دوره 22، شماره 5 - ( آذر و دی 1402 )
جلد 22 شماره 5 صفحات 42-28 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.PNU.REC.1402.079
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
eatesamipour R, aynolahi marian N. Comparison of emotional reactivity and the ability to control thought in students with and without sleep disorder. TB 2023; 22 (5) :28-42
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3561-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3561-fa.html
اعتصامی پور راضیه، عین الهی مریان نادیا. مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب. طلوع بهداشت. 1402; 22 (5) :28-42
دانشگاه پیام نور تهران ، r.eatesami@gmail.com
متن کامل [PDF 920 kb]
(218 دریافت)
| چکیده (HTML) (140 مشاهده)
متن کامل: (240 مشاهده)
مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب شهر زنجان در سال 1401
نویسندگان:راضیه اعتصامی پور1، نادیا عین الهی مریان2
1. نویسنده مسئول: استادیار، گروه روانشناسی،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران
شماره تماس:09171906899 r_etesamipour@pnu.ac.ir Email:
2 . کارشناسی ارشد، گروه روانشناسی،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران
چکیده
مقدمه: اختلال خواب وضعیتی است که با مختل شدن الگو یا رفتارهای مربوط به خواب مشخص می‌شود و برآورده نشدن این نیاز فیزیولوژیک می‌تواند حیات انسان را به خطر بیندازد. هدف از پژوهش حاضر مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب شهر زنجان بود.
روش بررسی: روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی و از نوع علی- مقایسه‌ای بود. از میان دانشجویان دانشگاه پیام نور مشغول به تحصیل در سال ۱۴۰۱ در شهر زنجان تعداد ۱۰۰ نفر (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) به عنوان نمونه با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه‌های غربالگری بی‌خوابی و پرخوابی زومر و همکاران، توانایی کنترل فکر لوچیانو و همکاران و واکنش پذیری هیجانی ناک و همکاران استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آزمون t مستقل و تحلیل واریانس چندمتغیره به کمک نرم افزار SPSS نسخه ۲۶ استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از لحاظ واکنش‌پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر ، تفاوت معنادار وجود داشت (05/0>P). همچنین بین واکنش پذیری هیجانی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنادار وجود نداشت (05/0<P) و دانشجویان دختر و پسر در توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری داشتند (001/0=P).
نتیجه گیری: نتایج بیانگر این بود که افرادی که دارای واکنش‌پذیری هیجانی بالا و توانایی کنترل فکر پایین‌تری هستند میزان اختلال خواب بیشتری دارند. بنابراین پیشنهاد می شود با شناسایی و رفع عوامل فردی و محیطی حاکم بر وضعیت خواب افراد و همچنین ارائه برنامه های آموزشی مناسب در جهت بهبود عملکرد فردی و اجتماعی دانشجویان اقدام نمود.
واژه های کلیدی: اختلال خواب، دانشجویان ، کنترل فکر، واکنش پذیری هیجانی
جدول1: توزیع فراوانی متغیرهای جمعیت شناختی آزمودنی
جدول 2: میانگین و انحراف معیار نمره کلی توانایی کنترل فکر و واکنش پذیری هیجانی و مؤلفه‌های آن
جدول 3 :نتایج آزمون تحلیل واریانس چند متغیری مربوط به واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در بین گروه ها
جدول 4 :نتایج تحلیل واریانس تفاوت گروه ها در متغیر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر
جدول 5: میانگین، انحراف استاندارد و آزمون تی مستقل مربوط به واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر دانشجویان دختر و پسر
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب شهر زنجان انجام شد. یافته های این پژوهش نشان داد که بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از نظر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود دارد.
نتایـج تحقیق جیـانگ و همکاران(3) نشـان داد که مشکـلات
عاطفی و رفتاری خطر اختلال خواب را در نوجوانان افزایش می دهد. لیپینسکا و همکاران(5) در تحقیق خود نشان دادند که شرکت‌کنندگان محروم از خواب، در مقایسه با افراد عادی در پاسخ به محرک‌های مثبت واکنش شدیدتر و منفی‌تری از خود نشان می دهند. نتایج تحقیق هرینگتون و همکاران (8) نشان داد که کمبود شبکه سرکوب حافظه به دنبال حملات خواب ناکافی منجر به افکار مزاحم و در نتیجه اختلال در تنظیم احساسات می شود. مداخلات فکری مداوم و اختلالات عاطفی، مشکلات خواب را تشدید می کند که منجر به انباشته شدن افکار مزاحم مداوم و ناراحت کننده و تشدید ناراحتی عاطفی می شود. بالت و همکاران نیز در تحقیق خود نشان دادند که راهبردهای مقابله ای ناسازگار با هیجان پس از یک رویداد استرس‌زا و باورها و نگرش‌های ناکارآمد مرتبط با خواب بر تأخیر در به خواب رفتن و کارایی خواب بزرگسالان جوان تأثیر می‌گذارد(10).
به طور کلی اختلالات خواب یک شکایت رایج در بین دانشجویان سراسر جهان است که احتمالاً نتیجه استرس ناشی از افزایش مسائل تحصیلی است. علاوه بر این برنامه‌های شلوغ، فرصت‌های اجتماعی جدید و تغییر ناگهانی در محیط خواب می‌توانند ازعوامل مؤثر دیگر در اختلالات خواب باشند(25).
تحقیقات نشان می دهد پریشانی و عاطفه منفی با تشویش ذهنی، رویاپردازی، خاطرات غیرارادی و افکار مزاحم خودبه خودی همراه هستند(26). افکار مزاحم زمانی رخ می دهند که حوادث روزمره باعث بازیابی تجربیات ناخوشایند گذشته می شود. یکی از راه‌هایی که افراد افکار مزاحم را کنترل می‌کنند سرکوب مستقیم آنها در نتیجه رهایی از هوشیاری خاطرات ناخواسته است(8). در فرایند کنترل فکر هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است. افکار مزاحم عموماً ریشه درونی دارند و به عنوان افکار، تصاویر یا تکانه های تکرار شونده، غیر قابل قبول و ناخوشایند تعریف می شوند(13). تلاش برای سرکوب یک فکر بر هر دو جریان(الف) تأخیر شروع خواب و (ب) کیفیت خواب تأثیر منفی می‌گذارد(7). در واقع افرادی که دچار بی خوابی هستند هنگام خواب از سرکوب فکر، ارزیابی مجدد و نگرانی برای مقابله با افکار پریشان کننده خود استفاده می کنند(11) اما سرکوب افکار ناخواسته در شرایط خستگی ذهنی دشوارتر است. به طور کلی فرایندهای شناختی به ویژه ناتوانی برای قطع یا کنترل افکار مزاحم، یک عامل مهم در حفظ بی خوابی هستند(27). با توجه به مطالب مطرح شده خواب ناکافی و محرومیت از خواب سبب تغییرات عصبی، رفتاری و فیزیولوژیکی می گردد؛ با افت تحصیلی و کاهش عملکرد عادی روزانه در کلاس درس دانشجویان همراه است؛ سبب خستگی و افسردگی می گردد، مانع شرکت آنان در کلاس درس و خواب آلودگی در هنگام شرکت در کلاسها می شود ؛ احساس خستگی و ناراحتی در روز را به دنبال دارد و نشانه های افسردگی و اضطراب را در آنان پدید آورده و یا افزایش می دهد.
از دیگر نتایج این پژوهش این بود که بین دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی تفاوت معناداری وجود ندارد. در ادبیات موجود، هیچ اتفاق نظری در مورد اینکه چگونه زنان و مردان تحت تأثیر تعاملات و محرک‌های مختلف مثبت و منفی قرار می‌گیرند، وجود ندارد(28). به طوری که برخی از مطالعات نشان داده اند هیچ تفاوت جنسیتی در تجربه عاطفی وجود ندارد(29). این نتایج با یافته های تحقیق حاضر همسو است؛ اما نتـایج این تحقیـق با تحـقیقـات دیگر ناهـمسو می باشد(32-30). مردان و زنان تفاوت های مهمی را در شرایط بالینی نشان می دهند که دلیل آن نقص در کنترل شناختی است(33). احساسات ما منعکس کننده نیازهای خودمان و دیگران هستند. تصدیق این احساسات برای بقا و رفاه ما ضروری است. بیان آزادانه احساسات فواید زیادی دارد در حالی که سرکوب عاطفی می تواند منجر به پیامدهای منفی شود(34). همچنین تفاوت در بیان عاطفی مردان و زنان می تواند محصول اجتماعی شدن باشد تا تفاوت های بیولوژیکی(30). گارساید و کلیمز-دوگان در مطالعه خود نشان دادند که والدین تمایل به تنبیه احساسات منفی (مانند غم و اندوه، خشم، ترس) در پسران دارند؛ در حالی که همان احساسات را در دختران تقویت می کنند. تنبیه شدن برای ابراز احساسات منفی منجر به مشکلات روانی در زندگی بعدی می شود(30).
به طور خلاصه تفاوت های جنسیتی در پاسخ های عاطفی نامشخص است. دو دلیل اصلی برای این موضوع می توان در نظر گرفت. اول اینکه، مطالعات هنگام بررسی پاسخ‌های هیجانی دو مفهوم تجربه هیجانی(emotional experience) و بیان (جلوه گری یا نمایش) هیجانی(emotional expressivity) را اشتباه گرفته‌اند. برخی از محققان تجربه هیجانی را به عنوان شاخص واکنش هیجانی در نظر گرفته اند؛ در حالی که برخی دیگر بیان هیجانی را به عنوان شاخص واکنش هیجانی در نظر گرفته اند. با این حال پاسخ های هیجانی پدیده های چند وجهی و چند سیستمی از قبیل پاسخ های فیزیولوژیکی، احساسات ذهنی و رفتار هستند که هنگام مطالعه آنها باید همه عوامل را در نظر گرفت(29). به طور خلاصه تفاوت های جنسیتی در پاسخ های عاطفی نامشخص است. یک مطالعه نشان داد که در مقایسه با مردان، زنان به محرک‌های منفی با برانگیختگی بالاتر و محرک‌های خنثی را مثبت‌تر ارزیابی می‌کنند(35).
مطالعات دیگر همچنین نشان داده اند که زنان خشم پویا و هیجانات لذت را شدیدتر از احساسات ساکن ارزیابی می کنند اما مردان فقط خشم را شدیدتر ارزیابی می کنند(36). علاوه بر این، یک سری نتایج نشان داد که در مقایسه با مردان، زنان دارای درجه تمایز بیشتری در بیان هیجانی بر روی احساسات مثبت و منفی هستند(29). مردان ممکن است در هنگام استفاده از تنظیم شناختی تلاش کمتری انجام دهند؛ شاید به دلیل استفاده بیشتر از تنظیم خودکار هیجان باشد. دوم، زنان ممکن است از احساسات مثبت در خدمت ارزیابی مجدد احساسات منفی به میزان بیشتری استفاده کنند. زنان از نظر واکنش پذیری روانی-فیزیولوژیکی از نظر عاطفی بیشتر از مردان واکنش نشان می دهند و به نظر می رسد گزارش های زیادی وجود دارد که نشان نمی دهد که تفاوت های جنسی در پاسخگویی وجود دارد(37).
از دیگر نتایج این پژوهش این بود که بین دانشجویان دختر و پسر از نظر توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود داشت. نتایج این پژوهش با تحقیق(39, 38, 28) همسو می باشد. منظور از توانایی کنترل فکر این است که فرد می تواند بدون دردسر از ورود افکار ناخواسته به هوشیاری که موجب تداخل با دیگر فرآیندهای شناختی تداخل می شود جلوگیری کند(40). در فرایند کنترل فکر، هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است(13). توانایی کنترل افکار برای سلامت روان، توجه، تمرکز، برنامه ریزی آینده و ایده پردازی مهم است(41). از طرف دیگر کنترل فکر با آسیب ها و مشکلات روانشناختی مانند افسردگی اساسی، اختلال اضطراب منتشر و افکار و رفتارهای پرخاشگرانه ارتباط مثبت دارد. به عبارتی هـر چـه نگرانی بیشتر باشد با وجود تلاش بیشتر برای بازداری آن، کنترل فکر بیشتر با شکست روبه رو می شود . این یافته ها مطابق با نظر واگر تحت عنوان «اثر ارتجاعی یا تاثیر معکوس» می باشد که نشان داد تلاش برای بازداری یک فکر غالبـاً بـه افزایش فراوانی آن فکر منتهی می شود. بنابراین تلاش برای سرکوب افکار نگران کننده و همچنین افکار ناکارآمد نه فقط ناموفق خواهد بود بلکه اندیشه ناخواسته را تأثیر پذیرتر می کند(14).
مطالعات متعدد به نقش تفاوت‌های فردی در سرکوب افکار اشاره کرده اند(42): زنان گزارش می‌دهند که در فعالیت‌های سرکوب افکار بیشتر (ناموفق) شرکت می‌کنند و مردان توانایی‌های کنترل فکر بالاتری را گزارش می‌کنند (39). مردان ممکن است از سرکوب افکار (TS) برای اجتناب از افکار مرتبط با احساساتی مانند غم و اندوه استفاده کنند. تحقیقات نشان داده است مردانی که تحت تأثیرهنجار مردانه سرسختی قرار دارند، بیشتر ازسرکوب فکر استفاده می کنند(38). این یافته‌ها ممکن است نتیجه نشخوار فکری بیشتر و تلاش‌های ناموفق برای سرکوب افکار در زنان باشد، اما همچنین نشان دهنده تفاوت‌های جنسیتی در پذیرش اجتماعی تجربه و ابراز احساسات است. چنین تفاوت‌های جنسیتی ممکن است بازتاب فشار اجتماعی نابرابر بر مردان برای حفظ کنترل افکارشان نسبت به مقبولیت اجتماعی بالاتر زنان برای تجربه و ابراز احساسات باشد(39).
نتایج پژوهش نشان داد که بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از لحاظ واکنش‌پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر تفاوت معنادار وجود دارد به گونه ای که دانشجویان دارای اختلال خواب واکنش پذیری هیجانی بیشتر و توانایی کنترل فکر کمتری دارند و دختران نسبت به پسران از توانایی کنترل فکر بیشتری برخوردارند. با توجه به اهمیت کیفیت خواب در بین دانشجویان و با توجه به نقشی که آنها در ارتقاء و حفظ سلامت آحاد جامعه دارند، لازم است با شناسایی و رفع عوامل فردی و محیطی حاکم بر وضعیت خواب افراد و همچنین ارائه برنامه های آموزشی مناسب، در جهت بهبود عملکرد فردی و اجتماعی دانشجویان اقدام نمود. از جمله محدودیت های این پژوهش به این مورد می توان اشاره نمود که این پژوهش از جهت اینکه در شهر زنجان و بر روی دانشجویان دانشگاه پیام نور و به صورت مقطعی صورت گرفته در تعمیم آن بایستی احتیاط لازم صورت بگیرد .
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه مصوب شورای پژوهشی و کمیته اخلاق در پژوهـش دانشگـاه علوم پزشـکی ایـران با شناسـه اخـلاق IR.IUMS.REC.1400.792 است.
سهم نویسندگان
زهرا سنگ سفیدی: طراحی مطالعه و جمع آوری نمونهها، سیده ملیکا خارقانی مقدم: تجزیه و تحلیل دادهها، محدثه صدری: تهیه پیشنویس مقاله، وحید راشدی: مدیریت پروژه و ویرایش علمی مقاله. لازم به ذکر است کلیه نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تاییـد نموده و مسئـولیت پاسخـگویی در قبال پـژوهـش را پذیرفتهاند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسـندگان مقاله حاضـر هیچگونـه تضاد منافعی گـــزارش نکردنـد.
تقدیر و تشکر
بدیـن وسـیله از معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور زنجان و تمامی دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز زنجان کـه در انجـام ایـن مطالعه همکاری نمودند تشکر و قدردانی مــی گـردد.
نویسندگان:راضیه اعتصامی پور1، نادیا عین الهی مریان2
1. نویسنده مسئول: استادیار، گروه روانشناسی،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران
شماره تماس:09171906899 r_etesamipour@pnu.ac.ir Email:
2 . کارشناسی ارشد، گروه روانشناسی،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران
چکیده
مقدمه: اختلال خواب وضعیتی است که با مختل شدن الگو یا رفتارهای مربوط به خواب مشخص می‌شود و برآورده نشدن این نیاز فیزیولوژیک می‌تواند حیات انسان را به خطر بیندازد. هدف از پژوهش حاضر مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب شهر زنجان بود.
روش بررسی: روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی و از نوع علی- مقایسه‌ای بود. از میان دانشجویان دانشگاه پیام نور مشغول به تحصیل در سال ۱۴۰۱ در شهر زنجان تعداد ۱۰۰ نفر (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) به عنوان نمونه با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه‌های غربالگری بی‌خوابی و پرخوابی زومر و همکاران، توانایی کنترل فکر لوچیانو و همکاران و واکنش پذیری هیجانی ناک و همکاران استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آزمون t مستقل و تحلیل واریانس چندمتغیره به کمک نرم افزار SPSS نسخه ۲۶ استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از لحاظ واکنش‌پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر ، تفاوت معنادار وجود داشت (05/0>P). همچنین بین واکنش پذیری هیجانی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنادار وجود نداشت (05/0<P) و دانشجویان دختر و پسر در توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری داشتند (001/0=P).
نتیجه گیری: نتایج بیانگر این بود که افرادی که دارای واکنش‌پذیری هیجانی بالا و توانایی کنترل فکر پایین‌تری هستند میزان اختلال خواب بیشتری دارند. بنابراین پیشنهاد می شود با شناسایی و رفع عوامل فردی و محیطی حاکم بر وضعیت خواب افراد و همچنین ارائه برنامه های آموزشی مناسب در جهت بهبود عملکرد فردی و اجتماعی دانشجویان اقدام نمود.
واژه های کلیدی: اختلال خواب، دانشجویان ، کنترل فکر، واکنش پذیری هیجانی
مقدمه
بدن برای حفظ سلامت فیزیولوژیکی مناسب، سلامت روانی و عملکرد شناختی به خواب کافی نیاز دارد(1). خواب یک فرآیند فیزیولوژیکی حیاتی است که نقش مهمی در بازسازی عملکرد عصبی و حفظ سیستم های فیزیولوژیکی متعدد ایفا می کند(2). به طور کلی خواب برای بهبود سلامتی مهم است و اختلالات خواب می توانند با سلامت جسمی و روانی تداخل داشته باشند و کیفیت زندگی را کاهش دهند(3).
اختلالات خواب در درجه اول شامل مشکل در به خواب رفتن، محرومیت از خواب، خواب زیاد، خواب با کیفیت پایین، و اختلال عملکرد در طول روز است و ارتباط نزدیکی با اختلالات پزشکی، روانی و اجتماعی دارد(2). به طور معمول کم خوابی با تغییرات خلقی، افزایش تحریک پذیری ذهنی و نوسانات عاطفی ارتباط دارد(4).گزارش برخی از تحقیقات بیانگر این است که خواب واکنش پذیری هیجانی را کاهش می‌دهد در حالی که برخی تحقیقات افزایش یا حفظ واکنش‌پذیری را گزارش می‌کنند(5).
واکنش پذیری هیجانی، میزان هیجانی است که فرد در پاسخ به محرک های هیجانی تجربه می کند و به عنوان میزان و قدرت هیجان و مدت زمانی که فرد به خط پایه برسد (پایداری هیجانی) تعریف می شود. واکنش پذیری هیجانی در ایجاد و تداوم مشکلات رفتاری نقش دارد به طوری که گفته می شود
مشکلات رفتاری شدید ممکن است تلاشی برای اجتناب یا فرار از واکنش پذیری هیجانی قوی تجارب آزاردهنده باشد(6). پردازش هیجانی ناکافی در طول روز نیز منجر به افزایش نگرانی‌های پر تنش در طول دوره پیش‌خوابی و در نتیجه افزایش فعالیت‌های شناختی منفی می شود. افراد کم خواب به طور خاص در کنار گذاشتن افکار مزاحم هنگام خواب که می تواند به شکل تفکر کلامی یا تصویرسازی بصری باشد با مشکل مواجه هستند(7). تحقیقات نشان می دهد سرکوب افکار مزاحم در شرایط خستگی ذهنی دشوارتر است(8).
وقتی فکر مزاحمی بروز می کند می تواند با آشفتگی هیجانی، برانگیختگی فیزیولوژیکی و تداخل در تمرکز یا تکمیل تکالیف همراه بوده و در هرجا و برای دقایق یا حتی ساعت ها ادامه داشته باشد؛ بنابراین وجود افکار مزاحم باعث تداخل در تمرکز می شود و بروز تعداد خطای بیشتر و زمان واکنش طولانی تری را به دنبال دارد(9). با گذشت زمان، این واکنش شناختی و عاطفی باعث تداوم اختلالات خواب و تقویت چرخه باطل بی خوابی شده و عملکرد شبانه روز افراد را تحت تأثیر قرار می دهد(10). در این مواقع افراد به منظور رهایی از افکار مزاحم به سرکوب مستقیم آنها و در نتیجه رهایی از هوشیاری خاطرات ناخواسته به ذهن خود اقدام می کنند(8). استراتژی‌های کنترل فکر اتخاذ شده در تلاش برای کنترل افکار مزاحم در زمان خواب، بر کیفیت خواب نقش دارند(11). منظور از کنترل فکر تلاش برای نیندیشیدن در مورد یک فکـر خـاص است(12). در فرایند کنترل فکر ، هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است(13).
کنترل فکر با آسیب ها و مشکلات روانشناختی مانند افسردگی اساسی، اختلال اضطراب منتشر و افکار و رفتارهای پرخاشگرانه ارتباط مثبت دارد. به عبارتی هـر چـه نگرانی بیشتر باشد با وجود تلاش بیشتر برای بازداری آن کنترل فکر بیشتر با شکست روبه رو می شود(14). به طور کلی محرومیت از خواب منجر به خواب آلودگی، کاهش هوشیاری، بدخلقی، مشکل در تمرکز، عملکرد ضعیف علمی و تغییرات خلقی از جمله افسردگی در دانشجویان شده که می تواند بر پیشرفت تحصیلی دانشجو اثر منفی بگذارد(15). فشارهای روانی موجود در زندگی دانشجویی همچون دوری از خانواده، تجربه زندگی مستقل، تجربه روابط اجتماعی و بین فردی جدید، دغدغه های تحصیلی همچون امتحانات، اضطراب و تجربه علایم اضطرابی بخش اجتناب ناپذیر زنـدگی دانشـجو است و این علائـم اضطـرابی می تواند تشدید کننده واکنش پذیری هیجانی و یا برعکس باشد. این دو با هم در نهایت کیفیت زندگی دانشجو را کاهش خواهند داد(6)؛ به گونه ای که انباشت استرس ناشی از منابع متعدد موجب می شود تا دانشجویان به علت خواب ناکافی به خصوص زمانی که قادر به مقابله موثر نباشند از نظر سلامت روان آسیب پذیرتر شوند(16) .
بررسی های مختلف نشان داده که بیش از 30 درصد دانشجویان دچار مشکلات شدید خواب هستند که این امر عامل خطری برای تحت تأثیر قرار گرفتن سلامت آن‌هاست. از سوی دیگر اختلال خواب می تواند در محیط تحصیلی بر وظایف محوله درسی صدمه بزند و باعث تخریب کیفیت و کمیت آن و همچنین افت شدید عملکرد تحصیلی شود(3).
بسیاری از نظریه پردازان اختلال در تنظیم عواطف را نتیجه جدی خواب ناکافی می دانند(8). Alhamed در تحقیق خود نشان داد که کیفیت پایین و خواب کوتاه باعث افزایش عواطف منفی (یعنی خشم، ترس و استرس درک شده) و کاهش رضایت از زندگی و احساسات مثبت می شود(17). Lipinska و همکاران در تحقیق خود نشان دادند که شرکت‌کنندگان محروم از خواب در مقایسه با افراد عادی، در پاسخ به محرک‌های مثبت واکنش شدیدتر و منفی‌تری نشان می دهند(5). در زمینه ارتباط توانایی کنترل فکر با اختلالات خواب نیز تحقیقات متعدد به نتایج متفاوتی دست یافته اند. در این زمینه Sella و همکاران در تحقیق خود به این نتیجه دست یافتند که افراد کم‌خواب نسبت به افرادی که خوب می‌خوابند به میزان بیشتری از راهبردهای کنترل فکر که شامل سرکوب تهاجمی، ارزیابی مجدد و نگرانی است استفاده می‌کنند(11). همچنین در تحقیقی که توسط Jiang و همکاران صورت گرفت نتایج نشان داد که استراحت ناکافی به توانایی فکر کردن و نیروی تمرکز آسیب رسانده، توانایی برخورد با استرس را کاهش داده و سیستم ایمنی بدن را دچار اختلال می‌کند(3).
با توجه به اینکه شیوع بالای اختلالات خواب و پیامدهای عمیق آن به یک نگرانی حیاتی برای سلامت عمومی تبدیل شده است نیاز به توجه فوری به آن الزامی است(2). از طرفی در این مطالعه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر به صورت همزمان و با توجه به جنسیت دانشجویان مورد بررسی قرار گرفت که در مطالعات دیگر به آن پرداخته نشده است. بنابراین با توجه به پیامدهای مطرح شده در زمینه مشکلات مرتبط با خواب افراد، جامعه علمی وظیفه دارد تا عوامل قابل تغییر مرتبط با بی خوابی را در بین دانشجویان شناسایی کند که این مسأله می تواند به تحریک اقدامات متقابل یا طراحی مداخلات سبک زندگی برای بهبود رفاه کلی دانشجویان کمک کند. در پیوند با یافته های پژوهش های این حوزه در این مطالعه هدف آن است که به مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان
با و بدون اختلال خواب شهر زنجان در سال 1401 بپردازیم.
روش بررسی
روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی و از نوع علی- مقایسه‌ای بود. جامعه آماری پژوهش شامل دانشجویان دانشگاه پیام نور مشغول به تحصیل در سال ۱۴۰۱ در شهر زنجان بود. از میان جامعه آماری پژوهش با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی تعداد 200 آزمودنی انتخاب شده و به پرسشنامه های تحقیق پاسخ دادند (ﻣﻼک اﻧﺘﺨﺎب ایﻦ ﺗﻌﺪاد ﺑﺮای ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ با توجه به مطالعات پیشین و با بهره گیری از فرمول آماری حداکثر حجم نمونه برای هر گروه جهت پاسخ گویی به اهداف و فرضیه های پژوهش ﺗﻌﺪاد100 نفر است که 50 ﻧﻔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ﮔﺮوه در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎی ﻋﻠﯽ- ﻣﻘﺎیﺴﻪای ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ دادهﻫﺎ می باشد(18). علت انتخاب 200 نفر احتمال ریزش پرسشنامه ها به دلیل بررسی شرط داشتن و نداشتن اختلال خواب و مخدوش شدن پرسشنامه ها بود. پس از بررسی اطلاعات تعداد ۱۰۰ نفر (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) انتخاب شدند.
گروه ها بر حسب نمرات بالا و پایین در اختلال خواب(نمره بالا به معنی داشتن اختلال و نمره پایین به عنوان نداشتن اختلال) انتخاب شدند. ملاک‌های ورود به نمونه‌گیری شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، نداشتن بیماری‌های زمینه ای جسمی و روانی و داشتن مشکل شب بیداری، عدم اشتغال در مشاغل با شیفت کاری شب، دارا بودن حداقل تحصیلات کارشناسی و همچنین ملاک‌های خروج از نمونه‌گیری عدم تمایل به شرکت کامل در پژوهش، وجود علائم روان‌پریشی و مشکلات جسمی و نداشتن مشکل خواب و عدم پاسخگویی به بیش از ده درصد از پرسش‌ها بود.
جهت سنجش اختلال خواب از پرسشنامه غربالگری بی‌خوابی و پرخوابی (Mini sleep questionnaire) استفاده شد. این پرسشنامه در سال (۱۹۸۵) توسط زومر و همکاران ساخته شده است(19). این پرسشنامه دارای 6 سؤال و دو بعد بی‌خوابی (سوالات ۱، ۲، ۳) و پرخوابی (سوالات ۴، ۵، ۶) بوده و بر اساس طیف لیکرت ۵ درجه ای (از خیلی کم=صفر تا خیلی زیاد=۴) نمره گذاری می‌شود. نمرۀ بالا نشان دهنده اختلال در خواب است. در این پرسشنامه هر چه نمره فرد بالاتر باشد نشان دهنده وجود اختلال در خواب است. فالاویجنا، ضرایب پایایی آن را بین72/0تا 91/0 گزارش کرده است(20). همچنین در پژوهش معنوی پور برای محاسبه پایایی از آلفای کرونباخ استفاده گردید که پایایی آن 79/0 بدست آمد(21). در این پژوهش جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان آلفای کرونباخ ۷۶/۰ به دست آمد.
برای سنجش کنترل افکار از پرسشنامه توانایی کنترل فکر لوچیانو و همکاران استفاده شد(22). این پرسشنامه دارای 23 سوال و به صورت تک مؤلفه ای بوده و براساس طیف پنج گزینه ای لیکرت (شدیدا مخالف برابر ۱ تا شدیدا موافق برابر۵) نمره گذاری می شود. نمره بالاتر در این پرسشنامه نشان‌دهنده کنترل فکر پایین تر است. ضریب آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه در پژوهش لوچیانو و همکاران (2005) برابر 90/0و در پژوهش براتی و عریضی بالای 7/0 برآورد شد(13). در پژوهش حاضر جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان ضریب آلفای کرونباخ ۷۴/۰ به دست آمد.
جهـت سنـجـش واکـنش پـذیـری هیـجـانی نیـز از پـرسـشنـامـه
واکنش پذیری هیجانی (Emotional Response Scale)ناک،
ودیگ، هالمبرگ و هولی(23) استفاده شد.
این مقیـاس دارای 21 آیتـم و 3 خـرده مقیـاس حسـاسیت (18،16،15،14،13،12،9،7،5،2)، شدت (21،20،19،17،6،4،3) و پایداری (11،10،8،1) است. عبارت های این پرسشنامه بر روی یک مقیاس لیکرت 5 درجه ای از صفر (اصلا شبیه من نیست) تا 4 (کاملا شبیه من است) نمره‌گذاری می‌شوند. نمره صفر پایین ترین و نمره ۸۴ بالاترین میزان واکنش پذیری هیجانی را به خود اختصاص می دهد. سازندگان این پرسشنامه، پایایی آن را به روش ضریب آلفـای کرونبـاخ برای کل مقیـاس 95/0 و برای مقیاس حساسیت 90/0، شدت 80/0 و پایداری 78/0گزارش کردند(24).
در مطالعه‌ی دیگری آلفای کرونباخ کل مقیاس 94/0، خرده مقیاس پایداری 81/0 ، شدت86/0 و حساسیت 88/0گزارش شده است(23). همچنین در پژوهش مقبلی هنزانی و همکاران همسانی درونی این پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ ۹۲/۰ و پایایی بازآزمایی 72/0 به‌دست آمد(6). در پژوهش حاضر جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان ضریب آلفای کرونباخ ۷۱/۰ به دست آمد.
جهت تجزیه و تحلیل داده ها از تحلیل واریانس چند متغیره برای بررسی واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال و تی مستقل جهت بررسی تفاوت دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر استفاده شد. محاسبات آماری با استفاده از نرم افزار23-SPSS انجام شد.
یافته ها
تعداد افراد نمونه در این پژوهش 100 نفر می باشند که شامل (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) بودند.
بر اساس ویژگی های جمعیت شناختی آزمودنی ها، بیشترین فراوانی مربوط به دختران (28نفر بدون اختلال خواب و 26 نفر با اختلال خواب)، گروه سنی 20 تا25 سال دارای بیشترین فراوانی (15 نفر بدون اختلال خواب) و گروه سنی 2 تا 25 سال و 31 تا 35 سال دارای بیشترین فراوانی از نظر اختلال خواب (14 نفر) بودند، وضعیت تحصیلی کارشناسی ارشد دارای بیشترین فراوانی در هر دو گروه بود (25 نفر بدون اختلال خواب و 29 نفر دارای اختلال خواب) و افراد مجرد دارای بیشترین فراوانی در هر دو گروه بودند(35 نفر بدون اختلال خواب و 33 نفر با اختلال خواب)(جدول شماره 1). فرض نرمال بودن برای واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در آزمون کولموگروف-اسمیرنوف در گروه بدون اختلال خواب به ترتیب ( 05/0,p> 20/0) ، ( 05/0,p> 20/0) و در گروه با اختلال خواب به ترتیب ( 05/0,p> 20/0) در همه متغیرهای پژوهش تأیید گردیده است و آزمون لون برای واکنش پذیری هیجـانی و توانـایی کنتـرل فکـر به ترتیـب ( 05/0>,p 00/0)، ( 05/0,p> 304/0) به دست آمده است. میانگین و انحراف معیار نمره کلی توانایی کنترل فکر و واکنش پذیری هیجانی و مؤلفه‌های آن به ترتیب در دو گروه از دانشجویان با و بدون اختلال خواب در جدول 2 آمده است.
آماره F تحلیل واریانس چند متغیری بررسی تفاوت گروه ها در متغیر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر (55/6735) در سطح 001/0 معنـــی دار می باشـــد. بنـابراین می توان گفت
که بین این دو گروه در متغیر واکنش پذیری هیجـانی و توانـایی
کنترل فکر تفاوت معنی داری وجود دارد(جدول 3).
نتایج تحلیل واریانس نشان می دهد که دانشجویان دارای اختلال خواب در میانگین نمرات واکنش پذیری هیجانی(223/14=F) و متغیر توانایی کنترل فکر(589/6=F) با گروه بدون اختلال خواب تفاوت معناداری دارند. به عبارت دیگر دانشجویان دارای اختلال خواب در میانگین نمرات واکنش پذیری هیجانی بالاتر از گروه بدون اختلال خواب و در توانایی کنترل فکر پایین تر از گروه عادی بودند(جدول 4). بین میانگین دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی تفاوت معناداری وجود نداشت(05/0<p) اما بین میانگین دانشجویان دختر(39/61) و پسر (11/67) از نظر توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود داشت(001/0+=p). بنابراین نتیجه گرفته می شود که دانشجویان پسر توانایی کنترل فکر بیشتری نسبت به دانشجویان دختر دارند(جدول 5 ).
بدن برای حفظ سلامت فیزیولوژیکی مناسب، سلامت روانی و عملکرد شناختی به خواب کافی نیاز دارد(1). خواب یک فرآیند فیزیولوژیکی حیاتی است که نقش مهمی در بازسازی عملکرد عصبی و حفظ سیستم های فیزیولوژیکی متعدد ایفا می کند(2). به طور کلی خواب برای بهبود سلامتی مهم است و اختلالات خواب می توانند با سلامت جسمی و روانی تداخل داشته باشند و کیفیت زندگی را کاهش دهند(3).
اختلالات خواب در درجه اول شامل مشکل در به خواب رفتن، محرومیت از خواب، خواب زیاد، خواب با کیفیت پایین، و اختلال عملکرد در طول روز است و ارتباط نزدیکی با اختلالات پزشکی، روانی و اجتماعی دارد(2). به طور معمول کم خوابی با تغییرات خلقی، افزایش تحریک پذیری ذهنی و نوسانات عاطفی ارتباط دارد(4).گزارش برخی از تحقیقات بیانگر این است که خواب واکنش پذیری هیجانی را کاهش می‌دهد در حالی که برخی تحقیقات افزایش یا حفظ واکنش‌پذیری را گزارش می‌کنند(5).
واکنش پذیری هیجانی، میزان هیجانی است که فرد در پاسخ به محرک های هیجانی تجربه می کند و به عنوان میزان و قدرت هیجان و مدت زمانی که فرد به خط پایه برسد (پایداری هیجانی) تعریف می شود. واکنش پذیری هیجانی در ایجاد و تداوم مشکلات رفتاری نقش دارد به طوری که گفته می شود
مشکلات رفتاری شدید ممکن است تلاشی برای اجتناب یا فرار از واکنش پذیری هیجانی قوی تجارب آزاردهنده باشد(6). پردازش هیجانی ناکافی در طول روز نیز منجر به افزایش نگرانی‌های پر تنش در طول دوره پیش‌خوابی و در نتیجه افزایش فعالیت‌های شناختی منفی می شود. افراد کم خواب به طور خاص در کنار گذاشتن افکار مزاحم هنگام خواب که می تواند به شکل تفکر کلامی یا تصویرسازی بصری باشد با مشکل مواجه هستند(7). تحقیقات نشان می دهد سرکوب افکار مزاحم در شرایط خستگی ذهنی دشوارتر است(8).
وقتی فکر مزاحمی بروز می کند می تواند با آشفتگی هیجانی، برانگیختگی فیزیولوژیکی و تداخل در تمرکز یا تکمیل تکالیف همراه بوده و در هرجا و برای دقایق یا حتی ساعت ها ادامه داشته باشد؛ بنابراین وجود افکار مزاحم باعث تداخل در تمرکز می شود و بروز تعداد خطای بیشتر و زمان واکنش طولانی تری را به دنبال دارد(9). با گذشت زمان، این واکنش شناختی و عاطفی باعث تداوم اختلالات خواب و تقویت چرخه باطل بی خوابی شده و عملکرد شبانه روز افراد را تحت تأثیر قرار می دهد(10). در این مواقع افراد به منظور رهایی از افکار مزاحم به سرکوب مستقیم آنها و در نتیجه رهایی از هوشیاری خاطرات ناخواسته به ذهن خود اقدام می کنند(8). استراتژی‌های کنترل فکر اتخاذ شده در تلاش برای کنترل افکار مزاحم در زمان خواب، بر کیفیت خواب نقش دارند(11). منظور از کنترل فکر تلاش برای نیندیشیدن در مورد یک فکـر خـاص است(12). در فرایند کنترل فکر ، هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است(13).
کنترل فکر با آسیب ها و مشکلات روانشناختی مانند افسردگی اساسی، اختلال اضطراب منتشر و افکار و رفتارهای پرخاشگرانه ارتباط مثبت دارد. به عبارتی هـر چـه نگرانی بیشتر باشد با وجود تلاش بیشتر برای بازداری آن کنترل فکر بیشتر با شکست روبه رو می شود(14). به طور کلی محرومیت از خواب منجر به خواب آلودگی، کاهش هوشیاری، بدخلقی، مشکل در تمرکز، عملکرد ضعیف علمی و تغییرات خلقی از جمله افسردگی در دانشجویان شده که می تواند بر پیشرفت تحصیلی دانشجو اثر منفی بگذارد(15). فشارهای روانی موجود در زندگی دانشجویی همچون دوری از خانواده، تجربه زندگی مستقل، تجربه روابط اجتماعی و بین فردی جدید، دغدغه های تحصیلی همچون امتحانات، اضطراب و تجربه علایم اضطرابی بخش اجتناب ناپذیر زنـدگی دانشـجو است و این علائـم اضطـرابی می تواند تشدید کننده واکنش پذیری هیجانی و یا برعکس باشد. این دو با هم در نهایت کیفیت زندگی دانشجو را کاهش خواهند داد(6)؛ به گونه ای که انباشت استرس ناشی از منابع متعدد موجب می شود تا دانشجویان به علت خواب ناکافی به خصوص زمانی که قادر به مقابله موثر نباشند از نظر سلامت روان آسیب پذیرتر شوند(16) .
بررسی های مختلف نشان داده که بیش از 30 درصد دانشجویان دچار مشکلات شدید خواب هستند که این امر عامل خطری برای تحت تأثیر قرار گرفتن سلامت آن‌هاست. از سوی دیگر اختلال خواب می تواند در محیط تحصیلی بر وظایف محوله درسی صدمه بزند و باعث تخریب کیفیت و کمیت آن و همچنین افت شدید عملکرد تحصیلی شود(3).
بسیاری از نظریه پردازان اختلال در تنظیم عواطف را نتیجه جدی خواب ناکافی می دانند(8). Alhamed در تحقیق خود نشان داد که کیفیت پایین و خواب کوتاه باعث افزایش عواطف منفی (یعنی خشم، ترس و استرس درک شده) و کاهش رضایت از زندگی و احساسات مثبت می شود(17). Lipinska و همکاران در تحقیق خود نشان دادند که شرکت‌کنندگان محروم از خواب در مقایسه با افراد عادی، در پاسخ به محرک‌های مثبت واکنش شدیدتر و منفی‌تری نشان می دهند(5). در زمینه ارتباط توانایی کنترل فکر با اختلالات خواب نیز تحقیقات متعدد به نتایج متفاوتی دست یافته اند. در این زمینه Sella و همکاران در تحقیق خود به این نتیجه دست یافتند که افراد کم‌خواب نسبت به افرادی که خوب می‌خوابند به میزان بیشتری از راهبردهای کنترل فکر که شامل سرکوب تهاجمی، ارزیابی مجدد و نگرانی است استفاده می‌کنند(11). همچنین در تحقیقی که توسط Jiang و همکاران صورت گرفت نتایج نشان داد که استراحت ناکافی به توانایی فکر کردن و نیروی تمرکز آسیب رسانده، توانایی برخورد با استرس را کاهش داده و سیستم ایمنی بدن را دچار اختلال می‌کند(3).
با توجه به اینکه شیوع بالای اختلالات خواب و پیامدهای عمیق آن به یک نگرانی حیاتی برای سلامت عمومی تبدیل شده است نیاز به توجه فوری به آن الزامی است(2). از طرفی در این مطالعه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر به صورت همزمان و با توجه به جنسیت دانشجویان مورد بررسی قرار گرفت که در مطالعات دیگر به آن پرداخته نشده است. بنابراین با توجه به پیامدهای مطرح شده در زمینه مشکلات مرتبط با خواب افراد، جامعه علمی وظیفه دارد تا عوامل قابل تغییر مرتبط با بی خوابی را در بین دانشجویان شناسایی کند که این مسأله می تواند به تحریک اقدامات متقابل یا طراحی مداخلات سبک زندگی برای بهبود رفاه کلی دانشجویان کمک کند. در پیوند با یافته های پژوهش های این حوزه در این مطالعه هدف آن است که به مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان
با و بدون اختلال خواب شهر زنجان در سال 1401 بپردازیم.
روش بررسی
روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی و از نوع علی- مقایسه‌ای بود. جامعه آماری پژوهش شامل دانشجویان دانشگاه پیام نور مشغول به تحصیل در سال ۱۴۰۱ در شهر زنجان بود. از میان جامعه آماری پژوهش با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی تعداد 200 آزمودنی انتخاب شده و به پرسشنامه های تحقیق پاسخ دادند (ﻣﻼک اﻧﺘﺨﺎب ایﻦ ﺗﻌﺪاد ﺑﺮای ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ با توجه به مطالعات پیشین و با بهره گیری از فرمول آماری حداکثر حجم نمونه برای هر گروه جهت پاسخ گویی به اهداف و فرضیه های پژوهش ﺗﻌﺪاد100 نفر است که 50 ﻧﻔﺮ ﺑﺮای ﻫﺮ ﮔﺮوه در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎی ﻋﻠﯽ- ﻣﻘﺎیﺴﻪای ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ دادهﻫﺎ می باشد(18). علت انتخاب 200 نفر احتمال ریزش پرسشنامه ها به دلیل بررسی شرط داشتن و نداشتن اختلال خواب و مخدوش شدن پرسشنامه ها بود. پس از بررسی اطلاعات تعداد ۱۰۰ نفر (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) انتخاب شدند.
گروه ها بر حسب نمرات بالا و پایین در اختلال خواب(نمره بالا به معنی داشتن اختلال و نمره پایین به عنوان نداشتن اختلال) انتخاب شدند. ملاک‌های ورود به نمونه‌گیری شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، نداشتن بیماری‌های زمینه ای جسمی و روانی و داشتن مشکل شب بیداری، عدم اشتغال در مشاغل با شیفت کاری شب، دارا بودن حداقل تحصیلات کارشناسی و همچنین ملاک‌های خروج از نمونه‌گیری عدم تمایل به شرکت کامل در پژوهش، وجود علائم روان‌پریشی و مشکلات جسمی و نداشتن مشکل خواب و عدم پاسخگویی به بیش از ده درصد از پرسش‌ها بود.
جهت سنجش اختلال خواب از پرسشنامه غربالگری بی‌خوابی و پرخوابی (Mini sleep questionnaire) استفاده شد. این پرسشنامه در سال (۱۹۸۵) توسط زومر و همکاران ساخته شده است(19). این پرسشنامه دارای 6 سؤال و دو بعد بی‌خوابی (سوالات ۱، ۲، ۳) و پرخوابی (سوالات ۴، ۵، ۶) بوده و بر اساس طیف لیکرت ۵ درجه ای (از خیلی کم=صفر تا خیلی زیاد=۴) نمره گذاری می‌شود. نمرۀ بالا نشان دهنده اختلال در خواب است. در این پرسشنامه هر چه نمره فرد بالاتر باشد نشان دهنده وجود اختلال در خواب است. فالاویجنا، ضرایب پایایی آن را بین72/0تا 91/0 گزارش کرده است(20). همچنین در پژوهش معنوی پور برای محاسبه پایایی از آلفای کرونباخ استفاده گردید که پایایی آن 79/0 بدست آمد(21). در این پژوهش جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان آلفای کرونباخ ۷۶/۰ به دست آمد.
برای سنجش کنترل افکار از پرسشنامه توانایی کنترل فکر لوچیانو و همکاران استفاده شد(22). این پرسشنامه دارای 23 سوال و به صورت تک مؤلفه ای بوده و براساس طیف پنج گزینه ای لیکرت (شدیدا مخالف برابر ۱ تا شدیدا موافق برابر۵) نمره گذاری می شود. نمره بالاتر در این پرسشنامه نشان‌دهنده کنترل فکر پایین تر است. ضریب آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه در پژوهش لوچیانو و همکاران (2005) برابر 90/0و در پژوهش براتی و عریضی بالای 7/0 برآورد شد(13). در پژوهش حاضر جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان ضریب آلفای کرونباخ ۷۴/۰ به دست آمد.
جهـت سنـجـش واکـنش پـذیـری هیـجـانی نیـز از پـرسـشنـامـه
واکنش پذیری هیجانی (Emotional Response Scale)ناک،
ودیگ، هالمبرگ و هولی(23) استفاده شد.
این مقیـاس دارای 21 آیتـم و 3 خـرده مقیـاس حسـاسیت (18،16،15،14،13،12،9،7،5،2)، شدت (21،20،19،17،6،4،3) و پایداری (11،10،8،1) است. عبارت های این پرسشنامه بر روی یک مقیاس لیکرت 5 درجه ای از صفر (اصلا شبیه من نیست) تا 4 (کاملا شبیه من است) نمره‌گذاری می‌شوند. نمره صفر پایین ترین و نمره ۸۴ بالاترین میزان واکنش پذیری هیجانی را به خود اختصاص می دهد. سازندگان این پرسشنامه، پایایی آن را به روش ضریب آلفـای کرونبـاخ برای کل مقیـاس 95/0 و برای مقیاس حساسیت 90/0، شدت 80/0 و پایداری 78/0گزارش کردند(24).
در مطالعه‌ی دیگری آلفای کرونباخ کل مقیاس 94/0، خرده مقیاس پایداری 81/0 ، شدت86/0 و حساسیت 88/0گزارش شده است(23). همچنین در پژوهش مقبلی هنزانی و همکاران همسانی درونی این پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ ۹۲/۰ و پایایی بازآزمایی 72/0 به‌دست آمد(6). در پژوهش حاضر جهت سنجش پایایی پرسشنامه میزان ضریب آلفای کرونباخ ۷۱/۰ به دست آمد.
جهت تجزیه و تحلیل داده ها از تحلیل واریانس چند متغیره برای بررسی واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال و تی مستقل جهت بررسی تفاوت دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر استفاده شد. محاسبات آماری با استفاده از نرم افزار23-SPSS انجام شد.
یافته ها
تعداد افراد نمونه در این پژوهش 100 نفر می باشند که شامل (۵۰ نفر نمونه با اختلال خواب و ۵۰ نفر نمونه بدون اختلال خواب) بودند.
بر اساس ویژگی های جمعیت شناختی آزمودنی ها، بیشترین فراوانی مربوط به دختران (28نفر بدون اختلال خواب و 26 نفر با اختلال خواب)، گروه سنی 20 تا25 سال دارای بیشترین فراوانی (15 نفر بدون اختلال خواب) و گروه سنی 2 تا 25 سال و 31 تا 35 سال دارای بیشترین فراوانی از نظر اختلال خواب (14 نفر) بودند، وضعیت تحصیلی کارشناسی ارشد دارای بیشترین فراوانی در هر دو گروه بود (25 نفر بدون اختلال خواب و 29 نفر دارای اختلال خواب) و افراد مجرد دارای بیشترین فراوانی در هر دو گروه بودند(35 نفر بدون اختلال خواب و 33 نفر با اختلال خواب)(جدول شماره 1). فرض نرمال بودن برای واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در آزمون کولموگروف-اسمیرنوف در گروه بدون اختلال خواب به ترتیب ( 05/0,p> 20/0) ، ( 05/0,p> 20/0) و در گروه با اختلال خواب به ترتیب ( 05/0,p> 20/0) در همه متغیرهای پژوهش تأیید گردیده است و آزمون لون برای واکنش پذیری هیجـانی و توانـایی کنتـرل فکـر به ترتیـب ( 05/0>,p 00/0)، ( 05/0,p> 304/0) به دست آمده است. میانگین و انحراف معیار نمره کلی توانایی کنترل فکر و واکنش پذیری هیجانی و مؤلفه‌های آن به ترتیب در دو گروه از دانشجویان با و بدون اختلال خواب در جدول 2 آمده است.
آماره F تحلیل واریانس چند متغیری بررسی تفاوت گروه ها در متغیر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر (55/6735) در سطح 001/0 معنـــی دار می باشـــد. بنـابراین می توان گفت
که بین این دو گروه در متغیر واکنش پذیری هیجـانی و توانـایی
کنترل فکر تفاوت معنی داری وجود دارد(جدول 3).
نتایج تحلیل واریانس نشان می دهد که دانشجویان دارای اختلال خواب در میانگین نمرات واکنش پذیری هیجانی(223/14=F) و متغیر توانایی کنترل فکر(589/6=F) با گروه بدون اختلال خواب تفاوت معناداری دارند. به عبارت دیگر دانشجویان دارای اختلال خواب در میانگین نمرات واکنش پذیری هیجانی بالاتر از گروه بدون اختلال خواب و در توانایی کنترل فکر پایین تر از گروه عادی بودند(جدول 4). بین میانگین دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی تفاوت معناداری وجود نداشت(05/0<p) اما بین میانگین دانشجویان دختر(39/61) و پسر (11/67) از نظر توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود داشت(001/0+=p). بنابراین نتیجه گرفته می شود که دانشجویان پسر توانایی کنترل فکر بیشتری نسبت به دانشجویان دختر دارند(جدول 5 ).
جدول1: توزیع فراوانی متغیرهای جمعیت شناختی آزمودنی
| دارای اختلال خواب فراوانی/درصد فراوانی | بدون اختلال خواب فراوانی / درصد فراوانی |
||
| جنسیت | پسر | 24(48) | 22(44) |
| دختر | 26(52) | 28(56) | |
| تحصیلات | لیسانس | 16(32) | 18(36) |
| فوق لیسانس | 29(58) | 25(50) | |
| دکترا | 5(10) | 7(14) | |
| وضعیت تأهل | مجرد | 35(70) | 33(66) |
| متآهل | 15(30) | 17(34) | |
| میانگین سن | 06/33 | 30/34 |
جدول 2: میانگین و انحراف معیار نمره کلی توانایی کنترل فکر و واکنش پذیری هیجانی و مؤلفه‌های آن
| متغیر | بدون اختلال خواب | با اختلال خواب |
| انحراف معیار± میانگین | انحراف معیار ± میانگین | |
| حساسیت | 46/7±06/19 | 88/5±14/22 |
| شدت | 12/4±24/13 | 94/3±24/15 |
| پایداری | 67/3±56/8 | 098/3±38/10 |
| واکنش پذیری هیجانی | 34/11±86/40 | 23/6±46/47 |
| توانایی کنترل فکر | 10/6±64/65 | 52/6±40/62 |
جدول 3 :نتایج آزمون تحلیل واریانس چند متغیری مربوط به واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در بین گروه ها
| آزمون | مقدار | واریانس | درجه آزادی1 | درجه آزادی 2 | سطح معناداری |
| اثر پیلائی | 993/0 | 55/6735 | 2 | 97 | 000/0 |
| لامبدای ویکلز | 007/0 | 55/6735 | 2 | 97 | 000/0 |
| اثرهوتلینگ | 87/138 | 55/6735 | 2 | 97 | 000/0 |
| بزرگترین ریشه روی | 87/138 | 55/6735 | 2 | 97 | 000/0 |
جدول 4 :نتایج تحلیل واریانس تفاوت گروه ها در متغیر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر
| متغیر | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | ضریب اتا |
| واکنش پذیری هیجانی | 058/1190 | 1 | 058/1190 | 223/14 | 000/0 | 127/0 |
| توانایی کنترل فکر | 440/262 | 1 | 440/262 | 589/6 | 012/0 | 063/0 |
جدول 5: میانگین، انحراف استاندارد و آزمون تی مستقل مربوط به واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر دانشجویان دختر و پسر
| متغیر | تعداد | میانگین | انحراف استاندارد | میانگین تفاوت ها | df | آماره t | سطح معناداری | |
| واکنش پذیری هیجانی | دختر | 54 | 58/44 | 42/9 | 573/0 | 98 | 292/0 | 77/0 |
| پسر | 46 | 44 | 19/10 | |||||
| توانایی کنترل فکر | دختر | 54 | 39/61 | 64/5 | 72/5- | 98 | 87/4- | 000/0 |
| پسر | 46 | 11/67 | 08/6 |
پژوهش حاضر با هدف بررسی مقایسه واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر در دانشجویان با و بدون اختلال خواب شهر زنجان انجام شد. یافته های این پژوهش نشان داد که بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از نظر واکنش پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود دارد.
نتایـج تحقیق جیـانگ و همکاران(3) نشـان داد که مشکـلات
عاطفی و رفتاری خطر اختلال خواب را در نوجوانان افزایش می دهد. لیپینسکا و همکاران(5) در تحقیق خود نشان دادند که شرکت‌کنندگان محروم از خواب، در مقایسه با افراد عادی در پاسخ به محرک‌های مثبت واکنش شدیدتر و منفی‌تری از خود نشان می دهند. نتایج تحقیق هرینگتون و همکاران (8) نشان داد که کمبود شبکه سرکوب حافظه به دنبال حملات خواب ناکافی منجر به افکار مزاحم و در نتیجه اختلال در تنظیم احساسات می شود. مداخلات فکری مداوم و اختلالات عاطفی، مشکلات خواب را تشدید می کند که منجر به انباشته شدن افکار مزاحم مداوم و ناراحت کننده و تشدید ناراحتی عاطفی می شود. بالت و همکاران نیز در تحقیق خود نشان دادند که راهبردهای مقابله ای ناسازگار با هیجان پس از یک رویداد استرس‌زا و باورها و نگرش‌های ناکارآمد مرتبط با خواب بر تأخیر در به خواب رفتن و کارایی خواب بزرگسالان جوان تأثیر می‌گذارد(10).
به طور کلی اختلالات خواب یک شکایت رایج در بین دانشجویان سراسر جهان است که احتمالاً نتیجه استرس ناشی از افزایش مسائل تحصیلی است. علاوه بر این برنامه‌های شلوغ، فرصت‌های اجتماعی جدید و تغییر ناگهانی در محیط خواب می‌توانند ازعوامل مؤثر دیگر در اختلالات خواب باشند(25).
تحقیقات نشان می دهد پریشانی و عاطفه منفی با تشویش ذهنی، رویاپردازی، خاطرات غیرارادی و افکار مزاحم خودبه خودی همراه هستند(26). افکار مزاحم زمانی رخ می دهند که حوادث روزمره باعث بازیابی تجربیات ناخوشایند گذشته می شود. یکی از راه‌هایی که افراد افکار مزاحم را کنترل می‌کنند سرکوب مستقیم آنها در نتیجه رهایی از هوشیاری خاطرات ناخواسته است(8). در فرایند کنترل فکر هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است. افکار مزاحم عموماً ریشه درونی دارند و به عنوان افکار، تصاویر یا تکانه های تکرار شونده، غیر قابل قبول و ناخوشایند تعریف می شوند(13). تلاش برای سرکوب یک فکر بر هر دو جریان(الف) تأخیر شروع خواب و (ب) کیفیت خواب تأثیر منفی می‌گذارد(7). در واقع افرادی که دچار بی خوابی هستند هنگام خواب از سرکوب فکر، ارزیابی مجدد و نگرانی برای مقابله با افکار پریشان کننده خود استفاده می کنند(11) اما سرکوب افکار ناخواسته در شرایط خستگی ذهنی دشوارتر است. به طور کلی فرایندهای شناختی به ویژه ناتوانی برای قطع یا کنترل افکار مزاحم، یک عامل مهم در حفظ بی خوابی هستند(27). با توجه به مطالب مطرح شده خواب ناکافی و محرومیت از خواب سبب تغییرات عصبی، رفتاری و فیزیولوژیکی می گردد؛ با افت تحصیلی و کاهش عملکرد عادی روزانه در کلاس درس دانشجویان همراه است؛ سبب خستگی و افسردگی می گردد، مانع شرکت آنان در کلاس درس و خواب آلودگی در هنگام شرکت در کلاسها می شود ؛ احساس خستگی و ناراحتی در روز را به دنبال دارد و نشانه های افسردگی و اضطراب را در آنان پدید آورده و یا افزایش می دهد.
از دیگر نتایج این پژوهش این بود که بین دانشجویان دختر و پسر از نظر واکنش پذیری هیجانی تفاوت معناداری وجود ندارد. در ادبیات موجود، هیچ اتفاق نظری در مورد اینکه چگونه زنان و مردان تحت تأثیر تعاملات و محرک‌های مختلف مثبت و منفی قرار می‌گیرند، وجود ندارد(28). به طوری که برخی از مطالعات نشان داده اند هیچ تفاوت جنسیتی در تجربه عاطفی وجود ندارد(29). این نتایج با یافته های تحقیق حاضر همسو است؛ اما نتـایج این تحقیـق با تحـقیقـات دیگر ناهـمسو می باشد(32-30). مردان و زنان تفاوت های مهمی را در شرایط بالینی نشان می دهند که دلیل آن نقص در کنترل شناختی است(33). احساسات ما منعکس کننده نیازهای خودمان و دیگران هستند. تصدیق این احساسات برای بقا و رفاه ما ضروری است. بیان آزادانه احساسات فواید زیادی دارد در حالی که سرکوب عاطفی می تواند منجر به پیامدهای منفی شود(34). همچنین تفاوت در بیان عاطفی مردان و زنان می تواند محصول اجتماعی شدن باشد تا تفاوت های بیولوژیکی(30). گارساید و کلیمز-دوگان در مطالعه خود نشان دادند که والدین تمایل به تنبیه احساسات منفی (مانند غم و اندوه، خشم، ترس) در پسران دارند؛ در حالی که همان احساسات را در دختران تقویت می کنند. تنبیه شدن برای ابراز احساسات منفی منجر به مشکلات روانی در زندگی بعدی می شود(30).
به طور خلاصه تفاوت های جنسیتی در پاسخ های عاطفی نامشخص است. دو دلیل اصلی برای این موضوع می توان در نظر گرفت. اول اینکه، مطالعات هنگام بررسی پاسخ‌های هیجانی دو مفهوم تجربه هیجانی(emotional experience) و بیان (جلوه گری یا نمایش) هیجانی(emotional expressivity) را اشتباه گرفته‌اند. برخی از محققان تجربه هیجانی را به عنوان شاخص واکنش هیجانی در نظر گرفته اند؛ در حالی که برخی دیگر بیان هیجانی را به عنوان شاخص واکنش هیجانی در نظر گرفته اند. با این حال پاسخ های هیجانی پدیده های چند وجهی و چند سیستمی از قبیل پاسخ های فیزیولوژیکی، احساسات ذهنی و رفتار هستند که هنگام مطالعه آنها باید همه عوامل را در نظر گرفت(29). به طور خلاصه تفاوت های جنسیتی در پاسخ های عاطفی نامشخص است. یک مطالعه نشان داد که در مقایسه با مردان، زنان به محرک‌های منفی با برانگیختگی بالاتر و محرک‌های خنثی را مثبت‌تر ارزیابی می‌کنند(35).
مطالعات دیگر همچنین نشان داده اند که زنان خشم پویا و هیجانات لذت را شدیدتر از احساسات ساکن ارزیابی می کنند اما مردان فقط خشم را شدیدتر ارزیابی می کنند(36). علاوه بر این، یک سری نتایج نشان داد که در مقایسه با مردان، زنان دارای درجه تمایز بیشتری در بیان هیجانی بر روی احساسات مثبت و منفی هستند(29). مردان ممکن است در هنگام استفاده از تنظیم شناختی تلاش کمتری انجام دهند؛ شاید به دلیل استفاده بیشتر از تنظیم خودکار هیجان باشد. دوم، زنان ممکن است از احساسات مثبت در خدمت ارزیابی مجدد احساسات منفی به میزان بیشتری استفاده کنند. زنان از نظر واکنش پذیری روانی-فیزیولوژیکی از نظر عاطفی بیشتر از مردان واکنش نشان می دهند و به نظر می رسد گزارش های زیادی وجود دارد که نشان نمی دهد که تفاوت های جنسی در پاسخگویی وجود دارد(37).
از دیگر نتایج این پژوهش این بود که بین دانشجویان دختر و پسر از نظر توانایی کنترل فکر تفاوت معناداری وجود داشت. نتایج این پژوهش با تحقیق(39, 38, 28) همسو می باشد. منظور از توانایی کنترل فکر این است که فرد می تواند بدون دردسر از ورود افکار ناخواسته به هوشیاری که موجب تداخل با دیگر فرآیندهای شناختی تداخل می شود جلوگیری کند(40). در فرایند کنترل فکر، هدف اصلی سرکوبی افکار مزاحم و ناخواسته ناراحت کننده است(13). توانایی کنترل افکار برای سلامت روان، توجه، تمرکز، برنامه ریزی آینده و ایده پردازی مهم است(41). از طرف دیگر کنترل فکر با آسیب ها و مشکلات روانشناختی مانند افسردگی اساسی، اختلال اضطراب منتشر و افکار و رفتارهای پرخاشگرانه ارتباط مثبت دارد. به عبارتی هـر چـه نگرانی بیشتر باشد با وجود تلاش بیشتر برای بازداری آن، کنترل فکر بیشتر با شکست روبه رو می شود . این یافته ها مطابق با نظر واگر تحت عنوان «اثر ارتجاعی یا تاثیر معکوس» می باشد که نشان داد تلاش برای بازداری یک فکر غالبـاً بـه افزایش فراوانی آن فکر منتهی می شود. بنابراین تلاش برای سرکوب افکار نگران کننده و همچنین افکار ناکارآمد نه فقط ناموفق خواهد بود بلکه اندیشه ناخواسته را تأثیر پذیرتر می کند(14).
مطالعات متعدد به نقش تفاوت‌های فردی در سرکوب افکار اشاره کرده اند(42): زنان گزارش می‌دهند که در فعالیت‌های سرکوب افکار بیشتر (ناموفق) شرکت می‌کنند و مردان توانایی‌های کنترل فکر بالاتری را گزارش می‌کنند (39). مردان ممکن است از سرکوب افکار (TS) برای اجتناب از افکار مرتبط با احساساتی مانند غم و اندوه استفاده کنند. تحقیقات نشان داده است مردانی که تحت تأثیرهنجار مردانه سرسختی قرار دارند، بیشتر ازسرکوب فکر استفاده می کنند(38). این یافته‌ها ممکن است نتیجه نشخوار فکری بیشتر و تلاش‌های ناموفق برای سرکوب افکار در زنان باشد، اما همچنین نشان دهنده تفاوت‌های جنسیتی در پذیرش اجتماعی تجربه و ابراز احساسات است. چنین تفاوت‌های جنسیتی ممکن است بازتاب فشار اجتماعی نابرابر بر مردان برای حفظ کنترل افکارشان نسبت به مقبولیت اجتماعی بالاتر زنان برای تجربه و ابراز احساسات باشد(39).
نتایج پژوهش نشان داد که بین دانشجویان با و بدون اختلال خواب از لحاظ واکنش‌پذیری هیجانی و توانایی کنترل فکر تفاوت معنادار وجود دارد به گونه ای که دانشجویان دارای اختلال خواب واکنش پذیری هیجانی بیشتر و توانایی کنترل فکر کمتری دارند و دختران نسبت به پسران از توانایی کنترل فکر بیشتری برخوردارند. با توجه به اهمیت کیفیت خواب در بین دانشجویان و با توجه به نقشی که آنها در ارتقاء و حفظ سلامت آحاد جامعه دارند، لازم است با شناسایی و رفع عوامل فردی و محیطی حاکم بر وضعیت خواب افراد و همچنین ارائه برنامه های آموزشی مناسب، در جهت بهبود عملکرد فردی و اجتماعی دانشجویان اقدام نمود. از جمله محدودیت های این پژوهش به این مورد می توان اشاره نمود که این پژوهش از جهت اینکه در شهر زنجان و بر روی دانشجویان دانشگاه پیام نور و به صورت مقطعی صورت گرفته در تعمیم آن بایستی احتیاط لازم صورت بگیرد .
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه مصوب شورای پژوهشی و کمیته اخلاق در پژوهـش دانشگـاه علوم پزشـکی ایـران با شناسـه اخـلاق IR.IUMS.REC.1400.792 است.
سهم نویسندگان
زهرا سنگ سفیدی: طراحی مطالعه و جمع آوری نمونهها، سیده ملیکا خارقانی مقدم: تجزیه و تحلیل دادهها، محدثه صدری: تهیه پیشنویس مقاله، وحید راشدی: مدیریت پروژه و ویرایش علمی مقاله. لازم به ذکر است کلیه نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تاییـد نموده و مسئـولیت پاسخـگویی در قبال پـژوهـش را پذیرفتهاند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسـندگان مقاله حاضـر هیچگونـه تضاد منافعی گـــزارش نکردنـد.
تقدیر و تشکر
بدیـن وسـیله از معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور زنجان و تمامی دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز زنجان کـه در انجـام ایـن مطالعه همکاری نمودند تشکر و قدردانی مــی گـردد.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1402/7/11 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
دریافت: 1402/7/11 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
