شده است(36) و شامل دو خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی (موارد 12،11،۱۰، 9، 7،4) و مهارت‌های تنظیم هیجان (موارد 8، 6، 5،3، 2،1) است.
مقداری از آیتم‌های این مقیاس از ارزیابی‌های کندال و ویلکاکس (۱۹۷۹) و گرستن (۱۹۷۶) اقتباس شده است و آیتم‌های جدید گسترش یافتند. نسخه والد این مقیاس شامل زیرمجموعه‌ای از موارد در نسخه معلم است که در هر مورد مقیاس صلاحیت اجتماعی رفتاری را بیان می‌کند که کودک ممکن است در یک محیط اجتماعی از خود نشان دهد. شیوه نمره‌گذاری بر اساس ۴ درجه‌ای لیکرتی (اصلاً (۰)، کمی (۱)، تقریباً زیاد (۲)، زیاد (۳)، خیلی زیاد (۴)) تنظیم شده است، حداقل نمره ۰ و حداکثر نمره ۴۸ است. کوریگان (۳7) ضرایب همسانی درونی آلفای کرونباخ را برای خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی برابر است با ۸۰/0 تا ۷۴/0 و خرده مقیاس مهارت تنظیم هیجانی برابر است با ۸۰/0 تا ۷۷/0 همچنین مقیاس کلی آزمون برابر با ۸۷/۰ تا ۸۷/۰ گزارش کرده است. در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی برابر است با ۷۳/۰ و خرده مقیاس مهارت تنظیم هیجان برابر است با ۷۹/۰ و همچنین آلفای کرونباخ برای کل آزمون ۷۴/۰ به‌دست‌آمده است. پرسشنامه امتناع از مدرسه (school refusal scale-revised): مقیـاس تجـدیدنظر شـده
امتناع از مدرسه دارای ۲۴ گویه و چهار خرده مقیاس الف: امتناع از مدرسه به دلیل محرک‌های ناخوشایند در مدرسه (موارد21،13،17،9،5،۱)، ب: امتناع به دلیل اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی و ارزیابی (موارد 2۲، 18، 14،10، 6،۲)، ج: امتناع به دلیل توجه بیش از حد والدین (موارد 2۳، 19، ۱5، 11، 7، ۳) و د: امتناع به دلیل مشوق‌های بیرون از مدرسه (موارد 2۴،20،۱6،۱2، 8، ۴) است که رفتار امتناع از مدرسه کودکان ۶ تا ۱۷ سال را ارزیابی می‌کند. والدین گویه‌ها را بر اساس طیف لیکرت ۷ درجه‌ای از ۱ (هرگز) تا ۷ (همیشه) نمره‌گذاری می‌کنند؛ تکمیل این پرسشنامه حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه به طول می‌انجامد. این مقیاس توسط کارنی و سیلورمن (۳8) ساخته شد و دارای ۱۶ گویه بود که در نسخه تجدیدنظر شده به ۲۴ گویه افزایش پیدا کرده است و چهار خرده مقیاس را می‌سنجد. کارنی روایی این ابزار را برای انواع خرده مقیاس‌ها به ترتیب ۸۶/۰، ۸۶/۰، ۸۸/۰ و ۷۸/۰ به دست آورد.
کیم در کره شمالی ضریب اعتبار آزمون را با استفاده از آلفای کرونباخ بین ۵۰/۰ تا ۸۷/۰ گزارش کرد. در آمریکا نسخه والدین توسط هایت و همکاران (۲۰۱۱) اجرا شد که آلفای کرونباخ برای چهار خرده مقیاس به ترتیب ۸۴/۰، ۷۵/۰، ۷۶/۰ و ۷۹/۰ گزارش شد و آلفای کرونباخ برای کل مقیاس ۸۹/۰ می‌باشد (19). همچنین آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر برای چهار خرده مقیاس به ترتیب امتناع از مدرسه به دلیل محرک‌های ناخوشایند در مدرسه، امتناع به دلیل اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی و ارزیابی، امتناع به دلیل توجه بیش از حد والدین و امتناع به دلیل مشوق‌های بیرون از مدرسه برابر است با
۸۲/۰، ۸۰/۰، ۷۷/۰، ۷۲/۰ و آلفای کرونباخ بـرای کل آزمـون
۸۷/. می‌باشد.
ابتدا توضیحاتی کلی به افراد داده شد و پس از درنظرگرفتن ملاک‌های ورود و خروج و اخذ رضایت از آنها، شرکت‌کنندگان وارد پژوهش شدند. پیش از اجرای مداخله درمانی، پرسشنامه های پژوهش مذکور در بین شرکت‌کنندگان دو گروه آزمایش و گواه توزیع شد. سپس، جلسات آموزشی تحت عنوان مداخله شناختی - رفتاری بر اساس راهنمای درمانی هوپ، هیمبرگ و جاستر (39) اشنایدر و همکاران (40) به‌صورت گروهی در بین اعضای گروه آزمایش اجرا گردید؛ اما افراد گروه کنترل هیچ درمانی را دریافت نکردند.
بعد از جلسات آموزشی برای کلیه اعضای گروه آزمایش و گواه، پرسشنامه های مذکور جهت گردآوری اطلاعات مرحله پس‌آزمون توزیع شد. محتوای جلسات بر اساس پژوهش‌های پیشین معتبر و بهره‌گرفتن از نظر متخصصان در این حوزه در 12 جلسه 2 ساعته تدوین شد. مدت‌زمان جلسات گروهی به مدت ۱۲ جلسه 2 ساعته هر هفته یک جلسه در مرکز مشاوره آموزش‌وپرورش توسط محقق این پژوهش و یک نفر دستیار اجرا شد و در نهایت پس از ۳ ماه از آخرین جلسه، آزمون پیگیری به عمل آمد. در جدول ۱، شرح مختصر محتوای جلسات مداخله شناختی - رفتاری ارائه شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات، جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، از شاخص‌ها و روش‌های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در آمار توصیفی شاخص‌های مرکزی (محاسبه میانگین، درصد، فراوانی) و شاخص‌های پراکندگی (انحراف استاندارد، واریانس) مشخص گردید. سپس در آمار استنباطی از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه۲۶ استفاده شد.
نویسندگان: فاطمه متولی جویباری1، باب الله بخشی پور جویباری2، قدرت اله عباسی3
1.دانشجوی دکتری روانشناسی عمومی ،گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
2.نویسنده مسئول: دانشیار گروه مشاوره و روانشناسی،دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران تلفن تماس: 09111542806 ba_bakhshipour@yahoo.com Email:
3.دانشیارگروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
چکیده
مقدمه: پژوهش حاضر باهدف اثربخشی مداخله شناختی- رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی انجام شد.
روش بررسی: این پژوهش از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون با گروه گواه و پیگیری سه‌ماهه بود. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه مادران دارای دانش‌آموزان مقطع ابتدایی آموزش‌وپرورش ناحیه یک ساری در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ که مبتلا به اختلال اضطراب جدایی بودند. از بین آنها ۳۰ نفر به‌صورت دردسترس انتخاب به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جایگزین شدند. جهت گردآوری داده‌ها از پرسشنامه اضطراب جدایی هان، هاجینلیان، پرسشنامه شایستگی اجتماعی توسط گروه تحقیقاتی پیشگیری از مشکل رفتار و پرسشنامه امتناع از مدرسه توسط کارنی و سیلورمن استفاده شد. درگروه آزمایش به مدت ۱۲ جلسه ۱ساعته مداخله شناختی - رفتاری اجرا شد؛ ولی گروه گواه هیچ مداخله‌ای را دریافت نکرد. قبل و بعد از اجرای جلسات پیش آزمون و پس آزمون از هردو گروه گرفته شد. جهت تحلیل داده ها، از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکررآمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه ۲۶ استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج این پژوهش نشان دادبین میانگین متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه در مرحله پیش‌آزمون - پس‌آزمون و مرحله پیش‌آزمون - پیگیری نسبت به گروه گواه تفاوت معنادار وجـود دارد (05/0>P).
نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج، آموزش مداخله شناختی - رفتاری بر مادران کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی موجب افزایش شایستگی اجتماعی و کاهش امتناع از مدرسه در کودکان مبتلا به اضطراب جدایی شد؛ بنابراین می‌توان این مداخله را به کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی، روان‌شناسان و مشاوران کودک توصیه کرد.
واژه‌های کلیدی: درمان شناختی - رفتاری، شایستگی اجتماعی، امتناع از مدرسه، اضطراب جدایی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری روانشناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی ساری باشد.
مقدمه
اختلالات اضطرابی نوع شایعی از آسیب‌شناسی روانی می‌باشد که در میان کودکان بسیار رایج می باشد(1). وجود اختلال اضطرابی برای کودکان به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین علت رفتارهای ناسالم، می‌تواند آسیب‌های ناگواری را برای کودکان به دنبال داشته باشد(۲). یکی از انواع اضطراب که با شروع دوران کودکی می‌تواند معرف اختلال‌های اضطرابی باشد، اختلال اضطراب جدایی است(3).
اختلال اضطراب جدایی(Separation Anxiety Disorder) یکی از شایع‌ترین اختلال‌های اضطرابی در دوران کودکی می‌باشد که با ترس شدید از جدایی از چهره دلبستگی نزدیک، مشخص می‌شود(۴). این اختلال در هنگام جداشدن از افرادی که کودک به آنها دلبسته است با اضطراب مکرر و مفرط در زمان جدایی از مادر یا فرد وابسته به کودک، نمایان می‌شود(5).کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی رفتارهای چسبندگی و اجتناب زیاد و اغلب مخالفت جوی دارند(6). وجود اختلال اضطراب جدایی چالش‌ها و مشکلاتی هم برای کودک و هم برای مراقبان آن ایجاد می‌کند. این چالش‌ها شامل نگرانی بیش از حد، مشکلات خواب، پریشانی در زمینه اجتماعی، تحصیلی و جسمانی متعددی را به همراه می‌آورد(7). یکی از مشکلاتی که این کودکان در این حوزه با آن مواجهه می‌شوند شایستگی اجتماعی می باشد(8).
شایستگی اجتماعی (social competence) توانایی عملکرد انسان در اجرای استقلال فردی و پذیرش مسئولیت اجتماعی است و به‌عبارت‌دیگر توانایی مراقبت از خویش، کمک به دیگران و مراقبت از آنها تعریف می‌شود(۹). وجود شایستگی اجتماعی برای کودکان موجب برقراری روابط مثبت با دیگران، شناخت اجتماعی دقیق‌تر و متناسب با سن، رفتارهای انطباقی و رفتارهای اجتماعی مؤثرمی شود(10). شایستگی اجتماعی شامل چهار بُعد می‌باشد: الف) مهارت‌های شناختی شامل خزانه اطلاعات و مهارت‌های پردازش و کسب اطلاعات، توانایی تصمیم‌گیری، باورهای کارآمد و ناکارآمد و سبک‌های اسنادی است؛ ب) مهارت‌های رفتاری شامل مذاکره، ایفای نقش، جرأت‌مندی، مهارت‌های محاوره‌ای برای شروع و تداوم تعامل‌های اجتماعی، مهارت‌های فراگیری و یادگیری دانش و رفتار مهربانانه با دیگران، از مؤلفه‌های اصلی مهارت‌های رفتاری می‌شود؛ ج) مهارت‌های هیجانی - عاطفی مؤلفه‌ای است که برای برقراری روابط مثبت با دیگران، ایجاد و گسترش اعتماد و روابط حمایتی دوجانبه، شناسایی و پاسخ‌دهی مناسب به علائم هیجانی در تعامل‌های اجتماعی یا مدیریت استرس لازم به نظر می‌رسد و د) مهارت‌های انگیزشی شامل ساختار ارزشمند فرد، سطح رشد اخلاقی و احساس اثربخشی و کنترل فرد و درنهایت احساس خودکارآمدی می‌شود(11).
باتالیا (۱۲) در پژوهش خود نشان داد که کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی به‌سختی می‌توانند با محیط پیرامون و افراد اجتماع سازش داشته باشند و همین امر بر شایستگی اجتماعی این کودکان اثر منفی می‌گذارد و همچنین نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند کودکان مبتلا به اختلال اضطرابی تصور منفی از عملکرد اجتماعی و عاطفی خود دارند، همچنین عزت‌نفس و مهارت ارتباطی آنها پایین‌تر و در تعامل با همسالان دارای مشکل هستند(14،13). این اختلال برای کودکان یک مشکل جدی محسوب می‌شود که سازگاری اجتماعی کودک را محدود کرده و شایستگی اجتماعی آنها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد(۱۵). علاوه بر این یکی از مشکلات کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی، امتناع از مدرسه رفتن در کودک است(16).
رفتار امتناع از مدرسه (refusal from school) یا اجتناب از مدرسه دانش‌آموز از حضور در مدرسه یا دشواری در کلاس برای کل یک روزمی باشد که نشانه‌ای از یک وضعیت عاطفی است که به‌صورت امتناع کودک از رفتن به مدرسه یا مشکل رفتن به مدرسه آشکار می‌شود(۱۷). کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی از رفتن به مدرسه، اردو و فعالیت با دوستان امتناع می‌ورزند(18). این کودکان معمولاً در ساعات مدرسه به‌جای پنهان‌کردن مشکلات از والدین، در خانه می‌مانند و در زمانی که احتمال می‌دهند باید در مدرسه حضور یابد، ناراحتی عاطفی خود را به‌صورت ترس افراطی، بدخلقی، خشم، علایم جسمانی غیرقابل‌توجیه، غم زیاد نشان می‌دهند(۱۹).
نتایج محققان نشان می‌دهد آموزش مدیریت والدین در کاهش رفتار امتناع از مدرسه و رفتن میان دانش‌آموزان دبستانی موجب کاهش ترس و امتناع از مدرسه رفتن کودکان می‌شود(۲۰،۲۱،۲۲). همچنین گونگور و بیزکوچتورک (۲۳) نشان داده‌اند مداخلات شناختی - رفتاری بر امتناع از مدرسه مؤثر است.
بنابراین دانستن علل مرتبط با اختلال اضطراب جدایی به ما کمک می‌کند تا گام‌های کلیدی را جهت پیشگیری آن تعیین کنیم و در صورت عدم اقدام به‌موقع برای درمان، ممکن است این کودکان به طور ثانویه دچار اضطراب مفرط شوند و علاوه‌برآن اختلال‌هایی چون فوبی اجتماعی، ترس از مکان‌های باز و هراس را نشان می‌دهند و همچنین موجب اختلال در دیگر زمینه مهم زندگی کودک خواهد شد(24). یکی از اثربخش ترین
درمان‌های شناخته‌شده برای اختلال اضطراب جدایی کودکان، درمان شناختی - رفتاری است(25). مداخله شناختی – رفتاری (cognitive behavioral therapy) به‌عنوان یک درمان با پشتیبانی تجربی برای اختلالات اضطرابی جدایی در کودکان و نوجوانان به کار گرفته می‌شود(۲۶).
به عبارتی به عنوان گسترده‌ترین روان‌درمانی مورد پژوهش و آزمایش قرار گرفته است. این مداخله یک استاندارد طلایی برای درمان اختلالات اضطرابی می‌باشد(27). این رویکرد درمانی به فرد کمک می‌کند تا افکار منفی خود را شناسایی و مورد بررسی قرار دهد(۲۸). همچنین این درمان رویکرد آموزشی دارد، از طریق فنون شناختی و رفتاری همچون مواجهه سازی درون جلسه‌ای، بازسازی شناختی و تکالیف خانگی انجام می‌شود(۲۸). هدف درمان شناختی رفتاری تعدیل شناخت‌های نادرست و غیرمنطقی با استفاده از تکنیک‌های شناختی؛ مانند اصلاح تفکرات ناکارآمد یا تکنیک‌های رفتاری مانند فعال‌سازی رفتاری، تقویت و شکل‌دهی رفتار است(۳۰). پژوهش جینانی و همکاران (۳۱) نشان می‌دهند درمان شناختی - رفتاری موجب کاهش علائم اختلال اضطراب جدایی در دوران کودکی می‌شود. همچنین پژوهش شریفی و همکاران (۳۲) نشان داده‌اند آموزش مهارت‌های مبتنی بر شناختی - رفتاری در کاهش اضطراب جدایی در کودکان کم‌شنوا مؤثر می‌باشد.
درمان شناختی- رفتاری، شکلی از درمان ساختاریافته، آموزشی و هدف‌گرا می‌باشد که دارای رویکرد عملی است که در آن درمانگر به شیوه مشترک باهدف اصلاح الگوی تفکر و رفتار برای ایجاد تغییر مفید در خلق‌وخوی فرد و شیوه زندگی او کار می‌کند که برای طیف گسترده‌ای از مشکلات استفاده می‌شود(33).
باتوجه‌به موارد مطرح شده در این پژوهش و پیامد منفی اختلال اضطراب جدایی بر کودکان لذا ضرورت پژوهش حاضر کمک به کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی جهت بهبود شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه در این کودکان بود. علی‌رغم پژوهش‌های انجام شده در این حوزه بااین‌حال مطالعه که بخواهد اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را بررسی کند یافت نشد و این نکته نیز خلأ پژوهشی مهمی محسوب می‌شود، لذا با عنایت به توضیحات مذکور، هدف پژوهش حاضر اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌باشد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری سه‌ماهه با گروه گواه می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش، شامل کلیه مادران دانش‌آموزان مقطع ابتدایی آموزش و پرورش ناحیه یک ساری در سال تحصیلی 1402-1401 که مبتلا به اختلال اضطراب جدایی بودند. در زمان نمونه‌گیری ابتدا هماهنگی‌های لازم با اداره آموزش و پرورش ناحیه یک ساری صورت گرفت پس از اخذ مجوزهای لازم به مدارس ابتدایی مراجعه شد. ابتدا کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی شناسایی شدند و از میان آنها مادرانشان انتخاب شدند پس از انجام بررسی اولیه با استفاده از مصاحبه بالینی و انجام غربالگری با استفاده از پرسشنامه اضطراب جدایی هان، هاجینلیان، ایسن، وندر و پینکاس (فرم والدین) (35) جهت تکمیل به والدین این کودکان ارائه شد. از بین 300 نفری که فرم را تکمیل نمودند و ملاک اول ورود (دارابودن نمره ملاک اختلال اضطراب جدایی) این پژوهش را داشتند، 120 نفر انتخاب شدند. پس از برگزاری جلسات توجیهی به‌منظور ارزیابی دقیق‌تر علائم اضطراب جدایی کودکان، مصاحبه‌ای تشخیصی با حضور و نظارت محقق از والدین به عمل آمد. در این مصاحبه سایر ملاک‌های ورود پژوهش نیز مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت 30 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری دردسترس انتخاب و به طور تصادفی به دو گروه آزمایش (15 نفر) و گروه گواه (15 نفر) جایگزین شدند. ملاک های ورود پژوهش حاضر عبارت‌اند از: مادارن دارای کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در محدوده سنی 7 الی 12 سال باشند، کودک با خانواده خود زندگی کند (عدم فوتی در خانواده، نداشتن سابقه طلاق والدین)، عدم دریافت درمان روانی- اجتماعی دیگری، داشتن حداقل تحصیلات مادر، مشارکت فعال مادر در درمان. همچنین ملاک های خروج پژوهش حاضر عبارت انداز: وجود سایر اختلالات بالینی یا تشخیص هم‌زمان اولیه/ثانویه، اختلالات فراگیر رشد، ابتلا والد به یک اختلال روانی شدید. ابزارهای مورداستفاده در این پژوهش به شرح زیر بوده است:
پرسشنامه اضطراب جدایی:(separation anxiety scale) پرسشنامه اضطراب جدایی (نسخه والد - کودک) توسط هان، هاجینلیان، ایسن، وندر و پینکاس (35) ساخته شده است. این پرسشنامه دارای دو فرم والد و کودک است که هرکدام با 34 گویه، ابعاد خاص اضطراب جدایی دوران کودکی را بر اساس ملاک‌های تشخیصی متن تجدیدنظر شده چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی اندازه‌گیری می‌کند.
چهـار بُـعد اصـلی این ابـزار تـرس از تنـها مـانـدن سوالات (7،13،19،24،30)، تـرس از رهـا شدن سـؤالات (4،12،20،25،33)، تـرس از بیمـاری جسـمی سـؤالات (2،8،17،27،31) و نگرانی درباره حوادث خطرناک سؤالات (3،9،14،21،26) است. علاوه بر این، پرسشنامه اضطراب جدایی دو زیر مقیاس پژوهشی فراوانی حوادث خطرناک سؤالات (5،11،16،23،29) و فهرست نشانه‌های امنیت سؤالات (1،6،1018،22،28،32،34) را نیز در برمی‌گیرد.
در این پژوهش از نسخه والد استفاده شده است. نسخه والدین پرسشنامه اضطراب جدایی ابزاری 34 ماده است که توسط مادر یا پدر تکمیل می‌شود. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 4 درجه‌ای است که از 1 (هرگز) تا 4 (همیشه) درجه‌بندی می‌شود. مطالعه‌های قبلی ضریب همسانی درونی آزمون را 91/0 و ضریب بازآزمایی آن را 83/0 گزارش کرده‌اند. در ایران نیز ضریب پایایی برای نمره کل را 94/0 گزارش کرده‌اند. این مقیاس توسط طلایی نژاد و همکاران (34) به فارسی ترجمه و پس از آن باز ترجمه شد. جهت تأیید روایی صوری و محتوایی مقیاس از نظرات دو نفر متخصص روانشناسی استفاده و سپس تغییرات اندکی در شکل نوشتاری مقیاس طبق نظر آنها ایجاد و ضریب آلفای کرونباخ مقیاس برای نمره کل 87/0 و برای زیرمقیاس‌ها بین 62/0 تا 74/0 برآورد شد. در پژوهش حاضر نیز آلفای کرونباخ نمره کل 87/0 به دست آمد.
پرسشنامه شایستگی اجتماعی (SCS-P): پرسشنامه شایستگی اجتماعی-نسخه والدین یک مقیاس ۱۲ گویه‌ای است که رفتارهای اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی و خودکنترلی کودک را ارزیابی می‌کند. مقیاس شایستگی اجتماعی-نسخه والدین توسط گروه تحقیقاتی پیشگیری از مشکل رفتار (۱۹۹۵) ایجاد شده است(36) و شامل دو خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی (موارد 12،11،۱۰، 9، 7،4) و مهارت‌های تنظیم هیجان (موارد 8، 6، 5،3، 2،1) است.
مقداری از آیتم‌های این مقیاس از ارزیابی‌های کندال و ویلکاکس (۱۹۷۹) و گرستن (۱۹۷۶) اقتباس شده است و آیتم‌های جدید گسترش یافتند. نسخه والد این مقیاس شامل زیرمجموعه‌ای از موارد در نسخه معلم است که در هر مورد مقیاس صلاحیت اجتماعی رفتاری را بیان می‌کند که کودک ممکن است در یک محیط اجتماعی از خود نشان دهد. شیوه نمره‌گذاری بر اساس ۴ درجه‌ای لیکرتی (اصلاً (۰)، کمی (۱)، تقریباً زیاد (۲)، زیاد (۳)، خیلی زیاد (۴)) تنظیم شده است، حداقل نمره ۰ و حداکثر نمره ۴۸ است. کوریگان (۳7) ضرایب همسانی درونی آلفای کرونباخ را برای خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی برابر است با ۸۰/0 تا ۷۴/0 و خرده مقیاس مهارت تنظیم هیجانی برابر است با ۸۰/0 تا ۷۷/0 همچنین مقیاس کلی آزمون برابر با ۸۷/۰ تا ۸۷/۰ گزارش کرده است. در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس مهارت‌های اجتماعی/ ارتباطی برابر است با ۷۳/۰ و خرده مقیاس مهارت تنظیم هیجان برابر است با ۷۹/۰ و همچنین آلفای کرونباخ برای کل آزمون ۷۴/۰ به‌دست‌آمده است. پرسشنامه امتناع از مدرسه (school refusal scale-revised): مقیـاس تجـدیدنظر شـده
امتناع از مدرسه دارای ۲۴ گویه و چهار خرده مقیاس الف: امتناع از مدرسه به دلیل محرک‌های ناخوشایند در مدرسه (موارد21،13،17،9،5،۱)، ب: امتناع به دلیل اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی و ارزیابی (موارد 2۲، 18، 14،10، 6،۲)، ج: امتناع به دلیل توجه بیش از حد والدین (موارد 2۳، 19، ۱5، 11، 7، ۳) و د: امتناع به دلیل مشوق‌های بیرون از مدرسه (موارد 2۴،20،۱6،۱2، 8، ۴) است که رفتار امتناع از مدرسه کودکان ۶ تا ۱۷ سال را ارزیابی می‌کند. والدین گویه‌ها را بر اساس طیف لیکرت ۷ درجه‌ای از ۱ (هرگز) تا ۷ (همیشه) نمره‌گذاری می‌کنند؛ تکمیل این پرسشنامه حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه به طول می‌انجامد. این مقیاس توسط کارنی و سیلورمن (۳8) ساخته شد و دارای ۱۶ گویه بود که در نسخه تجدیدنظر شده به ۲۴ گویه افزایش پیدا کرده است و چهار خرده مقیاس را می‌سنجد. کارنی روایی این ابزار را برای انواع خرده مقیاس‌ها به ترتیب ۸۶/۰، ۸۶/۰، ۸۸/۰ و ۷۸/۰ به دست آورد.
کیم در کره شمالی ضریب اعتبار آزمون را با استفاده از آلفای کرونباخ بین ۵۰/۰ تا ۸۷/۰ گزارش کرد. در آمریکا نسخه والدین توسط هایت و همکاران (۲۰۱۱) اجرا شد که آلفای کرونباخ برای چهار خرده مقیاس به ترتیب ۸۴/۰، ۷۵/۰، ۷۶/۰ و ۷۹/۰ گزارش شد و آلفای کرونباخ برای کل مقیاس ۸۹/۰ می‌باشد (19). همچنین آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر برای چهار خرده مقیاس به ترتیب امتناع از مدرسه به دلیل محرک‌های ناخوشایند در مدرسه، امتناع به دلیل اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی و ارزیابی، امتناع به دلیل توجه بیش از حد والدین و امتناع به دلیل مشوق‌های بیرون از مدرسه برابر است با
۸۲/۰، ۸۰/۰، ۷۷/۰، ۷۲/۰ و آلفای کرونباخ بـرای کل آزمـون
۸۷/. می‌باشد.
ابتدا توضیحاتی کلی به افراد داده شد و پس از درنظرگرفتن ملاک‌های ورود و خروج و اخذ رضایت از آنها، شرکت‌کنندگان وارد پژوهش شدند. پیش از اجرای مداخله درمانی، پرسشنامه های پژوهش مذکور در بین شرکت‌کنندگان دو گروه آزمایش و گواه توزیع شد. سپس، جلسات آموزشی تحت عنوان مداخله شناختی - رفتاری بر اساس راهنمای درمانی هوپ، هیمبرگ و جاستر (39) اشنایدر و همکاران (40) به‌صورت گروهی در بین اعضای گروه آزمایش اجرا گردید؛ اما افراد گروه کنترل هیچ درمانی را دریافت نکردند.
بعد از جلسات آموزشی برای کلیه اعضای گروه آزمایش و گواه، پرسشنامه های مذکور جهت گردآوری اطلاعات مرحله پس‌آزمون توزیع شد. محتوای جلسات بر اساس پژوهش‌های پیشین معتبر و بهره‌گرفتن از نظر متخصصان در این حوزه در 12 جلسه 2 ساعته تدوین شد. مدت‌زمان جلسات گروهی به مدت ۱۲ جلسه 2 ساعته هر هفته یک جلسه در مرکز مشاوره آموزش‌وپرورش توسط محقق این پژوهش و یک نفر دستیار اجرا شد و در نهایت پس از ۳ ماه از آخرین جلسه، آزمون پیگیری به عمل آمد. در جدول ۱، شرح مختصر محتوای جلسات مداخله شناختی - رفتاری ارائه شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات، جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، از شاخص‌ها و روش‌های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در آمار توصیفی شاخص‌های مرکزی (محاسبه میانگین، درصد، فراوانی) و شاخص‌های پراکندگی (انحراف استاندارد، واریانس) مشخص گردید. سپس در آمار استنباطی از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه۲۶ استفاده شد.
جدول ۱: محتوا جلسات شناختی - رفتاری (۳9،40)
| جلسه اهداف جلسه | |
| جلسه اول | انجام پیش‌آزمون، برقراری ارتباط درمانی، یادگیری در مورد اضطراب طبیعی و غیرطبیعی، ایجاد همبستگی گروهی، توضیح مشکلات فرد در قالب اضطراب جدایی |
| جلسه دوم | معرفی مارپیچ روبه‌پایین اضطراب، توضیحاتی در مورد چگونگی شناسایی اضطراب از طریق علایم بدنی، ارائه منطق سه مؤلفه درمان، تکلیف واکنش به شروع طرح درمانی |
| جلسه سوم | بررسی تکلیف خانگی، نحوه تعامل بین افکار، احساسات و رفتار، ایجاد سلسله‌مراتب ترس و اجتناب، تمرین خود بازبینی |
| جلسه چهارم | بررسی تکلیف خانگی، شناسایی و پرداختن به افکار خود آیند و هیجانات ناشی از آنها، یادگیری در مورداستفاده از دماسنج اضطراب برای ثبت علایم اضطرابی و ارائه تکلیف خانگی |
| جلسه پنجم | بررسی تکلیف خانگی، شناسایی خطاهای شناختی و نقش باورهای ناکارآمد در حفظ اضطراب، به چالش کشیدن افکار خود آیند، استفاده از جایگزین‌های منطقی، ارائه تکلیف خانگی، آماده‌کردن شرایط برای اولین جلسه رویارویی یا مواجهه |
| جلسه ششم و هفتم | بررسی تکلیف خانگی، مرور منطق حساسیت‌زدایی تدریجی و منظم، انجام حساسیت‌زدایی درون جلسه‌ای |
| جلسه هشتم | مروری بر تکلیف خانگی، توضیحاتی در مورد رویارویی‌های بعدی، انجام حساسیت‌زدایی درون جلسه‌ای، پرداختن به سؤالات مراجع و پاسخ به آنها، ارائه تکلیف |
| جلسه نهم و دهم | مرور تکلیف خانگی، تشریح منطق بازسازی شناختی پیشرفته، باورهای هسته‌ای، کشف و به چالش کشیدن باورهای هسته‌ای، ارائه تکلیف خانگی |
| جلسه یازدهم و دوازدهم | ارزیابی پیشرفت مراجع، توضیح و تصمیم‌گیری در مورد درمان‌های تکمیلی، بحث در مورد احتمال عود و جلوگیری از آن، توضیح فرایند پایانی جلسات، بررسی انتظارات شرکت‌کنندگان بعد از پایان‌یافتن درمان، پرداختن و آگاهی نسبت به هیجانات مرتبط با جلسه پایانی درمان و اجرای پس‌آزمون با استفاده از پرسشنامه علائم مرضی کودکان |
یافته ها
یافته‌ها نشان داد از شرکت‌کنندگان، در گروه آزمایش ( 7/16 درصد) از مادران داری فرزند پسر و (33/3 درصد) از مادران داری فرزند دختر و همپنین در گروه کنترل(3/23 درصد) از مادران داری فرزند پسر و (7/26 درصد) از مادران داری فرزند دختر می‌باشند.
میانگین سنی مادران نشان می‌دهد در گروه آزمایش (0/20 درصد) از مادران ۳۱-۳۵ ساله، (3/13 درصد) از مادران ۳۶-۴۰ ساله، (7/16 درصد) از مادران ۴۱-۴۵ سال داشتند و در گروه کنترل (7/6 درصد) از مادران ۲۵-۳۰ ساله، (0/10 درصد) از مادران ۳۱-۳۵ ساله، (3/13 درصد) از مادران ۳۶-۴۰ ساله و (0/10 درصد) از مادران نیز ۴۱-۴۵ سال سن داشتند.
همچنین در گروه آزمایش 4 نفر(7/26 درصد) از کودکان هشت ساله، 4 نفر(7/26 درصد) از کودکان نه ساله، 3 نفر(0/20 درصد) از کودکان ده ساله،3 نفر(0/20 درصد) از کودکان یازده ساله،1 نفر(7/6 درصد) از کودکان سیزده سال سن داشتند.
در گروه کنتـرل 6 نفر(0/40 درصد) از کودکـان هفت سـاله،1
نفر(7/6 درصد)از کودکان هشت ساله، 1 نفر(7/6 درصد)از پاسخ دهندگان نه ساله،2 نفر(3/13 درصد) از کودکان ده ساله، 3 نفر0/20 درصد از کودکان یازده ساله و2 نفر(3/13 درصد) از کودکان سیزده سال سن داشتند.
نتایج بررسی سایر متغیر های جمعیت‌شناختی نشان دادکه گروه های مداخله و گواه از نظر سن، وضعیت تحصیلی و جنسیت در آزمون خی دو تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P). شاخـص‌های توصیـفی همچون میانگیـن و انحراف استـاندارد نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در دو گروه آزمایش و گواه نشان داده می‌شود. همچنین در این جدول و جهت بررسی وضعیت نرمال بودن داده ها از آزمون شاپیرو- ویلک (Shapiro-Wilk test) استفاده شد. نتایج حاکی از نرمال بودن توزیع نمرات متغیرها می‌باشد(05/0<P). (جدول 2)به‌منظور بررسی مفروضه‌های تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته از آزمون همگنی واریانس، آزمون لوین، آزمون برابری ماتریس‌های کوواریانس و آزمون ام باکس در متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی مفروضه‌هاحاکی از عدم معناداری مقدار F در متغیرهای آزمون بوده است(05/0<P)؛ بنابراین، استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته بلامانع است.بررسی تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بین میانگین‌های متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه درکودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در دفعـات مخـتلف اندازه‌گیری تفاوت معنادار وجود دارد(05/0<P). بر اساس ضرایب F محاسبه شده، عامل زمان یا مرحله ارزیابی تأثیر معناداری بر نمرات شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی داشته است(05/0<P).
اندازه اثر نشان می‌دهد عامل گروه ۸۴ درصد از تفاوت در واریانس‌های نمرات شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را تبیین می‌کند.
همچنین نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بر اساس ضرایب F محاسبه شده، عامل زمان یا مرحله ارزیابی تأثیر معناداری بر نمرات امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی داشته است(05/0<P).
اندازه اثر نشان می‌دهد عامل گروه ۱۷ درصد از تفاوت در واریانس‌های نمرات امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را تبیین می‌کند (جدول 3). جهت بررسی دقیق از تفاوت‌ها در هر مرحله سه‌گانه آموزشی و گروه آزمایش از آزمون مقایسه بنفرنی استفاده شد.
نتایج نشان می‌دهد تفاوت بین دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون و بین دو مرحله پیش‌آزمون و پیگیری معنادار است(05/0<P). اما بین دو مرحله پس‌آزمون و پیگیری بین این دو مرحله تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P).
نتایج آزمون تعقیبی بنفرنی برای مقایسه میانگین‌ها بر اساس مرحله در متغیر امتناع از مدرسه نشان می‌دهد، تفاوت بین دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون و بین دو مرحله پیش‌آزمون و پیگیری معنادار است(05/0<P) اما بین دو مرحله پس‌آزمون و پیگیری بین این دو مرحله تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P) (جدول 4).
یافته‌ها نشان داد از شرکت‌کنندگان، در گروه آزمایش ( 7/16 درصد) از مادران داری فرزند پسر و (33/3 درصد) از مادران داری فرزند دختر و همپنین در گروه کنترل(3/23 درصد) از مادران داری فرزند پسر و (7/26 درصد) از مادران داری فرزند دختر می‌باشند.
میانگین سنی مادران نشان می‌دهد در گروه آزمایش (0/20 درصد) از مادران ۳۱-۳۵ ساله، (3/13 درصد) از مادران ۳۶-۴۰ ساله، (7/16 درصد) از مادران ۴۱-۴۵ سال داشتند و در گروه کنترل (7/6 درصد) از مادران ۲۵-۳۰ ساله، (0/10 درصد) از مادران ۳۱-۳۵ ساله، (3/13 درصد) از مادران ۳۶-۴۰ ساله و (0/10 درصد) از مادران نیز ۴۱-۴۵ سال سن داشتند.
همچنین در گروه آزمایش 4 نفر(7/26 درصد) از کودکان هشت ساله، 4 نفر(7/26 درصد) از کودکان نه ساله، 3 نفر(0/20 درصد) از کودکان ده ساله،3 نفر(0/20 درصد) از کودکان یازده ساله،1 نفر(7/6 درصد) از کودکان سیزده سال سن داشتند.
در گروه کنتـرل 6 نفر(0/40 درصد) از کودکـان هفت سـاله،1
نفر(7/6 درصد)از کودکان هشت ساله، 1 نفر(7/6 درصد)از پاسخ دهندگان نه ساله،2 نفر(3/13 درصد) از کودکان ده ساله، 3 نفر0/20 درصد از کودکان یازده ساله و2 نفر(3/13 درصد) از کودکان سیزده سال سن داشتند.
نتایج بررسی سایر متغیر های جمعیت‌شناختی نشان دادکه گروه های مداخله و گواه از نظر سن، وضعیت تحصیلی و جنسیت در آزمون خی دو تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P). شاخـص‌های توصیـفی همچون میانگیـن و انحراف استـاندارد نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در دو گروه آزمایش و گواه نشان داده می‌شود. همچنین در این جدول و جهت بررسی وضعیت نرمال بودن داده ها از آزمون شاپیرو- ویلک (Shapiro-Wilk test) استفاده شد. نتایج حاکی از نرمال بودن توزیع نمرات متغیرها می‌باشد(05/0<P). (جدول 2)به‌منظور بررسی مفروضه‌های تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته از آزمون همگنی واریانس، آزمون لوین، آزمون برابری ماتریس‌های کوواریانس و آزمون ام باکس در متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی مفروضه‌هاحاکی از عدم معناداری مقدار F در متغیرهای آزمون بوده است(05/0<P)؛ بنابراین، استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته بلامانع است.بررسی تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بین میانگین‌های متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه درکودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی در دفعـات مخـتلف اندازه‌گیری تفاوت معنادار وجود دارد(05/0<P). بر اساس ضرایب F محاسبه شده، عامل زمان یا مرحله ارزیابی تأثیر معناداری بر نمرات شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی داشته است(05/0<P).
اندازه اثر نشان می‌دهد عامل گروه ۸۴ درصد از تفاوت در واریانس‌های نمرات شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را تبیین می‌کند.
همچنین نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بر اساس ضرایب F محاسبه شده، عامل زمان یا مرحله ارزیابی تأثیر معناداری بر نمرات امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی داشته است(05/0<P).
اندازه اثر نشان می‌دهد عامل گروه ۱۷ درصد از تفاوت در واریانس‌های نمرات امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی را تبیین می‌کند (جدول 3). جهت بررسی دقیق از تفاوت‌ها در هر مرحله سه‌گانه آموزشی و گروه آزمایش از آزمون مقایسه بنفرنی استفاده شد.
نتایج نشان می‌دهد تفاوت بین دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون و بین دو مرحله پیش‌آزمون و پیگیری معنادار است(05/0<P). اما بین دو مرحله پس‌آزمون و پیگیری بین این دو مرحله تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P).
نتایج آزمون تعقیبی بنفرنی برای مقایسه میانگین‌ها بر اساس مرحله در متغیر امتناع از مدرسه نشان می‌دهد، تفاوت بین دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون و بین دو مرحله پیش‌آزمون و پیگیری معنادار است(05/0<P) اما بین دو مرحله پس‌آزمون و پیگیری بین این دو مرحله تفاوت معنادار وجود ندارد(05/0<P) (جدول 4).
جدول ۲: شاخص‌های توصیفی نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه در دو گروه آزمایش و گواه
جدول 3 : نتایج آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته جهت تاثیر متغیر مستقل بر متغیرهای وابسته
جدول 4: مقایسه زوجی بنفرونی بر اساس مرحله مربوط به متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه
بحث و نتیجه گیری| نوع آزمون | گروه | میانگین | انحراف استاندار | شاپیرو - ویلک | |||
| درجه آزادی | آماره | سطح معناداری | |||||
| پیش‌آزمون | آزمایش | 40/34 | 337/7 | 15 | 925/0 | 227/0 | |
| شایستگی اجتماعی | گواه | 07/23 | 130/6 | 15 | 935/0 | 328/0 | |
| پس‌آزمون | آزمایش | 67/28 | 876/5 | 15 | 928/0 | 288/0 | |
| گواه | 27/22 | 066/7 | 15 | 939/0 | 365/0 | ||
| پیگیری | آزمایش | 32/28 | 972/5 | 15 | 968/0 | 832/0 | |
| گواه | 00/22 | 980/6 | 15 | 968/0 | 832/0 | ||
| پیش‌آزمون | آزمایش | 93/42 | 002/20 | 15 | 955/0 | 605/0 | |
| امتناع از مدرسه | گواه | 93/48 | 105/26 | 15 | 920/0 | 190/0 | |
| پس‌آزمون | آزمایش | 33/27 | 179/1 | 15 | 910/0 | 133/0 | |
| گواه | 60/49 | 244/25 | 15 | 952/0 | 557/0 | ||
| پیگیری | آزمایش | 87/28 | 594/11 | 15 | 933/0 | 300/0 | |
| گواه | 00/48 | 178/20 | 15 | 924/0 | 223/0 | ||
جدول 3 : نتایج آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته جهت تاثیر متغیر مستقل بر متغیرهای وابسته
| متغیر | منبع تغییر | منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | اندازه اثر |
| زمان | 156/88 | ۲ | 078/44 | 737/3 | 030/0 | 118/0 | ||
| شایستگی اجتماعی | عامل درون‌گروهی | زمان*گروه | 022/182 | ۲ | 011/91 | 716/7 | 001/0 | 216/0 |
| خطا | 489/660 | ۵۶ | 794/11 | |||||
| عامل بین‌گروهی | گروه | 844/426 | ۱ | 844/426 | 298/3 | 000/0 | 47/84 | |
| خطا | 644/3632 | ۲۸ | 416/129 | |||||
| عامل درون‌گروهی | زمان | 022/1120 | ۲ | 498/1 | 652/747 | 025/0 | 139/0 | |
| امتناع از مدرسه | زمان*گروه | 267/1127 | ۲ | 498/1 | 8112/745 | 026/0 | 139/0 | |
| خطا | 711/6940 | ۵۶ | 941/123 | |||||
| عامل بین‌گروهی | گروه | 900/5616 | ۱ | 900/5616 | 763/5 | 023/0 | 171/0 | |
| خطا | 82/27289 | ۲۸ | 97/637 |
جدول 4: مقایسه زوجی بنفرونی بر اساس مرحله مربوط به متغیر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه
پژوهش حاضر باهدف اثربخشی آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد مداخله شناختی-رفتاری بر شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی تأثیر معنادار دارد. بدین صورت این درمان توانسته منجر به افزایش شایستگی اجتماعی در این کودکان شود. این یافته‌ها در راستا پژوهش‌های انجام شده توسط تقی‌زاده و پرندین (41)، چن و چیانگ (42) و مهر افزا و همکاران (43) قرار دارد.
در تبیین اثربخشی مداخله شناختی-رفتاری بر شایستگی اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌توان اذعان داشت مداخله شناختی-رفتاری به‌عنوان مداخله روان‌شناختی ثمربخش می‌تواند موجب افزایش خلق، ارتقای شاخص‌های روان‌شناختی و مهارت‌های اجتماعی شود. وجود برخی خطاهای ذهنی رایج می‌تواند در تفسیر و درک ما از واقعیت با مشکل مواجه شود این امر موجب بروز خلق‌وخوی و رفتارهای نامناسب و مشکلات اجتماعی گردد(44).
آموزش راهبردهای شناختی در این رویکرد بر عملکرد اجتماعی کودکان در مدرسه تاثیر می گذارد. مشکلات اجتماعی کودکان را می توان نتیجه منفی توانمندی ضعیف در مهارت های شناختی آنها دانست. تفکر صحیح یکی از عواملی است که تاثیر بسزایی در شایستگی اجتماعی نقش دارد. تغییر در شناخت افراد، مدیریت احساسات و رفتارآنها و موجب افزایش عملکرد اجتماعی شان می شود(45).
مداخله شناختی رفتاری با تمرکز بر مباحث شناختی و پیشبرد اهداف آموزشی در زمینه تغیرات رفتاری می تواند طی یک فرآیند درست برکاهش مشکلات اجتماعی و بهبود شایستگی اجتماعی افراد موثر باشد(46). مادران با یادگیری تکنیک های شناختی رفتاری و به کارگیری آن مانند شناسایی افکار منفی (طرح‌واره‌های منفی)، به چالش کشیدن و مقابله با آنها، استفاده از پاسخ‌های عاقلانه و جایگزین تفکر منطقی به‌منظور تغییردادن رفتار نامناسب از طریق تغییردادن تفکر غیرمنطقی مانند آموزش مهارت ابراز وجود و حل مسئله سبب می‌شود کودک نسبت به توانایی‌های خود اعتماد کند و با دید مثبت‌تری نسبت به خود، روابط اجتماعی را برقرار کند این امر موجب تغییر و اصلاح برداشت افراد از رویدادهای محیط پیرامون خود شده به‌گونه‌ای مؤثر درافزایش شایستگی اجتماعی نقش دارد(27).
در باب رابطه بین شایستگی اجتماعی و اضطراب جدایی می‌توان گفت وجود اضطراب جدایی در کودکان به علت انزوا و گوشه‌گیری در حوزه مهارت‌های اجتماعی و مشکلات اجتماعی زیاد در موقعیت‌های گوناگون می‌شود. در نتیجه این نوع تفسیر، کاهش اعتمادبه‌نفس و وجود مشکلات اجتماعی زمینه اضطراب جدایی کودکان را فراهم می‌کند(24).
در این راستا میرحسینی و همکاران(47) در پژوهشی شایستگی اجتماعی، ناگویی هیجانی و علائم اضطراب را مورد بررسی قرار دادند. نتایج به دست آمده نشان داد کاهش اضطراب منجر به بهبود شایستگی اجتماعی در کودکان می شود. در مطالعه دیگر، دی لیجستر وهمکاران(48) به بررسی عملکر اجتماعی و اضطراب جدایی پرداختند.
یافته های به دست آمده حاکی از ارتباط شایستگی اجتماعی و اضطراب جدایی است. همچنین کودکان دارای علائم اضطراب از شایستگی اجتماعی کمتری برخوردار هستند.
از سوی دیگر، یافته‌های این نشان داد مداخله شناختی- فتاری بر امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی اثر دارد. این نتایج در راستای مطالعات انجام شده توسط کنگور و کوچتورک (49) و جانسن و همکاران (50) قرار دارد.
در تبیین اثربخشی مداخله شناختی - رفتاری بر امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌توان گفت باتوجه به اینکه اضطراب جدایی موجب مشکل حضور در مدرسه به‌ویژه امتناع از مدرسه می‌شود، به‌کارگیری درمان شناختی-رفتاری سبب تغیر در احساسات و عواطف می‌شود و چرخه آگاهی شناختی به‌منظور تغییر عواطف و پیامد رفتار بازسازی شناختی را موردمطالعه قرار می‌دهد(51).
در واقع، درمان شناختی-رفتاری از جمله مداخلاتی است که سبب بهبود حضور کودک در مدرسه می‌شود(52).
در مداخله شناختی-رفتاری، تقویت مثبت، سلسله مراتب مواجهه، مهارت‌های برقراری ارتباط و تکنیک‌های حل مسئله جهت افزایش حضور در مدرسه آموزش داده می‌شود(53). بهره‌گیری از تکنیک‌هایی مانند به چالش کشیدن و تغیر باورهای ناکارآمد، استفاده از دماسنج اضطراب، حساسیت‌زدایی تدرجی در کاهش امتناع از مدرسه کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی تأثیر بسزایی دارد؛ زیرا بر اساس رویکرد شناختی - رفتاری، حالت خاص هیجانی مانند اضطراب به‌وسیله تفکر افراطی تداوم و از طریق تحریف در پردازش اطلاعات، شدت می‌یابد و اطلاعاتی که همخوانی با باورهای قبلی آنها باشند موردتوجه قرار می‌گیرند(32). علاوه بر این یکی از راهکارهایی که موجب کاهش امتناع از مدرسه می‌شود، آموزش آرامش عضلانی می‌باشد.
باتوجه به اینکه انواعی از روش‌های آرامش عضلانی در درمان‌های شناختی رفتاری به کار می‌رود باید گفت آرامش عضلانی به‌کاررفته در این پژوهش شامل انقباض یک دقیقه‌ای عضلات مختلف از بدن (دست‌ها، بازوها، شانه‌ها، گردن، صورت و بینی، پیشانی، معده، ساق‌ها و پاها) و سپس رهاسازی آنها و فکرکردن به آرامش حاصل از آن بود که یک تکنیک روزانه دو بار توسط آزمودنی‌ها به‌عنوان تکلیف در منزل جهت کاهش امتناع از مدرسه برای کودکان ارائه می‌شود(19).
در این راستا تکین و آیدین (54) در پژوهشی به بررسی امتناع از مدرسه و اضطراب در میان کودکان و نوجوانان پرداختند. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان داد اضطراب یک عامل شایع مرتبط با امتناع از مدرسه است و به طور مستقیم با اضطراب اجتماعی، اضطراب مدرسه و اضطراب جدایی نقش دارد. از مطالعه دیگر، بیتسیکا و همکاران (55) ارتباط فوبیای اجتماعی و اضطراب جدایی پر خطر امتناع از مدرسه در میان پسران اوتیستیک مورد آزار و اذیت در مدرسه را مورد بررسی قرار دادند.
یافته‌های به‌دست‌آمده نشان داد فوبیای اجتماعی و اضطراب جدایی بر اجتناب از مدرسه در میان کودکان اوتیستیک ارتباط دارد.
استفاده از فنون مهارت‌های شناختی - رفتاری جهت تغییر باورها، نگرش‌ها سوءبرداشت‌ها در برخورد با مسائل و چالش‌ها دارند(50).
اجرای درمان شناختی - رفتاری موجب می‌شود فرد شناخت و افکار خود را مورد کاوش و ارزیابی و تغییر قرار دهد. کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی نیز این کار را در خصوص عوامل استرس‌زا و نگران‌کننده انجام می‌دهد(56).
مادران با آموزش مفاهیم این رویکرد درمی‌یابند که مشکلاتشان چه بوده و راهبردهای مقابله با این مشکل و کنترل اضطراب را نیز می‌آموزند، این امر باعث افرایش عزت‌نفس و کاهش مشکلات رفتاری در کودکان می‌شود(57).
پژوهش حاضر مانند هر پژوهش دیگر با محدودیت‌هایی روبه‌رو بوده است؛ تمرکز صرف بر مادران و نامشخص بودن نقش پدر و عدم بررسی آنها به علت دسترسی کمتر به آن و عدم تمایل به همکاری آنها برای حضور در جلسات درمانی، انجام پژوهش حاضر در شهر ساری بود. تعمیم نتایج به افراد خارج از محدوده جامعه پژوهش باید جانب احتیاط را رعایت کرد.
بنـابـراین باتوجـه به محـدودیـت‌های مـذکور پیشـنهـاد می‌شـود:
پژوهش حاضر در سـایر موقعیـت‌ها، بافـت‌های فرهنـگی و میـان
اقشار دیگر تکرار و نتایج آن با یکدیگر مقایسه شود.
همچنین پیشنهاد می‌شود در پژوهش آتی دو گروه مادران و پدران را موردمطالعه قرار دهد.
ازآنجایی‌که آموزش مادران بر اساس مداخله شناختی - رفتاری بر شایستگی اجتماعی و امتناع از مدرسه کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی مؤثر بود پیشنهاد می‌شود پژوهشگران آینده، نتایج پژوهش حاضر را در کلینیک‌های روانشناسی و مشاوره، آموزش‌وپرورش و مشاوران مدرسه مورداستفاده قرار گیرند و همچنین تهیه کتابچه راهنما برای آموزش والدین کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی برای استفاده از برخی تکنیک‌ها باهدف کاهش اضطراب جدایی کودکان فراهم شود.
درمجموع می‌توان اذعان داشت مداخله شناختی - رفتاری منجر به افزایش شایستگی اجتماعی و کاهش امتناع از مدرسه در کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی می‌شود؛ بنابراین آموزش‌های ارائه شده به مادران دارای کودک مبتلا اختلال اضطراب جدایی موجب افزایش توانمندی شایستگی اجتماعی آنها می‌شود. درواقع راهکارهای ارائه شده به مادران امتناع از مدرسه کودکان را نیز کاهش داد.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری رشته روانشناسی استخراج شده است. اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخـلاق دانشـگـاه آزاد اسـلامـی واحـد سـاری به شمـاره IR.IAU.SARI.REC.1402.029 به تصویب رسیده است.
کلیه ملاحظات اخلاقی از قبیل، رازداری، رضایت آگاهانه شرکت‌کنندگان، محرمانه ماندن اطلاعات هویتی در این پژوهش کاملاً رعایت شده است.
سهم نویسندگان
فاطمه متولی جویباری کار طراحی پژوهش، جمع آوری داده ها
و نگارش مقاله را با نظر و راهنمایی باب الله بخشی پور جویباری انجام داده اند. قدرت اله عباسی نیز کار تجزیه و تحلیل داده ها و ویراستاری مقاله را انجام دادند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید و نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ‌گونه حمایت مالی از هیچ ارگان یا سازمانی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
از شرکت‌کنندگان محترم و همه کسانی که در اجرای پژوهش به ما یاری رساندند نهایت تشکر و قدردانی را داریم.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1402/12/21 | پذیرش: 1403/3/20 | انتشار: 1403/4/10
دریافت: 1402/12/21 | پذیرش: 1403/3/20 | انتشار: 1403/4/10
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
