دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

نفت و گاز یکی از صنایع اصلی در منطقه خلیج فارس است. این صنعت در کاهش فقر و انتقال فناوری و رقابت پذیری منطقه نقش مهمی داشته اما جزء صنایع پر خطر محسوب می شود. با توجه به یافته ها، بیشترین حوادث و تلفات در سایت های حفاری نفت و گاز در خاورمیانه و جنوب شرقی آسیا ثبت شده است. علاوه بر این، حوادث ناشی از انفجار و حریق، منفجر شدن، چاه کنترل نشده و هلی کوپتر و حوادث دریایی نیز در مکان های ساحلی و دریایی بیشتر بوده است (1).

حوادث و بیماری های شغلی و بار اقتصادی آن نگرانی هایی جدی برای سازمان جهانی کار  International Labour Organization  ایجاد کرده است. مقابله با این چالش ها نیازمند تقویت مداوم فرهنگ ایمنی و بهداشت پیشگیرانه و تلاش جمعی دولت ها، کارفرمایان و کارگران است. در ایران نیز اختصاص فصول پنجم و هفتم برنامه پنج ساله چهارم توسعه به حفاظت از محیط زیست و ارتقای سلامت و بهبود کیفیت زندگی، نشانگر رویکرد کشور به موضوع HSE است. قانون ایمنی و سلامت در ساخت تاسیسات دریایی ثابت در صنعت نفت و گاز، توسط سازمان بین المللی کار در سال 1981 منتشر شده است. تقریبا همه خطرات بهداشتی مشترک در صنعت، در کار فراساحلی نیز وجود دارد(2). گزارش های سازمان بین المللی کار از خطرات شیمیایی (مواد سمی، خورنده، مواد حساسیت زا و مواد حساس کننده و سرطان زاها)؛ خطرات فیزیکی (سر و صدا، ارتعاش، اشکال مختلف تابش، گرمای حرارتی)، خطرات بیولوژیکی (لژیونلا، مسمومیت غذایی)، خطرات ارگونومیک (فعالیت های دستی، ایستگاه های کاری، واحدهای نمایش بصری)، و خطرات روانی- اجتماعی در ارتباط با هر یک از کارها ( ساعت کار زیاد یا حجم کار زیاد، الگوهای سفر، روابط کاری و غیره) یا مکان (مسافرت، دور بودن از خانه، زندگی در محل کار و غیره) به استرس روانی کمک می کنند نام برده است(3). گرچه جزئیات مانند مواد شیمیایی مورد استفاده تغییر کرده و برخی از خطرات جدید مانند لژیونلا و واحدهای نمایش بصری ظهور کرده اند، خطرات کار فراساحلی بسیار مشابه آنچه که بیش از 20 سال پیش توسط سازمان بین المللی کار به رسمیت شناخته شده است می باشد(4).

با توجه به نگرانی هایی که از نظر بهداشت و ایمنی وجود دارد، صنایع نفت و گاز میلیون ها دلار را برای حفاظت و ایمنی نیروی کار حفاری خود هزینه می کند(5). یکی از دلایل اصلی بالقوه استرس زا بودن محیط زیست فراساحلی این است که نیروی کار در یک مکان محدود برای مدت زمان قابل توجهی بدون وقفه زندگی و کار می کند که انزوای اجتماعی را نیز در پی دارد. محیط زیست آن با سر و صدا و فعالیت مداوم و گاهی شرایط زندگی شلوغ و غیر طبیعی مشخص می شود. طیف گسترده ای از وظایف خطرناک در یک فضای محدود و در یک محیط بسته که دارای پتانسیل افزایش سریع حوادث مرتبط با هیدروکربن است. عنصر عدم اطمینان که در صنایع ذاتی است، فشار اضافی را به وجود می آورد، زیرا هر منطقه جدید اکتشافی مشکلات و چالش هایی ایجاد می کنند که می توانند ایجاد موقعیت های استرس زا را کرده و پیامدهایی برای  بهره وری و عملکرد ایمنی در دریا داشته باشد (6).

ثابت شده است که اقداماتی با هدف از بین بردن دلایل استرس به جای پرداختن به اثرات آنها، در مبارزه با استرس بسیار موثر است و اینکه چگونه این اقدامات می توانند به بخشی از رشد سازمانی تبدیل شوند. بر این اساس توصیه هایی در مورد چگونگی مقابله با استرس ذهنی و ترویج فرهنگ ایمنی در محل کار ارائه شده است (7،8).

تأثیر محیط کار بر بهره وری کارگران در صنعت نفت و گاز در لاگوس، نیجریه توسط Taiwo نشان داده که محیط کار مساعد، خلاقیت کارگران را تحریک می کند. بهبود محیط کار و شرایط بد کاری به افزایش بهره‌وری کارکنان می انجامد (9). مکان مناسب خواب و محیط خواب با کیفیت، همراه با تعهد صنعت و شرکت ها برای آموزش و توانمندسازی کارمندان با ابزارهایی که برای دستیابی به خواب شبانه عالی لازم است، فراهم می شود (10). فرآیند تولید مداوم در تاسیسات نفت و گاز دریای شمال نیاز به برنامه کاری طولانی با زمان کاری 2 هفته ماندن بر روی سکوی فراساحلی و 2 هفته در خشکی، شیفت های 12 ساعته و تغییرات سریع روز/ شب دارد؛ این تغییرات از ویژگی های ذاتی کار در دریای شمال است. این موارد افرادی را که در این شرایط جسمی و روانی-اجتماعی طاقت فرسا کار می کنند تبدیل به منابع بالقوه خستگی کرده و سبب اختلال در عملکرد پرسنل می شوند. هم چنین این تحقیقات نشان می دهند جایگزینی برنامه کاری 14 روز کار روزانه و 14 روز کار شبانه گرچه خطرات ایمنی و سلامتی را کاهش می دهد ولی مورد پسند کارگران نیست (11).

هدف از این مقاله تبیین موضوع سلامت و رفاه کارگران صنعت نفت و گاز با توجه به حوادث رخ داده در این صنعت است که بتوان با الگو سازی اتفاقات و رخ دادها در دیگر کشورها مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) بهتر و موثرتری نسبت به حفظ سلامت و زندگی انسان داشته و نقش سلامت در مبحث ایمنی، بهداشت و محیط زیست محور توجهات جدی تری قرار گیرد. همچنین شناسایی و درک بهتر عوامل زیان اور محیط کار و اثرات آنها بر یکدیگر با توجه به اثرات هم افزایی آنها و ارایه راهکار مناس�