دوره 22، شماره 5 - ( آذر و دی 1402 )
جلد 22 شماره 5 صفحات 106-89 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: 162622726
Ethics code: IR.IAU.TABRIZ.REC.1401.207
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Shadi Zavareh B, Azmoudeh M, Kashefimehr B, Mesrabadi J. Effectiveness of Positive Resilience Training on Emotional Self-Regulation, Psychological Distress and Parent-Child Interaction among Mothers of Mentally Retarded Children. TB 2023; 22 (5) :89-106
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3581-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3581-fa.html
شادی زواره بامداد، آزموده معصومه، کاشفی مهر بابک، مصرآبادی جواد. اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی. طلوع بهداشت. 1402; 22 (5) :89-106
واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی ، mas_azemod@yahoo.com
واژه‌های کلیدی: تاب آوری مثبت گرا، خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی، تعامل والد- فرزند، مادران، کم توانی ذهنی
متن کامل [PDF 806 kb]
(354 دریافت)
| چکیده (HTML) (403 مشاهده)
متن کامل: (1103 مشاهده)
اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی
نویسندگان: بامداد شادی زواره 1، معصومه آزموده 2، بابک کاشفی مهر 3، جواد مصرآبادی4
1. دانشجوی دکترای تخصصی گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2.استادیار گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3.استادیار گروه کار درمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران.
4.استاد گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.
تلفن تماس: 09120530805
mas_azemod@yahoo.com Email
چکیده
مقدمه: این مطالعه با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا در بهبود خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد.
روش بررسی: : ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر (1992)، پرسشنامه خودتنظیمی هیجانی هافمن و کاشدان (2010) و پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا (1994) بود. آموزش تاب آوری مثبت گرا در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شدند. تحلیل دادهها با استفاده از نرم افزار SPSS.v21 و آزمونهای تحلیل کوواریانس تک متغیره و چندمتغیره انجام شد. جامعه آماری پژوهش حاضر در برگیرنده کلیه مادران دارای کودکان کم توان ذهنی شهر تبریز در سال 1401 بود. از بین افراد جامعه آماری، 45 نفر به روش نمونهگیری هدفمند انتخاب شدند و به روش تصادفی در سه گروه (هر گروه 15 نفر) گمارش شدند.
یافته ها نتایج پژوهش نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر نمره کلی خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازش اثربخش است. افزون بر این، اثربخشی این مداخله بر پریشانی روانشناختی نیز معنادار شده است. همچنین نتایج بیانگر آن بود آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی تأثیر معناداری دارد.
نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد میشود آموزش تاب آوری مثبت گرا در اولویت برنامههای مداخلهای برای بهبود سلامت روانی مادران کودکان کم توان ذهنی قرار گیرد.
واژه های کلیدی: تاب آوری مثبت گرا، خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی، تعامل والد- فرزند، مادران، کم توانی ذهنی
جدول 1: محتوای جلسات آموزش تاب آوری مثبت گرا
نویسندگان: بامداد شادی زواره 1، معصومه آزموده 2، بابک کاشفی مهر 3، جواد مصرآبادی4
1. دانشجوی دکترای تخصصی گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2.استادیار گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3.استادیار گروه کار درمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران.
4.استاد گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.
تلفن تماس: 09120530805
mas_azemod@yahoo.com Email
چکیده
مقدمه: این مطالعه با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا در بهبود خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد.
روش بررسی: : ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر (1992)، پرسشنامه خودتنظیمی هیجانی هافمن و کاشدان (2010) و پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا (1994) بود. آموزش تاب آوری مثبت گرا در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شدند. تحلیل دادهها با استفاده از نرم افزار SPSS.v21 و آزمونهای تحلیل کوواریانس تک متغیره و چندمتغیره انجام شد. جامعه آماری پژوهش حاضر در برگیرنده کلیه مادران دارای کودکان کم توان ذهنی شهر تبریز در سال 1401 بود. از بین افراد جامعه آماری، 45 نفر به روش نمونهگیری هدفمند انتخاب شدند و به روش تصادفی در سه گروه (هر گروه 15 نفر) گمارش شدند.
یافته ها نتایج پژوهش نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر نمره کلی خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازش اثربخش است. افزون بر این، اثربخشی این مداخله بر پریشانی روانشناختی نیز معنادار شده است. همچنین نتایج بیانگر آن بود آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی تأثیر معناداری دارد.
نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد میشود آموزش تاب آوری مثبت گرا در اولویت برنامههای مداخلهای برای بهبود سلامت روانی مادران کودکان کم توان ذهنی قرار گیرد.
واژه های کلیدی: تاب آوری مثبت گرا، خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی، تعامل والد- فرزند، مادران، کم توانی ذهنی
مقدمه
ناتوانی ذهنی به معنای داشتن هوش و مهارتهای کمتر از حد متوسط برای زندگی روزمره است. این بیماری در کودکان و بزرگسالان وجود دارد که مغز آنها به درستی رشد نمیکند یا در محدوده طبیعی عمل نمیکند(1). شروع عقب ماندگی ذهنی معمولاً قبل از سن 18 سالگی رخ میدهد و فردی که از ناتوانی ذهنی رنج میبرد در عملکرد روزمره و همچنین یادگیری مهارتهایی که افراد دیگر به راحتی میتوانند انجام دهند مانند مراقبت از امور شخصی خود دچار مشکل میشود(2).
عقب ماندگی ذهنی دربرگیرنده آسیب به توانایی‌های ذهنی کلی است که عملکرد سازگارانه در سه حوزه ادراکی، اجتماعی و کارکردی را تحت تأثیر قرار میدهد و به نوبه خود توانایی فرد برای مقابله با تکالیف و وظایف روزمره را تحت تأثیر قرار میدهد(3). در نتیجه ابتلا به این اختلال در کودکان منبع تنیدگی برای خانواده و مراقب به حساب میآید و مطالعات ارزیابی ناتوانی نشان داده‌اند که ناتوانی ذهنی و دیگر اختلالات تحولی به اختلال قابل‌ملاحظه در عملکرد اجتماعی – شغلی و آسیب به کیفیت زندگی برای مراقبین این کودکان میشود(4).
جدا از مشکلات سلامتی که کودکان دچار ناتوانی ذهنی دارند مادران دارای کودک مبتلا به ناتوان ذهنی درگیر احساس گناه و استیگما و داغ اجتماعی هستند(5). بنابراین بسیاری از مادران کودکان ناتوان ذهنی دچار مشکلات روانشناسی مختلف از جمله اضطراب، افسردگی، اضطراب اجتماعی و شرم کنترل نشده هستند(6).
در سببشناسی مشکلات روانشناختی همچون اضطراب و افسردگی همواره تأکید زیادی بر نقش خودتنظیمی هیجانی میشود(7). خودتنظیمی هیجانی به توانایی فرد در مدیریت هیجانها و تکانههای خود اشاره دارد. این بخش مهمی از رفاه ذهنی و جسمی است. خودتنظیمی هیجانی مهارتی است که افراد در دوران کودکی و نوجوانی و تا بزرگسالی آن را یاد میگیرند و آن را توسعه میدهند(8). فراگیری نحوه پردازش هیجانها و پاسخگویی مناسب برای سلامت روانی ضروری است. فقدان خودتنظیمی هیجانی میتواند احساسات منفی را تداوم بخشد. همچنین میتواند پیامدهای اجتماعی مانند آسیب رساندن به روابط با دیگران داشته باشد(9).
افزون بر این، فقدان خودتنظیمی هیجانی میتوان به پریشانی روانشناختی منجر شود(10). پریشانی روانشناختی شامل علائم و تجربیات زندگی درونی فرد است که معمولاً نگران‌کننده، گیج‌کننده یا غیرعادی هستند. پریشانی روانشناختی به طور بالقوه میتواند منجر به تغییر رفتار شود هیجانهای فرد را به شکلی منفی تحت تأثیر قرار دهد و بر روابط آنها با اطرافیان تأثیر بگذارد(11). برخی از تجربیات آسیب زای زندگی همچون ابتلای فرزند به بیماری مزمن میتواند باعث پریشانی روانشناختی شوند. پریشانی روانشناختی زمانی اتفاق می‌افتد که رویدادهای بیرونی یا عوامل استرس‌زا از فرد خواسته‌هایی دارن که قادر به مقابله با آنها نیستند(12). غمگینی، اضطراب، حواس پرتی و علائم بیماری روانی از تظاهرات پریشانی روانی هستند و میتوانند در ایفای نقشها و مسئولیتهای زندگی اختلال ایجاد کنند(13).
در نتیجه یکی از مسئولیتهایی که ممکن است به واسطه ضعف در خودتنظیمی هیجانی و به دنبال آن پریشانی روانشناختی مادران مختل شود، تعامل والد- فرزند است. تعامل بین کودکان و مادران آنها یک موضوع مطالعه کلاسیک در روانشناسی رشد، اطفال و روانپزشکی کودک است. مطمئناً کیفیت تعامل والد-کودک یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های اصلی رشد عاطفی و اجتماعی کودکان در سال‌های اول زندگی است(14).
تعامل والد-کودک از این جهت مهم است که مستقیماً بر رشد جسمی، عاطفی، اجتماعی و دلبستگی کودک تأثیر میگذارد که شخصیت، رفتار، رابطه و انتخاب های زندگی آینده کودک را تعیین میکنند(15). مشکلات تعامل والد-کودک نیز به این معنی است که رفتار چالش برانگیز کودک یا خواستههای والدین میتواند محیط پرورشی را متزلزل کند. با گذشت زمان این روابط نامطلوب و مختل میتواند باعث شود کودکان سبک‌های دلبستگی ناایمن را ایجاد کنند که میتواند منجر به مشکلاتی در سازگاری اجتماعی و مشکلات سلامت جسمی و روانی شود(16).
از این رو، شناسایی رویکردهای درمانی اثربخش به منظور بهبود خودتنظیمی هیجانی، پریشانی روانشناختی و تعامل والد- کودک بسیار سودمند خواهد بود. یکی از این رویکردها، برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا میباشد. بررسی مبانی نظری روانشناسی مثبت گرا مبین کارایی بالقوه این رویکرد برای طیف وسیعی از افراد و موقعیتهای مختلف است. فرضیه تاب آوری از زیر مجموعه های نظریه گسترش روانشناسی مثبت می باشد و نظریه اخیر نیز یک نظریه کلیدی است که بسیاری از ایدههای روان شناسی مثبت نگر مبتنی بر آن هستند(17).
آموزش تاب آوری موجبات یادگیری مهارتهای رفتاری و شناختی به منظور تسلط بر موقعیتهای استرس آفرین به ویژه در مناسبات بین فردی را فراهم میکند. آموزش تاب آوری نه تنها میتواند توانایی تأثیر گذاری افراد را در موقعیتهای اضطراب انگیز افزایش دهد؛ بلکه میتواند موجب انعطافپذیری افراد در موقعیتهای بحرانی و حساس زندگی شود(18).
در همین حال شواهدی وجود دارد که نشان میدهد آموزش تاب آوری مثبت گرا رویکردی مؤثر برای بهبود شاخصهای مرتبط با سلامت روانی است. برای مثال، گراب و همکاران(19) آموزش تاب آوری تأثیر معناداری در بهبود تاب آوری، استرس تروماتیک و تنظیم هیجان دارد. بررسی اثربخشی این درمان میتواند در شناسایی رویکردهای درمانی اثربخش به درمانگران مؤثر باشد. افزون بر این، در ادبیات پژوهشی داخل و خارج از کشور تا کنون این مداخله به منظور بهبود سازههای منتخب در مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی بررسی نشده است و از سویی دیگر، شواهد اندکی پیرامون اثربخشی این مداخله در مادران دارای کودکان استثنایی وجود دارد. ازآنجا که این مادران نیاز به حمایت اجتماعی_عاطفی و معنوی بیشتر و مضاعفی نسبت به مادران کودکان سالم دارند تا بتوانند نقش خود را به عنوان هسته مرکزی و رکن اصلی در خانواده را به عنوان مادر وهمسر به خوبی مدیریت کنند. از این رو، پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا در بهبود خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد.
روش بررسی
پژوهـش حـاضر تحقیـق نیمـه تجـربی با طـرح پیشآزمون –
پس‌آزمون با گروه گواه می باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر در برگیـرنده کلیه مـادران دارای کودکان کم توان ذهـنی شهر
ناتوانی ذهنی به معنای داشتن هوش و مهارتهای کمتر از حد متوسط برای زندگی روزمره است. این بیماری در کودکان و بزرگسالان وجود دارد که مغز آنها به درستی رشد نمیکند یا در محدوده طبیعی عمل نمیکند(1). شروع عقب ماندگی ذهنی معمولاً قبل از سن 18 سالگی رخ میدهد و فردی که از ناتوانی ذهنی رنج میبرد در عملکرد روزمره و همچنین یادگیری مهارتهایی که افراد دیگر به راحتی میتوانند انجام دهند مانند مراقبت از امور شخصی خود دچار مشکل میشود(2).
عقب ماندگی ذهنی دربرگیرنده آسیب به توانایی‌های ذهنی کلی است که عملکرد سازگارانه در سه حوزه ادراکی، اجتماعی و کارکردی را تحت تأثیر قرار میدهد و به نوبه خود توانایی فرد برای مقابله با تکالیف و وظایف روزمره را تحت تأثیر قرار میدهد(3). در نتیجه ابتلا به این اختلال در کودکان منبع تنیدگی برای خانواده و مراقب به حساب میآید و مطالعات ارزیابی ناتوانی نشان داده‌اند که ناتوانی ذهنی و دیگر اختلالات تحولی به اختلال قابل‌ملاحظه در عملکرد اجتماعی – شغلی و آسیب به کیفیت زندگی برای مراقبین این کودکان میشود(4).
جدا از مشکلات سلامتی که کودکان دچار ناتوانی ذهنی دارند مادران دارای کودک مبتلا به ناتوان ذهنی درگیر احساس گناه و استیگما و داغ اجتماعی هستند(5). بنابراین بسیاری از مادران کودکان ناتوان ذهنی دچار مشکلات روانشناسی مختلف از جمله اضطراب، افسردگی، اضطراب اجتماعی و شرم کنترل نشده هستند(6).
در سببشناسی مشکلات روانشناختی همچون اضطراب و افسردگی همواره تأکید زیادی بر نقش خودتنظیمی هیجانی میشود(7). خودتنظیمی هیجانی به توانایی فرد در مدیریت هیجانها و تکانههای خود اشاره دارد. این بخش مهمی از رفاه ذهنی و جسمی است. خودتنظیمی هیجانی مهارتی است که افراد در دوران کودکی و نوجوانی و تا بزرگسالی آن را یاد میگیرند و آن را توسعه میدهند(8). فراگیری نحوه پردازش هیجانها و پاسخگویی مناسب برای سلامت روانی ضروری است. فقدان خودتنظیمی هیجانی میتواند احساسات منفی را تداوم بخشد. همچنین میتواند پیامدهای اجتماعی مانند آسیب رساندن به روابط با دیگران داشته باشد(9).
افزون بر این، فقدان خودتنظیمی هیجانی میتوان به پریشانی روانشناختی منجر شود(10). پریشانی روانشناختی شامل علائم و تجربیات زندگی درونی فرد است که معمولاً نگران‌کننده، گیج‌کننده یا غیرعادی هستند. پریشانی روانشناختی به طور بالقوه میتواند منجر به تغییر رفتار شود هیجانهای فرد را به شکلی منفی تحت تأثیر قرار دهد و بر روابط آنها با اطرافیان تأثیر بگذارد(11). برخی از تجربیات آسیب زای زندگی همچون ابتلای فرزند به بیماری مزمن میتواند باعث پریشانی روانشناختی شوند. پریشانی روانشناختی زمانی اتفاق می‌افتد که رویدادهای بیرونی یا عوامل استرس‌زا از فرد خواسته‌هایی دارن که قادر به مقابله با آنها نیستند(12). غمگینی، اضطراب، حواس پرتی و علائم بیماری روانی از تظاهرات پریشانی روانی هستند و میتوانند در ایفای نقشها و مسئولیتهای زندگی اختلال ایجاد کنند(13).
در نتیجه یکی از مسئولیتهایی که ممکن است به واسطه ضعف در خودتنظیمی هیجانی و به دنبال آن پریشانی روانشناختی مادران مختل شود، تعامل والد- فرزند است. تعامل بین کودکان و مادران آنها یک موضوع مطالعه کلاسیک در روانشناسی رشد، اطفال و روانپزشکی کودک است. مطمئناً کیفیت تعامل والد-کودک یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های اصلی رشد عاطفی و اجتماعی کودکان در سال‌های اول زندگی است(14).
تعامل والد-کودک از این جهت مهم است که مستقیماً بر رشد جسمی، عاطفی، اجتماعی و دلبستگی کودک تأثیر میگذارد که شخصیت، رفتار، رابطه و انتخاب های زندگی آینده کودک را تعیین میکنند(15). مشکلات تعامل والد-کودک نیز به این معنی است که رفتار چالش برانگیز کودک یا خواستههای والدین میتواند محیط پرورشی را متزلزل کند. با گذشت زمان این روابط نامطلوب و مختل میتواند باعث شود کودکان سبک‌های دلبستگی ناایمن را ایجاد کنند که میتواند منجر به مشکلاتی در سازگاری اجتماعی و مشکلات سلامت جسمی و روانی شود(16).
از این رو، شناسایی رویکردهای درمانی اثربخش به منظور بهبود خودتنظیمی هیجانی، پریشانی روانشناختی و تعامل والد- کودک بسیار سودمند خواهد بود. یکی از این رویکردها، برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا میباشد. بررسی مبانی نظری روانشناسی مثبت گرا مبین کارایی بالقوه این رویکرد برای طیف وسیعی از افراد و موقعیتهای مختلف است. فرضیه تاب آوری از زیر مجموعه های نظریه گسترش روانشناسی مثبت می باشد و نظریه اخیر نیز یک نظریه کلیدی است که بسیاری از ایدههای روان شناسی مثبت نگر مبتنی بر آن هستند(17).
آموزش تاب آوری موجبات یادگیری مهارتهای رفتاری و شناختی به منظور تسلط بر موقعیتهای استرس آفرین به ویژه در مناسبات بین فردی را فراهم میکند. آموزش تاب آوری نه تنها میتواند توانایی تأثیر گذاری افراد را در موقعیتهای اضطراب انگیز افزایش دهد؛ بلکه میتواند موجب انعطافپذیری افراد در موقعیتهای بحرانی و حساس زندگی شود(18).
در همین حال شواهدی وجود دارد که نشان میدهد آموزش تاب آوری مثبت گرا رویکردی مؤثر برای بهبود شاخصهای مرتبط با سلامت روانی است. برای مثال، گراب و همکاران(19) آموزش تاب آوری تأثیر معناداری در بهبود تاب آوری، استرس تروماتیک و تنظیم هیجان دارد. بررسی اثربخشی این درمان میتواند در شناسایی رویکردهای درمانی اثربخش به درمانگران مؤثر باشد. افزون بر این، در ادبیات پژوهشی داخل و خارج از کشور تا کنون این مداخله به منظور بهبود سازههای منتخب در مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی بررسی نشده است و از سویی دیگر، شواهد اندکی پیرامون اثربخشی این مداخله در مادران دارای کودکان استثنایی وجود دارد. ازآنجا که این مادران نیاز به حمایت اجتماعی_عاطفی و معنوی بیشتر و مضاعفی نسبت به مادران کودکان سالم دارند تا بتوانند نقش خود را به عنوان هسته مرکزی و رکن اصلی در خانواده را به عنوان مادر وهمسر به خوبی مدیریت کنند. از این رو، پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا در بهبود خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد.
روش بررسی
پژوهـش حـاضر تحقیـق نیمـه تجـربی با طـرح پیشآزمون –
پس‌آزمون با گروه گواه می باشد. جامعه آماری پژوهش حاضر در برگیـرنده کلیه مـادران دارای کودکان کم توان ذهـنی شهر
تبریز در سال 1401 بود. با استفاده از نرم افزار PASS 2021 و با توجه به میانگین و انحراف معیار گزارش شده برای متغیر تعامل والد – کودک مادران دارای کودکان کمتوان ذهنی در مطالعه رضائی و همکاران(20)، با توان 90/0 و خطای 05/0، حجم نمونه مورد نیاز 13 نفر به ازای هر گروه محاسبه شد.
برای جلوگیری از کاهش توان آزمون به دلیل ریزش نمونهها، حجم نمونه هر گروه 15 نفر تعیین شد. از این رو در مجموع 45 نفر از مادران دارای کودکان کمتوان ذهنی به شیوه نمونهگیری غیرتصادفی و هدفمند انتخاب شدند. بعد از انتخاب 45 نفر از مادران واجد شرایط، اعضای نمونه به صورت جایگزینی تصادفی ساده در دو گروه آزمایش و گواه قرار گرفتند و بدین ترتیب در هر گروه 15 نفر حضور داشتند.
برای افراد شرکتکننده در این پژوهش، ملاکهای ورود زیر در نظر گرفته شد: 1- دارا بودن فرزند مبتلا به کمتوانی ذهنی، 2- دامنه سنی 18 تا 45 سال، 3- توانایی خواندن و نوشتن (جهت تکمیل پرسشنامههایی پژوهش). افزون بر این، موارد زیر به عنوان معیار خروج در نظر گرفته شد: 1- غیب بیش از دو جلسه، 2- عدم تمایل به شرکت در پژوهش، 3- سابقه شرکت در برنامههای درمانی انفرادی و گروهی همزمان با اجرای پژوهش، 4- ابتلا به اختلالات روانپزشکی و شناختی حاد، بعد از بررسی ملاکهای ورود و خروج، افراد واجد شرایط در پژوهش شرکت داده شدند.
برای گردآوری دادهها در این پژوهش از پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر(21)، پرسشنامه خـودتنظیمی هیجـانی
هافمن و کاشدان(22) و پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا(23) استفاده شد.
پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر(21) جهت شناسایی اختلالات روانی در جمعیت عمومی طراحی و تدوین شده است و شامل 10 سؤال است. سوالات این پرسشنامه به صورت لیکرتی از «هیچ وقت» تا «همیشه» است و از ۰ تا ۴ نمره گذاری میشود. حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 0 تا ۴۰ می باشد. هرچه فرد در این آزمون نمره بالاتری به دست آورد پریشانی روان شناختی بیشتری خواهد داشت و بالعکس. پاسخ سوالات به صورت 5 گزینهای (تمام اوقات 4 امتیاز تا هیچ وقت صفر امتیاز) است که بین صفرتا 4 نمرهگذاری میشود و حداکثر نمره در آن برابر 40 است(21).
در هنجاریابی این پرسشنامه در جمعیت ایرانی، در پژوهش یعقوبی(24) نیز پایایی این پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 93/0 گزارش شده است.
پرسشنامه خودتنظیمی هیجانی هافمن و کاشدان(22) شامل ۲۰ سؤال است که پاسخگویی به آنها بر اساس طیف لیکرت ۵ درجه ای انجام می شود. حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 20 تا 100 می باشد. پرسشنامه دارای سه مؤلفه یا خرده مقیاس پنهان کاری (سرکوب و مخفی کردن احساسات و هیجانها را شامل میشود)، سازگاری (سازگاری و تنظیم هیجانی را شامل میشود) و تحمل (تحمل و کنترل آشفتگیهای هیجانی را شامل میشود) است.
سؤالات 19، 7، 12، 16، 2، 8 و 4 زیرمقیاس سازگاری، سؤالات 15، 18، 20، 13، 10، 1، 9 و 5 زیرمقیاس پنهان کاری و سؤالات 17، 6، 11، 3 و 14 زیرمقیاس تحمل را ارزیابی میکنند(22).
در مطـالعه کارشـکی(25) برای هنجـاریابی این پرسشنـامه برای
جمعیت ایرانی، ضریب آلفای کرونباخ خرده مقیاس های پنهان کاری، سازش کاری و تحمل به ترتیب 70/0، 75/0 و 50/0 و پایایی کل برابر 81/0 گزارش شده است.
پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا(23) شامل 33 سوال است که ادراک والدین را در مورد رابطه خود با کودک میسنجد. این پرسشنامه دارای مقیاس لیکرت 5 درجه ای است و از 5=کاملاً موافقم تا 1= کاملاً مخالفم نمره گذاری می شود.
حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 33 تا 165 می باشد. همچنین، دارای 3 زیرمقیاس نزدیکی (سؤالات 1، 3، 5، 6، 8، 10، 16، 13، 29 و 30)، وابستگی (سؤالات 9، 11، 15، 18، 20 و 22)، تعارض (2، 4، 7، 12، 14، 17، 19، 21، 23، 24، 25، 26، 27، 28، 31، 32 و 33) میباشد. از مجموع 3 زیرمقیاس رابطه مثبت کلی مادر-کودک (مجموع تمامی حوزهها) به دست میآید(23). این پرسشنامه توسط ابارشی و همکاران(26) ترجمه و روایی محتوایی آن نیز توسط متخصصین ارزیابی شده است و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ در حوزه های تعارض، نزدیکی، وابستگی و رابطه مثبت کلی به ترتیب 84/0 71/0، 61/0 و 86/0 گزارش شده است.
پیش از اجرای مداخلههای درمانی، پرسشنامه در مرحله پیش آزمون در بین شرکتکنندگان دو گروه آزمایش و یک گروه گواه توزیع شد. سپس، جلسات آموزشی (آموزش تاب آوری مثبت گرا) به صورت گروهی در بین اعضای گروه آزمایش اجرا گردید؛ اما افراد گروه گواه هیچ درمانی دریافت نکردند. بعد از جلسات آموزشی برای کلیه اعضای گروه آزمایش و گروه گواه، پرسشنامهها مجدداً جهت گردآوری اطلاعات مرحله پس آزمون توزیع شد.
منظور از آموزش تاب آوری مثبت گرا برنامه مداخلهای است که در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شد. محتوای جلسات از کتابهای سعدی پور، رستمی و گزل(27) و محمدی بردبری(28) انتخاب شده است. لازم به ذکر است پیش از این، اثربخشی این مداخله در جمعیت ایرانی و در مطالعه حسینی قمی و جهانبخشی(29) تایید شده است. آموزش محتوای جلسات آموزش تاب آوری مثبت گرا در جدول 1 ارائه شده است.
برای تجزیه‌وتحلیل دادههای حاصل از ابزارهای گردآوری دادهها، از نرم‌افزار SPSS.v21 و آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره و چند متغیره استفاده شد.
برای جلوگیری از کاهش توان آزمون به دلیل ریزش نمونهها، حجم نمونه هر گروه 15 نفر تعیین شد. از این رو در مجموع 45 نفر از مادران دارای کودکان کمتوان ذهنی به شیوه نمونهگیری غیرتصادفی و هدفمند انتخاب شدند. بعد از انتخاب 45 نفر از مادران واجد شرایط، اعضای نمونه به صورت جایگزینی تصادفی ساده در دو گروه آزمایش و گواه قرار گرفتند و بدین ترتیب در هر گروه 15 نفر حضور داشتند.
برای افراد شرکتکننده در این پژوهش، ملاکهای ورود زیر در نظر گرفته شد: 1- دارا بودن فرزند مبتلا به کمتوانی ذهنی، 2- دامنه سنی 18 تا 45 سال، 3- توانایی خواندن و نوشتن (جهت تکمیل پرسشنامههایی پژوهش). افزون بر این، موارد زیر به عنوان معیار خروج در نظر گرفته شد: 1- غیب بیش از دو جلسه، 2- عدم تمایل به شرکت در پژوهش، 3- سابقه شرکت در برنامههای درمانی انفرادی و گروهی همزمان با اجرای پژوهش، 4- ابتلا به اختلالات روانپزشکی و شناختی حاد، بعد از بررسی ملاکهای ورود و خروج، افراد واجد شرایط در پژوهش شرکت داده شدند.
برای گردآوری دادهها در این پژوهش از پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر(21)، پرسشنامه خـودتنظیمی هیجـانی
هافمن و کاشدان(22) و پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا(23) استفاده شد.
پرسشنامه ارزیابی پریشانی روانشناختی کسلر(21) جهت شناسایی اختلالات روانی در جمعیت عمومی طراحی و تدوین شده است و شامل 10 سؤال است. سوالات این پرسشنامه به صورت لیکرتی از «هیچ وقت» تا «همیشه» است و از ۰ تا ۴ نمره گذاری میشود. حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 0 تا ۴۰ می باشد. هرچه فرد در این آزمون نمره بالاتری به دست آورد پریشانی روان شناختی بیشتری خواهد داشت و بالعکس. پاسخ سوالات به صورت 5 گزینهای (تمام اوقات 4 امتیاز تا هیچ وقت صفر امتیاز) است که بین صفرتا 4 نمرهگذاری میشود و حداکثر نمره در آن برابر 40 است(21).
در هنجاریابی این پرسشنامه در جمعیت ایرانی، در پژوهش یعقوبی(24) نیز پایایی این پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 93/0 گزارش شده است.
پرسشنامه خودتنظیمی هیجانی هافمن و کاشدان(22) شامل ۲۰ سؤال است که پاسخگویی به آنها بر اساس طیف لیکرت ۵ درجه ای انجام می شود. حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 20 تا 100 می باشد. پرسشنامه دارای سه مؤلفه یا خرده مقیاس پنهان کاری (سرکوب و مخفی کردن احساسات و هیجانها را شامل میشود)، سازگاری (سازگاری و تنظیم هیجانی را شامل میشود) و تحمل (تحمل و کنترل آشفتگیهای هیجانی را شامل میشود) است.
سؤالات 19، 7، 12، 16، 2، 8 و 4 زیرمقیاس سازگاری، سؤالات 15، 18، 20، 13، 10، 1، 9 و 5 زیرمقیاس پنهان کاری و سؤالات 17، 6، 11، 3 و 14 زیرمقیاس تحمل را ارزیابی میکنند(22).
در مطـالعه کارشـکی(25) برای هنجـاریابی این پرسشنـامه برای
جمعیت ایرانی، ضریب آلفای کرونباخ خرده مقیاس های پنهان کاری، سازش کاری و تحمل به ترتیب 70/0، 75/0 و 50/0 و پایایی کل برابر 81/0 گزارش شده است.
پرسشنامه تعامل والد – فرزند پیانتا(23) شامل 33 سوال است که ادراک والدین را در مورد رابطه خود با کودک میسنجد. این پرسشنامه دارای مقیاس لیکرت 5 درجه ای است و از 5=کاملاً موافقم تا 1= کاملاً مخالفم نمره گذاری می شود.
حداقل و حداکثر نمره در پرسشنامه بین 33 تا 165 می باشد. همچنین، دارای 3 زیرمقیاس نزدیکی (سؤالات 1، 3، 5، 6، 8، 10، 16، 13، 29 و 30)، وابستگی (سؤالات 9، 11، 15، 18، 20 و 22)، تعارض (2، 4، 7، 12، 14، 17، 19، 21، 23، 24، 25، 26، 27، 28، 31، 32 و 33) میباشد. از مجموع 3 زیرمقیاس رابطه مثبت کلی مادر-کودک (مجموع تمامی حوزهها) به دست میآید(23). این پرسشنامه توسط ابارشی و همکاران(26) ترجمه و روایی محتوایی آن نیز توسط متخصصین ارزیابی شده است و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ در حوزه های تعارض، نزدیکی، وابستگی و رابطه مثبت کلی به ترتیب 84/0 71/0، 61/0 و 86/0 گزارش شده است.
پیش از اجرای مداخلههای درمانی، پرسشنامه در مرحله پیش آزمون در بین شرکتکنندگان دو گروه آزمایش و یک گروه گواه توزیع شد. سپس، جلسات آموزشی (آموزش تاب آوری مثبت گرا) به صورت گروهی در بین اعضای گروه آزمایش اجرا گردید؛ اما افراد گروه گواه هیچ درمانی دریافت نکردند. بعد از جلسات آموزشی برای کلیه اعضای گروه آزمایش و گروه گواه، پرسشنامهها مجدداً جهت گردآوری اطلاعات مرحله پس آزمون توزیع شد.
منظور از آموزش تاب آوری مثبت گرا برنامه مداخلهای است که در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شد. محتوای جلسات از کتابهای سعدی پور، رستمی و گزل(27) و محمدی بردبری(28) انتخاب شده است. لازم به ذکر است پیش از این، اثربخشی این مداخله در جمعیت ایرانی و در مطالعه حسینی قمی و جهانبخشی(29) تایید شده است. آموزش محتوای جلسات آموزش تاب آوری مثبت گرا در جدول 1 ارائه شده است.
برای تجزیه‌وتحلیل دادههای حاصل از ابزارهای گردآوری دادهها، از نرم‌افزار SPSS.v21 و آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره و چند متغیره استفاده شد.
جدول 1: محتوای جلسات آموزش تاب آوری مثبت گرا
| جلسه | محتوا |
| اول | آشنایی با روان شناسی مثبت گرای سلیگمن، هدف: آشنایی اعضاء با یکدیگر و قوانین گروه، آشنایی با روان شناسی مثبت گرا (تاریخچه، تعریف، مفاهیم اساسی آن). روش های هدایت جلسه: سخنرانی، نمایش فیلم، بارش فکری. |
| دوم | امید و مولفه های دستیابی به آن؛ اهداف: آشنایی اعضاء با تعریف امید، بررسی اهمیت نقش امید در زندگی، آشنایی با مؤلفه های دستیابی به امید، تعریف و بیان ویژگی های اهداف، انواع هدف، موانع دستیابی به اهداف. روش های هدایت جلسه: سخنرانی، بحث گروهی، پرسش و پاسخ، نمایش اسلاید. |
| سوم | تفکر راهبردی ؛ اهداف: آشنایی با تعریف تفکر راهبردی و موانع آن، مهارت حل مسأله و تفکر خلاق. روش های هدایت جلسه: سخنرانی، بحث گروهی، پرسش و پاسخ، نمایش اسلاید. |
| چهارم | آشنایی با تفکر عاملی؛ روش : سخنرانی، بحث و مشارکت اعضاء؛ اهداف: بررسی نظرات اعضای گروه درباره تکلیف، آشنایی با تعریف تفکر عاملی و بیان موانع انگیزشی و آموزش مدل شناختی (ABCD) سلیگمن بر افزایش انگیزه و جمع بندی جلسه و ارائه تکلیف روش های هدایت جلسه: سخنرانی، پرسش و پاسخ، بحث گروهی و نمایش اسلاید. |
| پنجم | آشنایی با مفهوم تاب آوری و ویژگی های افراد تاب آور؛ ۷ ویژگی برای افراد تاب آور (از قبیل : شادی ، خردمندی و بینش ، شوخ طبعی ، همدلی ، قابلیتهای ذهنی، هدفمندی در زندگی ، ثبات قدم ) معرفی میشود. روش : سخنرانی، بحث و مشارکت اعضاء |
| ششم | آشنایی با برخی عوامل حمایتی داخلی و خارجی؛ هدف: ١- خوش بینی، ٢- منبع کنترل، ۳- عزت نفس؛ روش : سخنرانی و بحث و مشارکت اعضاء |
| هفتم | راههای ایجاد تاب آوری؛ هدف : آشنایی با راه های ایجاد تاب آوری و برقراری و حفظ ارتباط با دیگران، چهار چوب دادن به استرس ها، و پذیرفتن تغییر، هدف داشتن و امید به آینده، عمل کردن؛ روش : سخنرانی و بحث و مشارکت اعضاء |
| هشتم | احساس مؤثر بودن، هدف: بحث در مورد احساس مؤثر بودن، تغییر در سبک اسناد اعضا، بحث در مورد مدل شناختی (ABC)، ارائه تمرین در مورد سبک اسناد در جلسه، بحث در مورد باورهای اسنادی، ارائه تکلیف. روش : سخنرانی و بحث و مشارکت اعضاء |
یافته ها
در این مطالعه 45 مادر دارای کودک عقب مانده ذهنی در دو گروه آزمایش (15 نفر) و گواه (15 نفر) حضور داشتند. میانگین (انحراف معیار) سن شرکتکنندگان گروه تاب آوری مثبتگرا و گواه به ترتیب 67/37 (35/5) و 33/33 (49/4) سال محاسبه شد که تفاوت معناداری از نظر میانگین سنی وجود نداشت و بیانگر همتا بودن سه گروه از نظر سن بود (833/2=t و 070/0=P).
میزان تحصیلات اکثر اعضای هر سه گروه پایینتر از دیپلم بود و آزمون کای اسکوئر نشان داد سه گروه از نظر میزان تحصیلات همتا هستند (477/4=X2 و 612/0=P). نتایج توصیفی نشان داد اکثر مادران هر سه گروه دارای دو فرزند میباشند. مقایسه گروهها از نظر تعداد فرزندان با آزمون کای اسکوئر انجام شد. نتایج نشان داد سه گروه از نظر تعداد فرزند همتا هستند (670/10=X2 و 099/0=P).
در جدول 2 میانگین و انحراف معیار متغیـرهای پژوهـش ارائـه
شده است. نتایج نشان میدهد در گروه تاب آوری مثبت گرا متغیر خودتنظیمی هیجانی مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون افزایش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است. همچنین در گروه تاب آوری مثبت گرا در متغیر پریشانی روانشناختی میانگین مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون کاهش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است.
علاوه بر این، در متغیره رابطه مثبت کلی (مجموع مؤلفه نزدیکی به علاوه معکوس مؤلفههای وابستگی و تعارض) در گروه تاب آوری مثبت گرا میانگین مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون افزایش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است. به منظور بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیرهای خودتنظیمی هیجانی، پریشانی روانشناختی و تعامل والد – فرزند از آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره و چندمتغیره استفاده شد.
استفـاده از این آزمون مستلزم رعایت پیشفرضهایی است که
قبل از تحلیل استنباطی مورد بررسی قرار گرفتند.
به این منظور، یافته‌های آزمون کولموگروف - اسمیرنوف نشان داد که دادههای هر دو گروه آزمایش و گواه در متغیرهای مورد بررسی در مراحل پیش و پس‌آزمون با منحنی نرمال تفاوت معناداری ندارد و توزیع دادهها نرمال است (05/0P>). همچنین آزمون لوین جهت بررسی مفروضه برابری واریانس‌های خطا نشان داد مفروضه برابری واریانس‌های خطا برای متغیرهای پژوهش برقرار است (05/0P>).
نتایج آزمون M باکس نیز به عنوان یکی دیگر از پیش فرضهای آزمون تحلیل کوواریانس بیانگر آن بود ماتریس کوواریانس متغیرهای وابسته در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن یا برابر است. افزون بر این، تعامل بین متغیر همپراش و مستقل در دو گروه آزمایش و گواه معنادار نبود (05/0P>) که مبین برقراری پیشفرض همگنی شیب رگرسیون است. بنابراین، با رعایت پیشفرضهای آزمون پارامتری، استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس بلامانع است.
در بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خودتنظیمی هیجانی، نتایج آزمون M باکس نشان داد ماتریس کوواریانس خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای آن در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن است (168/0=P؛ 412/1=F؛ 729/16=Box's M). در نتیجه نتایج آزمون اثر پیلایی برای معناداری مورد استفاده قرار گرفت و بیانگر آن بود بین گروهها حداقل از نظر یکی از متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (001/0=P؛ 614/0=value).
نتایج جدول 3 مبین آن است آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازگاری اثربخش است. میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای آن: پنهان کاری و سازش و تحمل به ترتیب به اندازه 270/0، 526/0 و 293/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است.
در جدول 4 نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره نشان میدهد آموزش تاب آوری مثبت گرا در کاهش پریشانی روانشناختی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی اثربخش است. علاوه بر این، میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر پریشانی روانشناختی به اندازه 521/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است. در بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر تعامل والد - فرزند، نتایج آزمون M باکس نشان داد ماتریس کوواریانس تعامل والد - فرزند و مؤلفههای آن در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن نمیباشد (001/0=P؛ 378/3=F؛ 034/40=Box's M). در نتیجه نتایج آزمون محافظهکارانه لامبدای ویلکز برای معناداری مورد استفاده قرار گرفت و بیانگر آن بود بین گروهها حداقل از نظر یکی از متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (019/0=P؛ 584/0=value).
نتایج جدول 5 مبین آن است آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی اثربخش است.
میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و تعارض به ترتیب به اندازه 381/0، 424/0 و 322/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است.
در این مطالعه 45 مادر دارای کودک عقب مانده ذهنی در دو گروه آزمایش (15 نفر) و گواه (15 نفر) حضور داشتند. میانگین (انحراف معیار) سن شرکتکنندگان گروه تاب آوری مثبتگرا و گواه به ترتیب 67/37 (35/5) و 33/33 (49/4) سال محاسبه شد که تفاوت معناداری از نظر میانگین سنی وجود نداشت و بیانگر همتا بودن سه گروه از نظر سن بود (833/2=t و 070/0=P).
میزان تحصیلات اکثر اعضای هر سه گروه پایینتر از دیپلم بود و آزمون کای اسکوئر نشان داد سه گروه از نظر میزان تحصیلات همتا هستند (477/4=X2 و 612/0=P). نتایج توصیفی نشان داد اکثر مادران هر سه گروه دارای دو فرزند میباشند. مقایسه گروهها از نظر تعداد فرزندان با آزمون کای اسکوئر انجام شد. نتایج نشان داد سه گروه از نظر تعداد فرزند همتا هستند (670/10=X2 و 099/0=P).
در جدول 2 میانگین و انحراف معیار متغیـرهای پژوهـش ارائـه
شده است. نتایج نشان میدهد در گروه تاب آوری مثبت گرا متغیر خودتنظیمی هیجانی مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون افزایش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است. همچنین در گروه تاب آوری مثبت گرا در متغیر پریشانی روانشناختی میانگین مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون کاهش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است.
علاوه بر این، در متغیره رابطه مثبت کلی (مجموع مؤلفه نزدیکی به علاوه معکوس مؤلفههای وابستگی و تعارض) در گروه تاب آوری مثبت گرا میانگین مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون افزایش یافته است؛ اما این تفاوت در گروه گواه محسوس نبوده است. به منظور بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیرهای خودتنظیمی هیجانی، پریشانی روانشناختی و تعامل والد – فرزند از آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره و چندمتغیره استفاده شد.
استفـاده از این آزمون مستلزم رعایت پیشفرضهایی است که
قبل از تحلیل استنباطی مورد بررسی قرار گرفتند.
به این منظور، یافته‌های آزمون کولموگروف - اسمیرنوف نشان داد که دادههای هر دو گروه آزمایش و گواه در متغیرهای مورد بررسی در مراحل پیش و پس‌آزمون با منحنی نرمال تفاوت معناداری ندارد و توزیع دادهها نرمال است (05/0P>). همچنین آزمون لوین جهت بررسی مفروضه برابری واریانس‌های خطا نشان داد مفروضه برابری واریانس‌های خطا برای متغیرهای پژوهش برقرار است (05/0P>).
نتایج آزمون M باکس نیز به عنوان یکی دیگر از پیش فرضهای آزمون تحلیل کوواریانس بیانگر آن بود ماتریس کوواریانس متغیرهای وابسته در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن یا برابر است. افزون بر این، تعامل بین متغیر همپراش و مستقل در دو گروه آزمایش و گواه معنادار نبود (05/0P>) که مبین برقراری پیشفرض همگنی شیب رگرسیون است. بنابراین، با رعایت پیشفرضهای آزمون پارامتری، استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس بلامانع است.
در بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خودتنظیمی هیجانی، نتایج آزمون M باکس نشان داد ماتریس کوواریانس خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای آن در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن است (168/0=P؛ 412/1=F؛ 729/16=Box's M). در نتیجه نتایج آزمون اثر پیلایی برای معناداری مورد استفاده قرار گرفت و بیانگر آن بود بین گروهها حداقل از نظر یکی از متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (001/0=P؛ 614/0=value).
نتایج جدول 3 مبین آن است آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازگاری اثربخش است. میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای آن: پنهان کاری و سازش و تحمل به ترتیب به اندازه 270/0، 526/0 و 293/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است.
در جدول 4 نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره نشان میدهد آموزش تاب آوری مثبت گرا در کاهش پریشانی روانشناختی مادران دارای کودک عقب مانده ذهنی اثربخش است. علاوه بر این، میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر پریشانی روانشناختی به اندازه 521/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است. در بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر تعامل والد - فرزند، نتایج آزمون M باکس نشان داد ماتریس کوواریانس تعامل والد - فرزند و مؤلفههای آن در تمام سطوح متغیر مستقل (گروهها) همگن نمیباشد (001/0=P؛ 378/3=F؛ 034/40=Box's M). در نتیجه نتایج آزمون محافظهکارانه لامبدای ویلکز برای معناداری مورد استفاده قرار گرفت و بیانگر آن بود بین گروهها حداقل از نظر یکی از متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (019/0=P؛ 584/0=value).
نتایج جدول 5 مبین آن است آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی اثربخش است.
میزان اندازه اثر بیانگر آن است که تغییر نمرات گروهها در متغیر رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و تعارض به ترتیب به اندازه 381/0، 424/0 و 322/0 درصد ناشی از اجرای برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بوده است.
جدول 2: شاخصهای مرکزی و پراکندگی گروهها در متغیرهای پژوهش
P*05/0 > P**01/0 >
P*05/0 > P**01/0 >
P*05/0 > P**01/0 >
| متغیر | مرحله | تابآوری مثبتگرا | گواه | ||
| میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||
| خودتنظیمی هیجانی | پیش آزمون | 53/64 | 59/10 | 27/65 | 93/9 |
| پس آزمون | 93/65 | 69/9 | 29/64 | 82/8 | |
| مؤلفه پنهانکاری | پیش آزمون | 33/24 | 27/5 | 13/23 | 26/6 |
| پس آزمون | 93/24 | 33/5 | 13/22 | 60/5 | |
| مؤلفه سازگاری | پیش آزمون | 20/21 | 54/6 | 33/22 | 63/3 |
| پس آزمون | 00/24 | 38/5 | 73/22 | 21/3 | |
| مؤلفه تحمل | پیش آزمون | 40/14 | 68/3 | 93/14 | 34/2 |
| پس آزمون | 13/16 | 68/3 | 13/15 | 72/2 | |
| پریشانی روانشناختی | پیش آزمون | 00/19 | 84/7 | 80/19 | 71/4 |
| پس آزمون | 40/16 | 96/6 | 13/19 | 42/4 | |
| مؤلفه نزدیکی | پیش آزمون | 20/41 | 27/3 | 53/40 | 05/5 |
| پس آزمون | 00/43 | 67/2 | 53/39 | 81/5 | |
| مؤلفه وابستگی | پیش آزمون | 13/24 | 87/3 | 20/24 | 71/5 |
| پس آزمون | 47/24 | 70/3 | 53/23 | 05/6 | |
| مؤلفه تعارض | پیش آزمون | 27/58 | 36/12 | 67/56 | 25/9 |
| پس آزمون | 80/54 | 32/12 | 07/56 | 53/7 | |
| رابطه مثبت کلی | پیش آزمون | 80/96 | 57/16 | 20/97 | 02/8 |
| پس آزمون | 20/102 | 65/16 | 73/97 | 25/6 | |
جدول 3: آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره برای سنجش اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خودتنظیمی هیجانی |
||||||
| متغیر | منبع | df | میانگین مجذورات | آماره F | سطح معناداری | اندازه اثر |
| مؤلفه پنهانکاری | پیشآزمون | 1 | 729/733 | 322/201 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 299/26 | 216/7 | *002/0 | 270/0 | |
| خطا | 39 | 645/3 | ||||
| مؤلفه سازش | پیشآزمون | 1 | 832/443 | 023/197 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 833/48 | 677/21 | **001/0 | 526/0 | |
| خطا | 39 | 253/2 | ||||
| مؤلفه تحمل | پیشآزمون | 1 | 640/156 | 163/43 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 352/29 | 088/8 | **001/0 | 293/0 | |
| خطا | 39 | 629/3 | ||||
جدول 4: آزمون تحلیل کوواریانس تک متغیره برای سنجش اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر پریشانی روانشناختی |
||||||
| متغیر | منبع | df | میانگین مجذورات | آماره F | سطح معناداری | اندازه اثر |
| پریشانی روانشناختی | پیشآزمون | 1 | 058/1229 | 825/577 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 347/47 | 260/22 | **001/0 | 521/0 | |
| خطا | 41 | 127/2 | ||||
| جدول 5: آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیره برای سنجش اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر تعامل والد - فرزند | ||||||
| متغیر | منبع | df | میانگین مجذورات | آماره F | سطح معناداری | اندازه اثر |
| مؤلفه نزدیکی | پیشآزمون | 1 | 965/541 | 431/84 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 166/92 | 658/14 | *002/0 | 424/0 | |
| خطا | 39 | 419/6 | ||||
| مؤلفه وابستگی | پیشآزمون | 1 | 582/412 | 465/228 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 993/3 | 211/2 | 123/0 | - | |
| خطا | 39 | 806/1 | ||||
| مؤلفه تعارض | پیشآزمون | 1 | 209/2935 | 052/243 | 001/0 | |
| گروه | 2 | 747/111 | 253/9 | **001/0 | 322/0 | |
| خطا | 39 | 076/12 | ||||
| پیشآزمون | 1 | 448/4679 | 677/152 | 001/0 | ||
| رابطه مثبت کلی | گروه | 2 | 564/368 | 025/12 | **001/0 | 381/0 |
| خطا | 39 | 649/30 | ||||
بحث و نتیجه گیری
این مطالعه با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد. نتایج نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازش اثربخش است.
همسو با این یافتهها گودرزی و همکاران(30) نشان داد مداخله تدوینی مبتنی تاب آوری در بهبود فراهیجان زنان باردار اثربخش است. در ادبیات پژوهشی خارج از کشور نیز گراب و همکاران(19) به این نتیجه رسیدند آموزش تاب آوری بر تنظیم هیجان کارکنان نظام سلامت اثربخش است. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود خودتنظیمی هیجانی میتوان گفت آموزش تاب آوری مثبت گرا به معنای آموزش مهارتهایی است که فرد را در مقابله با تنش‌های روزمره و مسائل پیش‌آمده قوی‌تر و پایدارتر میکند.
این مهارت‌ها شامل توجه به احساسات، تغییر دادن الگوهای منفی به الگوهای مثبت، تفکر مثبت، خودمراقبتی و ارتقای اعتماد به نفس است. آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند در بهبود خودتنظیمی فرد تأثیر به سزایی داشته باشد؛ زیرا این آموزش باعث میشود که فرد بیشتر به احساسات خود توجه کند و بهتر بفهمد که چگونه میتواند برای مدیریت آنها از مهارتهایی مانند تمرکز بر تنفس، تفکر مثبت و تعامل با افراد حامی خود استفاده کند (حسینی قمی و جهان بخشی، 1400). با توجه به اینکه بسیاری از تنشها و مسائل زندگی در بخش‌های مختلفی از زندگی ما رخ میدهند، مهارتهای تاب آوری مثبت گرا به فرد کمک میکند که در مقابل این مسائل بیشتر به کنترل خودش اعتماد داشته باشد و از لحاظ روانی پایدارتر باشد.
به عنوان مثال فردی که مهارتهای تاب آوری مثبت گرا را دارد در مواجـهه با مسائـلی مانند از دسـت دادن شغـل، انتخاب‌های نامطلوب در زندگی، فشار کاری و ... میتواند بهتر با آنها مقابله کند و از تأثیرات منفی آنها کاسته شود(30). بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند خودتنظیمی هیجانی فرد را تقویت کند و او را به سمت یک زندگی پرمعنی سوق دهد.
در تبیین اثربخشی برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود مؤلفه پنهان کاری (سرکوب هیجانی) میتوان اظهار داشت این برنامه به افراد مهارتهای خاصی برای تنظیم عواطف خود به صورت مؤثر به جای سرکوب آنها آموزش میدهد. این مهارت‌ها شامل شناسایی و برچسب زدن عواطف، پیدا کردن راههای سالم برای بیان عواطف و تمرین ذهنیت آگاهی و خودمهربانی هستند. از سویی دیگر این برنامه برای ترویج مقاومت و کاهش سرکوب عواطف، اهمیت احساسات مثبت را برجسته میکند(31).
به این منظور، این مداخله افراد را تشویق میکند که احساسـات
مثبتی مانند سپاسگزاری، خوشحالی و امید را پرورش دهند که میتواند با عواطف منفی مقابله کرده و نیاز به سرکوب آنها را کاهش دهد. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبتگرا بر بهبود مؤلفه سازگاری هیجانی میتوان گفت این برنامه به افراد آموزش میدهد که چگونه عواطف خود را به‌طور مؤثر تنظیم کنند، که میتواند به آنها در تطبیق با موقعیتهای چالش‌برانگیز کمک کند. با یادگیری شناخت و مدیریت عواطف، افراد میتوانند از فشار و استرس عواطف منفی جلوگیری کنند و نگرشی مثبت‌تر نسبت به زندگی حفظ کنند(32).
این برنامه برای کمک به افراد در تطبیق با شرایط دشوار، اهمیت پرورش احساسات مثبت مانند سپاسگزاری، خوشحالی و امید را برجسته میکند. احساسات مثبت میتواند مقاومت را افزایش داده و به افراد کمک کند که در مواجهه با بحران‌های زندگی، به معنا و هدفی در زندگی خود دست یابند.
افزون بر این نتایج نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر پریشانی روانشناختی ماداران دارای کودک عقب مانده ذهنی اثربخش است. همسو با این یافتهها، حسینی قمی و جهان بخشی(29) نیز دریافتند آموزش تاب آوری موجب بهبود وضعیت سلامت روان و کاهش سطح استرس مادران دارای فرزند کم توان ذهنی میشود. طباطبائی و چلبیانلو(33) نیز نشان دادند آموزش تاب آوری در کاهش پریشانی روان شناختی مادران دارای کودک مبتلا به اختلال بیش فعالی نقص توجه تأثیرگذار است.
لوپرینتزی و همکاران(34) نیز آموزش تاب آوری را برای بهبود پریشانی روانشناختی مؤثر دانستند. چساک و همکاران(35) نشان دادند آموزش تاب آوری برای بهبود پریشانی روانی پرستاران مؤثر است. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود پریشانی روانشناختی لازم به ذکر است آموزش تاب آوری مثبت گرا شامل آموزش مهارتهای مختلفی مانند تمرین تنفس عمیق، تمرین مدیتیشن، تمرین تمرکز و تمرین تفکر مثبت است. این مهارت‌ها به فرد کمک می کنند تا در مواجهه با تنشها و مشکلات روزمره بهتر کنترل کند و به دلیل کاهش سطح استرس و افزایش احساس آرامش، پریشانی روانشناختی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، آموزش تاب آوری مثبت گرا شامل آموزش تفکر مثبت و تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت است. این مهارت‌ها به فرد کمک میکنند تا در مواجهه با مسائل و مشکلات، به جای تفکر منفی و پراسترس، با تفکر مثبت و بهبود یافتن به جایگاه بهتری برای حل مشکلات برسد. این تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت، میتواند باعث کاهش پریشانی روانشناختی شود و فرد را به سمت زندگی پایدارتر و سالم‌تر سوق دهد(34).
بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به دو صورت مختلف بهبود دیسترس روانی را تسهیل کند، با کاهش تنشها و افزایش احساس آرامش و تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت.علاوه بر این، نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی اثربخش است. همسو با این یافتهها، توفیقی و همکاران(36) نیز مطالعهای با مادران دارای کودکان مبتلا به فلج مغزی انجام دادند و دریافتند آموزش تاب آوری موجب بهبود خودکارآمدی مادران میشود. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود تعامل والد - فرزند می توان اظهار داشت آمـوزش تاب آوری مثبـت گرا به والدین کمک میکند
تا مهارتهایی مانند تفکر مثبت، تفکر هم‌افزایی‌محور و کار با احساسات را یاد بگیرند. این مهارت‌ها به والدین کمک میکنند تا بهتر به نیازها و احساسات فرزندانشان واکنش نشان دهند و با فرزندانشان در ارتباط بهتری باشند. این ارتباط بهتر با فرزندان، میتواند به افزایش هم‌افزایی والد-فرزند منجر شود و باعث بهبود تعامل و روابط خانوادگی شود.
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا در مواجهه با تنشها و فشارهای روزمره، بهتر به کنترل خودشان برسند و از تأثیرات منفی آنها کاسته شوند(19). این کاهش تنش و اضطراب والدین میتواند به دو صورت بهبود تعامل والد-فرزند را تسهیل کند. اولین دلیل آن این است که والدینی که کمتر تحت تأثیر تنش‌های روزمره هستند میتوانند بهتر و با حوصله‌تر با فرزندانشان در ارتباط باشند. دلیل دیگر این است که والدینی که مهارتهای تاب آوری مثبت گرا را یاد میگیرند بهتر میتوانند به نیازها و احساسات فرزندانشان واکنش نشان دهند و بهتر با آنها در ارتباط باشند که میتواند بهبود تعامل والد-فرزند را تسهیل کند. بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند با افزایش هم‌افزایی والد-فرزند و کاهش تنش و اضطراب والدین موجب بهبود تعامل والد-فرزند شود.
در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر مؤلفه وابستگی تعامل والد – فرزند میتوان اظهار داشت آموزش تاب آوری مثبت گرا برای والدین ابزارهایی را فراهم میکند که آنها را قادر میسازد بهتر با فرزندان خود ارتباط برقرار کنند. همچنین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به والدین کمک کند تا بهتـر درک کنند که چگونه می‌تواننـد با احساسـات و نیـازهای
فرزندانشـان همراه شوند و آنها را با توجـه به سن و تجـربه شان
درک کنند(37).
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا ارزش‌ها و افکار مثبتی را در خانواده ترویج دهند. این شامل ارزش‌هایی مانند همدلی، احترام، سازگاری، اعتماد و محبت است. با ترویج این ارزش‌ها، والدین و فرزندانشان میتوانند نزدیکی و ارتباطی پایدارتر و مثبت‌تری را تجربه کنند. افزون بر این در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر کاهش تعارضات بین والدین و فرزندان به نظر میرسد آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا مهارتهای لازم برای مواجهه با تعارض و درک عواقب آن را بیاموزند(38).
به طور مثال والدین میتوانند در طی آموزش تاب آوری مثبت گرا، راه‌هایی را بیاموزند که با استفاده از آنها میتوانند بهتر با تعارضاتی که در رابطه با فرزندانشان پیش می‌آیند، مواجه شوند. آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به والدین کمک کند تا مهارتهای ارتباطی بهتری با فرزندانشان پیدا کنند. این شامل مهارتهای شنیدن فعال، بیان احساسات به صورت واضح، قرار دادن مرزهای مناسب و برقراری ارتباط تعاملی با فرزندان است. با تقویت این مهارت‌ها، والدین قادر خواهند بود بهتر با فرزندان خود در ارتباط باشند و تعارضات را بهبود بخشند.
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین مهارتهای لازم برای حل تعارضات را نیز آموزش میدهد. این شامل مهارتهایی مانند شناسایی مسئله، تولید راه‌حل‌های مختلف، انتخاب راه‌حل مناسب، اجرای راه‌حل و ارزیابی آن است. با یادگیری این مهارت‌ها، والدین میتوانند تعارضات را بهبود بخشید و بهتر با فرزندانشان در ارتباط باشند.
از محدودیتهای پژوهش حاضر، فقدان ارزیابی نتایج در مرحله
پیگیری بود که تصمیمگیری در رابطه با پایداری نتایج را با محدودیت مواجه میسازد. افزون بر این، این مطالعه صرفاً در مادران کودکان کمتوان ذهنی انجام شده است و تعمیم نتایج به پدران را با محدودیت مواجه میسازد. از آنجا که نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبتگرا در بهبود خودتنظیمی هیجانی مادران کودکان کم توان ذهنی اثربخش است، پیشنهاد میشود برنامههای آموزشی مبتنی بر این رویکرد در انجمنهای کودکان کمتوان ذهنی برای مادران برگزار شود. از آنجا که نتایج این مطالعه نشان داد آموزش مبتنی بر تاب آوری مثبت گرا در بهبود پریشانی روانشناختی اثربخش است پیشنهاد میشود در موقعیتهای بالینی مشابه در صورتی که علت پریشانی روانشناختی ناتوانی در مقابله با چالشهای زندگی است از برنامه اموزشی تاب آوری مثبتگرا استفاده شود.
با توجه به اینکه نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبتگرا در بهبود تعامل والد – فرزند اثربخش است پیشنهاد میشود در آن دسته از والدینی که دارای کودک کمتوان ذهنی هستند و مشکلات آنها ناشی از ناتوانی در مقابله با چالشهای مقابله با محدودیتهای فرزندشان است، از این رویکرد استفاده شود.
ملاحظات اخلاقی
روش اجـرای ایـن مـطـالـعـه در کـارگـروه و کـمـیـتـه اخـلاق
در پژوهش دانشـگـاه آزاد اسلامی واحد تبـریـز با کـد IR.IAU.TABRIZ.REC.1401.207 مورد تـأییـد قـرار گرفت. با استناد به کدهای مصوب حفاظت از آزمودنی درکمیتههای منطقهای اخلاق در پژوهش، جمع آوری دادهها با موافقت و همکاری واحدهای مورد پژوهش با اخذ رضایت آگاهانه کتبی از آنها مطابق با بند یک کدهای اخلاقی صورت پذیرفت. همچنین، به واحدهای مورد پژوهش اطمینان داده شد که اطلاعات گردآوری شده محرمانه تلقی خواهد شد و بدین منظور در فرم های پرسشنامه از ذکر نام و نام خانوادگی واحدهای مورد پژوهش خودداری و به آنها کد داده شد. افزون بر این، به کلیه مادران اطلاع داده شد مشارکت آنها داوطلبانه بوده و در صورت تمایل میتوانند از مطالعه خارج شوند.
سهم نویسندگان
بامداد شادی: گرداوری منابع، تدوین و تجزیه وتحلیل دادهها؛ معصومه آزموده، بابک کاشفی مهر و جواد مصرآبادی: نظارت و راهنمایی در همه امور مربوط به مقالات و پایاننامه. نسخه نهایی توسط نویسندگان مطالعه و مورد تأیید قرار گرفته است.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان هیچگونه تضاد منافعی گزارش نکردند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان این مقاله خود را موظف میدانند که از کلیه مادران شرکتکننده در پژوهش حاضر که صبورانه در جلسات مداخله شرکت کردند، قدردانی نمایند. افزون بر این، از همکاری مدیر و پرسنل مرکز توان بخشی تلاش تبریز سپاسگزاری میشود.
این مطالعه با هدف بررسی اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر خود تنظیمی هیجانی، پریشانی روان شناختی و تعامل والد- فرزند در مادران کودکان کم توان ذهنی انجام شد. نتایج نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر متغیر خودتنظیمی هیجانی و مؤلفههای پنهان کاری و سازش اثربخش است.
همسو با این یافتهها گودرزی و همکاران(30) نشان داد مداخله تدوینی مبتنی تاب آوری در بهبود فراهیجان زنان باردار اثربخش است. در ادبیات پژوهشی خارج از کشور نیز گراب و همکاران(19) به این نتیجه رسیدند آموزش تاب آوری بر تنظیم هیجان کارکنان نظام سلامت اثربخش است. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود خودتنظیمی هیجانی میتوان گفت آموزش تاب آوری مثبت گرا به معنای آموزش مهارتهایی است که فرد را در مقابله با تنش‌های روزمره و مسائل پیش‌آمده قوی‌تر و پایدارتر میکند.
این مهارت‌ها شامل توجه به احساسات، تغییر دادن الگوهای منفی به الگوهای مثبت، تفکر مثبت، خودمراقبتی و ارتقای اعتماد به نفس است. آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند در بهبود خودتنظیمی فرد تأثیر به سزایی داشته باشد؛ زیرا این آموزش باعث میشود که فرد بیشتر به احساسات خود توجه کند و بهتر بفهمد که چگونه میتواند برای مدیریت آنها از مهارتهایی مانند تمرکز بر تنفس، تفکر مثبت و تعامل با افراد حامی خود استفاده کند (حسینی قمی و جهان بخشی، 1400). با توجه به اینکه بسیاری از تنشها و مسائل زندگی در بخش‌های مختلفی از زندگی ما رخ میدهند، مهارتهای تاب آوری مثبت گرا به فرد کمک میکند که در مقابل این مسائل بیشتر به کنترل خودش اعتماد داشته باشد و از لحاظ روانی پایدارتر باشد.
به عنوان مثال فردی که مهارتهای تاب آوری مثبت گرا را دارد در مواجـهه با مسائـلی مانند از دسـت دادن شغـل، انتخاب‌های نامطلوب در زندگی، فشار کاری و ... میتواند بهتر با آنها مقابله کند و از تأثیرات منفی آنها کاسته شود(30). بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند خودتنظیمی هیجانی فرد را تقویت کند و او را به سمت یک زندگی پرمعنی سوق دهد.
در تبیین اثربخشی برنامه آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود مؤلفه پنهان کاری (سرکوب هیجانی) میتوان اظهار داشت این برنامه به افراد مهارتهای خاصی برای تنظیم عواطف خود به صورت مؤثر به جای سرکوب آنها آموزش میدهد. این مهارت‌ها شامل شناسایی و برچسب زدن عواطف، پیدا کردن راههای سالم برای بیان عواطف و تمرین ذهنیت آگاهی و خودمهربانی هستند. از سویی دیگر این برنامه برای ترویج مقاومت و کاهش سرکوب عواطف، اهمیت احساسات مثبت را برجسته میکند(31).
به این منظور، این مداخله افراد را تشویق میکند که احساسـات
مثبتی مانند سپاسگزاری، خوشحالی و امید را پرورش دهند که میتواند با عواطف منفی مقابله کرده و نیاز به سرکوب آنها را کاهش دهد. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبتگرا بر بهبود مؤلفه سازگاری هیجانی میتوان گفت این برنامه به افراد آموزش میدهد که چگونه عواطف خود را به‌طور مؤثر تنظیم کنند، که میتواند به آنها در تطبیق با موقعیتهای چالش‌برانگیز کمک کند. با یادگیری شناخت و مدیریت عواطف، افراد میتوانند از فشار و استرس عواطف منفی جلوگیری کنند و نگرشی مثبت‌تر نسبت به زندگی حفظ کنند(32).
این برنامه برای کمک به افراد در تطبیق با شرایط دشوار، اهمیت پرورش احساسات مثبت مانند سپاسگزاری، خوشحالی و امید را برجسته میکند. احساسات مثبت میتواند مقاومت را افزایش داده و به افراد کمک کند که در مواجهه با بحران‌های زندگی، به معنا و هدفی در زندگی خود دست یابند.
افزون بر این نتایج نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر پریشانی روانشناختی ماداران دارای کودک عقب مانده ذهنی اثربخش است. همسو با این یافتهها، حسینی قمی و جهان بخشی(29) نیز دریافتند آموزش تاب آوری موجب بهبود وضعیت سلامت روان و کاهش سطح استرس مادران دارای فرزند کم توان ذهنی میشود. طباطبائی و چلبیانلو(33) نیز نشان دادند آموزش تاب آوری در کاهش پریشانی روان شناختی مادران دارای کودک مبتلا به اختلال بیش فعالی نقص توجه تأثیرگذار است.
لوپرینتزی و همکاران(34) نیز آموزش تاب آوری را برای بهبود پریشانی روانشناختی مؤثر دانستند. چساک و همکاران(35) نشان دادند آموزش تاب آوری برای بهبود پریشانی روانی پرستاران مؤثر است. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود پریشانی روانشناختی لازم به ذکر است آموزش تاب آوری مثبت گرا شامل آموزش مهارتهای مختلفی مانند تمرین تنفس عمیق، تمرین مدیتیشن، تمرین تمرکز و تمرین تفکر مثبت است. این مهارت‌ها به فرد کمک می کنند تا در مواجهه با تنشها و مشکلات روزمره بهتر کنترل کند و به دلیل کاهش سطح استرس و افزایش احساس آرامش، پریشانی روانشناختی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، آموزش تاب آوری مثبت گرا شامل آموزش تفکر مثبت و تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت است. این مهارت‌ها به فرد کمک میکنند تا در مواجهه با مسائل و مشکلات، به جای تفکر منفی و پراسترس، با تفکر مثبت و بهبود یافتن به جایگاه بهتری برای حل مشکلات برسد. این تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت، میتواند باعث کاهش پریشانی روانشناختی شود و فرد را به سمت زندگی پایدارتر و سالم‌تر سوق دهد(34).
بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به دو صورت مختلف بهبود دیسترس روانی را تسهیل کند، با کاهش تنشها و افزایش احساس آرامش و تغییر الگوهای منفی به الگوهای مثبت.علاوه بر این، نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود رابطه مثبت کلی و مؤلفههای نزدیکی و وابستگی اثربخش است. همسو با این یافتهها، توفیقی و همکاران(36) نیز مطالعهای با مادران دارای کودکان مبتلا به فلج مغزی انجام دادند و دریافتند آموزش تاب آوری موجب بهبود خودکارآمدی مادران میشود. در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر بهبود تعامل والد - فرزند می توان اظهار داشت آمـوزش تاب آوری مثبـت گرا به والدین کمک میکند
تا مهارتهایی مانند تفکر مثبت، تفکر هم‌افزایی‌محور و کار با احساسات را یاد بگیرند. این مهارت‌ها به والدین کمک میکنند تا بهتر به نیازها و احساسات فرزندانشان واکنش نشان دهند و با فرزندانشان در ارتباط بهتری باشند. این ارتباط بهتر با فرزندان، میتواند به افزایش هم‌افزایی والد-فرزند منجر شود و باعث بهبود تعامل و روابط خانوادگی شود.
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا در مواجهه با تنشها و فشارهای روزمره، بهتر به کنترل خودشان برسند و از تأثیرات منفی آنها کاسته شوند(19). این کاهش تنش و اضطراب والدین میتواند به دو صورت بهبود تعامل والد-فرزند را تسهیل کند. اولین دلیل آن این است که والدینی که کمتر تحت تأثیر تنش‌های روزمره هستند میتوانند بهتر و با حوصله‌تر با فرزندانشان در ارتباط باشند. دلیل دیگر این است که والدینی که مهارتهای تاب آوری مثبت گرا را یاد میگیرند بهتر میتوانند به نیازها و احساسات فرزندانشان واکنش نشان دهند و بهتر با آنها در ارتباط باشند که میتواند بهبود تعامل والد-فرزند را تسهیل کند. بنابراین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند با افزایش هم‌افزایی والد-فرزند و کاهش تنش و اضطراب والدین موجب بهبود تعامل والد-فرزند شود.
در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر مؤلفه وابستگی تعامل والد – فرزند میتوان اظهار داشت آموزش تاب آوری مثبت گرا برای والدین ابزارهایی را فراهم میکند که آنها را قادر میسازد بهتر با فرزندان خود ارتباط برقرار کنند. همچنین آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به والدین کمک کند تا بهتـر درک کنند که چگونه می‌تواننـد با احساسـات و نیـازهای
فرزندانشـان همراه شوند و آنها را با توجـه به سن و تجـربه شان
درک کنند(37).
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا ارزش‌ها و افکار مثبتی را در خانواده ترویج دهند. این شامل ارزش‌هایی مانند همدلی، احترام، سازگاری، اعتماد و محبت است. با ترویج این ارزش‌ها، والدین و فرزندانشان میتوانند نزدیکی و ارتباطی پایدارتر و مثبت‌تری را تجربه کنند. افزون بر این در تبیین اثربخشی آموزش تاب آوری مثبت گرا بر کاهش تعارضات بین والدین و فرزندان به نظر میرسد آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین کمک میکند تا مهارتهای لازم برای مواجهه با تعارض و درک عواقب آن را بیاموزند(38).
به طور مثال والدین میتوانند در طی آموزش تاب آوری مثبت گرا، راه‌هایی را بیاموزند که با استفاده از آنها میتوانند بهتر با تعارضاتی که در رابطه با فرزندانشان پیش می‌آیند، مواجه شوند. آموزش تاب آوری مثبت گرا میتواند به والدین کمک کند تا مهارتهای ارتباطی بهتری با فرزندانشان پیدا کنند. این شامل مهارتهای شنیدن فعال، بیان احساسات به صورت واضح، قرار دادن مرزهای مناسب و برقراری ارتباط تعاملی با فرزندان است. با تقویت این مهارت‌ها، والدین قادر خواهند بود بهتر با فرزندان خود در ارتباط باشند و تعارضات را بهبود بخشند.
آموزش تاب آوری مثبت گرا به والدین مهارتهای لازم برای حل تعارضات را نیز آموزش میدهد. این شامل مهارتهایی مانند شناسایی مسئله، تولید راه‌حل‌های مختلف، انتخاب راه‌حل مناسب، اجرای راه‌حل و ارزیابی آن است. با یادگیری این مهارت‌ها، والدین میتوانند تعارضات را بهبود بخشید و بهتر با فرزندانشان در ارتباط باشند.
از محدودیتهای پژوهش حاضر، فقدان ارزیابی نتایج در مرحله
پیگیری بود که تصمیمگیری در رابطه با پایداری نتایج را با محدودیت مواجه میسازد. افزون بر این، این مطالعه صرفاً در مادران کودکان کمتوان ذهنی انجام شده است و تعمیم نتایج به پدران را با محدودیت مواجه میسازد. از آنجا که نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبتگرا در بهبود خودتنظیمی هیجانی مادران کودکان کم توان ذهنی اثربخش است، پیشنهاد میشود برنامههای آموزشی مبتنی بر این رویکرد در انجمنهای کودکان کمتوان ذهنی برای مادران برگزار شود. از آنجا که نتایج این مطالعه نشان داد آموزش مبتنی بر تاب آوری مثبت گرا در بهبود پریشانی روانشناختی اثربخش است پیشنهاد میشود در موقعیتهای بالینی مشابه در صورتی که علت پریشانی روانشناختی ناتوانی در مقابله با چالشهای زندگی است از برنامه اموزشی تاب آوری مثبتگرا استفاده شود.
با توجه به اینکه نتایج پژوهش حاضر نشان داد آموزش تاب آوری مثبتگرا در بهبود تعامل والد – فرزند اثربخش است پیشنهاد میشود در آن دسته از والدینی که دارای کودک کمتوان ذهنی هستند و مشکلات آنها ناشی از ناتوانی در مقابله با چالشهای مقابله با محدودیتهای فرزندشان است، از این رویکرد استفاده شود.
ملاحظات اخلاقی
روش اجـرای ایـن مـطـالـعـه در کـارگـروه و کـمـیـتـه اخـلاق
در پژوهش دانشـگـاه آزاد اسلامی واحد تبـریـز با کـد IR.IAU.TABRIZ.REC.1401.207 مورد تـأییـد قـرار گرفت. با استناد به کدهای مصوب حفاظت از آزمودنی درکمیتههای منطقهای اخلاق در پژوهش، جمع آوری دادهها با موافقت و همکاری واحدهای مورد پژوهش با اخذ رضایت آگاهانه کتبی از آنها مطابق با بند یک کدهای اخلاقی صورت پذیرفت. همچنین، به واحدهای مورد پژوهش اطمینان داده شد که اطلاعات گردآوری شده محرمانه تلقی خواهد شد و بدین منظور در فرم های پرسشنامه از ذکر نام و نام خانوادگی واحدهای مورد پژوهش خودداری و به آنها کد داده شد. افزون بر این، به کلیه مادران اطلاع داده شد مشارکت آنها داوطلبانه بوده و در صورت تمایل میتوانند از مطالعه خارج شوند.
سهم نویسندگان
بامداد شادی: گرداوری منابع، تدوین و تجزیه وتحلیل دادهها؛ معصومه آزموده، بابک کاشفی مهر و جواد مصرآبادی: نظارت و راهنمایی در همه امور مربوط به مقالات و پایاننامه. نسخه نهایی توسط نویسندگان مطالعه و مورد تأیید قرار گرفته است.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان هیچگونه تضاد منافعی گزارش نکردند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان این مقاله خود را موظف میدانند که از کلیه مادران شرکتکننده در پژوهش حاضر که صبورانه در جلسات مداخله شرکت کردند، قدردانی نمایند. افزون بر این، از همکاری مدیر و پرسنل مرکز توان بخشی تلاش تبریز سپاسگزاری میشود.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1402/4/29 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
دریافت: 1402/4/29 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
