دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

در حال حاضر نیروی کار انسانی به‌عنوان مهم‌ترین و مؤثرترین عامل در افزایش کارایی و کیفیت، کاهش هزینه‌ها و نیز بهبود شرایط اقتصادی یک جامعه به‌حساب می‌آید (1). سالیانه افراد زیادی قربانی حوادث و مضرات ناشی از محیط کار می‌شوند که منجر به ازکارافتادگی تعدادی از نیروی انسانی ماهر و کارآمد می‌گردد (2).

پراکندگی و انتشار فلزات سنگین در محیط‌زیست به‌ویژه هوا یکی از معضلات بهداشتی ناشی از فعالیت‌های صنعتی است که در بسیاری از جوامع با خطرات جدی برای سلامت عموم مردم و به‌ویژه کارگران شاغل در آن صنایع همراه است. فلزات مختلف در صنایع متعدد مانند خودروسازی و صنایع الکترونیک کاربرد داشته و ازنظر اقتصادی از نقش استراتژیک برجسته‌ای برخوردارند (3). فلزات سنگین به آن دسته از فلزاتی گفته می‌شود که دارای چگالی بیش ا ز پنج دارند که ازجمله آنتیموان، سرب، بیسموت، کادمیوم، کروم و ... می‌باشند (4،5). آلودگی هوای محیط کار به ذرات معلق حاوی فلزات سمی در طولانی‌مدت اثرات نامطلوبی بر سلامتی کارگران ایجاد می‌کند. ازآنجاکه پیشگیری بهتر از درمان است، ابتدا لازم است زیان‌ها و صدمات ناشی از آلودگی محیط‌زیست به فلزات سنگین بر سلامتی انسان شناخته شود و سپس به فکر روش‌های جلوگیری یا کاهش آلودگی احتمالی آن‌ها بود(6،7).

فلزات سنگین در طولانی‌مدت در بافت گیاهان و جانوران تجمع می‌یابد درنتیجه از حد مجاز آن افزایش می‌یابد. افزایش غلظت فلزات سمی عوارض شناخته‌شده‌ای مانند سرطان، اختلالات عصبی، اختلالات رشد و نمو، مشکلات قلبی و عروقی، نارسایی‌های کلیوی، آسیب ریوی، درماتیت تماسی و شکنندگی و ریزش مو می‌شوند (8). فلزات مقدار اندکی از جرم ذرات معلق حاصل از رنگ در هوا را تشکیل می‌دهند ولی غلظت اندک فلزاتی مثل سرب، کادمیوم و جیوه منجر به مخاطرات بهداشتی جدی برای انسان می‌شود (9)، بخصوص اینکه آن‌ها ممکن است به خاطر جذب راحت بر روی ذرات ₁₀PM از طریق دستگاه تنفس وارد بدن شوند و سبب التهاب مجاری تنفسی، بیماری‌های قلبی، عروقی و سمیت سلولی گردند(10،11). رنگ‌ها دارای ترکیبات شیمیایی متفاوت ازجمله فلزات، ترکیبات یونی، هیدروکربن‌های چند حلقوی و دیگر مواد سرطان‌زا هستند. مواجهات طولانی‌مدت نقاشان با ائروسول‌های معلق حاصل از پاشیدن رنگ و استنشاق آن‌که حاوی فلزات سنگین و سمی است، می‌تواند نقش مهمی در تغییرات بافت‌شناسی و تخریب ریه ایفا نماید(12،13). مواجهه تنفسی با ذرات معلق حاوی فلز سنگین در اثر پراکندگی رنگ در هوا، می‌تواند اثرات موضعی و تنفسی زیادی را به همراه داشته باشد (14).

یکی از راهکارهای پیشگیری و کاهش عوارض و حوادث ناشی از آلودگی هوای محیط کار به ترکیبات سرطان‌زا مثل فلزات سمی، افزایش میزان آگاهی و نگرش شاغلین به مخاطرات بهداشتی است که به‌تبع آن عملکرد صحیح در حین انجام کار با این ترکیبات به شکل ایمن است (15). بدیهی است جهت بهبود عملکرد و بالا بردن سطح سلامت کارگران و پیشگیری از آلودگی آن‌ها به ترکیبات شیمیایی حاصل از مواد سنتزی، امیدواریم که نتیجه این تحقیق موجب بهبود عملکرد شاغلین در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی شود. لذا این مطالعه باهدف بررسی وضعیت آگاهی، نگرش و عملکرد فعالان شاغل در کارگاه صافکاری و نقاشی در زمینه مضرات فلزات سنگین و نحوه‌ی عملکرد آن‌ها در هنگام رنگ‌پاشی در شهر یزد انجام شد.

روش بررسی

پژوهش حاصل یک مطالعه توصیفی- تحلیلی بود که در سال 1398 بر روی شاغلین در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی 5 منطقه شهر یزد انجام شد. ابزار پژوهش پرسشنامه بود که در چهار بخش تنظیم‌شده بود که پس از تعیین پرسشنامه ازنظر سهل و آسان بودن و اینکه اطمینان کامل از محفوظ بودن اطلاعات به‌دست‌آمده، به مشارکت‌کنندگان داده شد. اطلاعات موردنظر از پرسشنامه 37 گزینه‌ای محقق ساخته تحت عنوان «بررسی وضعیت آگاهی و نگرش و عملکرد شاغلین در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی شهر یزد در زمینه مضرات فلزات سنگین و مدیریت آن» که بخش اول شامل اطلاعات دموگرافیک (سن، سابقه کار، میزان تحصیلات و وضعیت تأهل) بود. بخش دوم شامل 5 سؤال آشنایی به اثرات فلزات سنگین، 14 سؤال در مورد آگاهی که با بله، خیر و نمی‌دانم (با نمره 3-1) و 12 سؤال نگرش که با طیف لیکرت کاملاً موافقم، موافقم، بی‌نظر، مخالفم و کاملاً مخالفم (با نمره 5-1) و 6 سؤال در مورد عملکرد آن‌ها که با بله، خیر و نمی‌دانم (با نمره 3-1) بود، توسط نقاشان فعال ماشین از نقاط مختلف شهر یزد تکمیل و جمع­آوری شد. اطلاعات به‌دست‌آمده نمره‌گذاری و در فایل داده‌های SPSS نسخه 20 وارد و سپس با این نرم‌افزار تجزیه‌وتحلیل شدند. اطلاعات توصیفی شرکت‌کنندگان شامل میانگین، حداقل، حداکثر، واریانس، انحراف معیار و درصد تعیین شد. نرمال بودن داده‌ها با آزمون کلموگروف اسمیرنوف سنجیده شد. ارتباط آماری و همبستگی بین آگاهی، نگرش و عملکرد شاغلین با پارامترهای دموگرافیک با آزمون اسپیرمن تعیین گردید.

یافته‌ها

اطلاعات دموگرافیک 40 نفر شرکت‌کننده در مطالعه که فعالان شاغل در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی شهر یزد بودند، جمع‌آوری و در جدول 1 آورده شده است. با توجه به جدول (1) میانگین سنی افراد برابر با 43/10 ± 8/31 سال و بیشترین فراوانی سنی 28 سال، کم‌سن‌ترین و مسن‌ترین فرد شرکت‌کننده به ترتیب 27 و 51 ساله بودند. یک‌چهارم پایینی افراد نمونه، میانگین سنی 34 سال و نیمی از افراد نمونه، میانگین سنی 39 سال و سه‌چهارم افراد نمونه میانگین سنی 50 سال داشتند. همچنین نتایج نشان داد که از 40 نفری که در این بررسی شرکت کردند میانگین سابقه کار آن‌ها 30/9 ± 8/15 سال بود و با سابقه‌ترین فرد با 25 سال سابقه و کم ‌سابقه‌ترین فرد با 4 سال سابقه کار در نمونه مشاهده شد. همچنین میزان تحصیلات افراد مورد پرسش قرار گرفت و نتایج آن نشان داد که 6/88% افراد نمونه دارای تحصیلات پایین‌تر از تحصیلات دانشگاهی بودند. به‌طوری‌که 5/62% دارای تحصیلات زیر دیپلم بودند.

جدول 1: اطلاعات فردی فعالان شاغل در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی در شهر یزد

میانگین نمره آگاهی، نگرش و عملکرد نقاشان شرکت‌کننده در تحقیق به ترتیب 38/0± 59/1، 41/0± 57/2 و 34/0± 89/1 بود. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که اگرچه میزان آگاهی و نگرش افراد نسبت به نوع و مضرات فلزات سنگین در رنگ اندک بود ولی میانگین نمره عملکرد آن‌ها در استفاده از وسایل ایمنی در محیط کار و هنگام رنگ‌پاشی از متوسط 5/1 کمی بیشتر بود و نشان می‌دهد عملکرد آن‌ها نسبت به میزان آشنایی با مضرات فلزات سنگین بهتر بوده است. بیشترین نمره از سؤالات آگاهی مربوط به این سؤال که «رنگ‌های متالیک دارای فلزات سنگین هستند» برابر با 36/0 ± 41/2 بود که نشان‌دهنده آگاهی نقاشان به وجود فلزات سنگین، سرب و کادمیوم در رنگ‌های متالیک است. همچنین کمترین نمره 72/0± 06/1 بود مربوط به سؤال "آلودگی زیست‌محیطی ناشی از رنگ‌های متالیک باعث نفوذ فلزات سنگین به آب‌های زیرزمینی می‌شود" بود. این نتیجه نشان‌دهنده عدم آگاهی نقاشان ماشین به افزایش آلودگی محیط‌زیست در اثر تخلیه پسماندهای رنگ به محیط‌زیست است. در بین سؤالات نگرشی بیشترین نمره 56/0± 11/4 مربوط به سؤال "فلزات سنگین موجود در رنگ‌های متالیک در ایجاد سرطان در انسان مؤثر است" بود. این نتیجه نشان داد که بیشتر نقاشان ماشین از سرطان‌زایی رنگ‌ها مطلع و با سرطان‌زایی رنگ‌های متالیک نظر موافق داشتند. کمترین نمره در این بخش                43/0 ± 61/2 بود که در جواب به سؤال "به نظر من فلزات سنگین در ایجاد آلودگی زیست‌محیطی به‌ویژه آلودگی هوا مؤثر است" بود. در بین سؤالات عملکردی سؤال اینکه آیا در هنگام رنگ‌پاشی از دستکش استفاده می‌کنید کمترین نمره 61/0±02/1 بود و بیشترین نمره مربوط به استفاده از ماسک در هنگام رنگ‌پاشی و برابر با ۲۸/۰ ± ۸۵/۲ بود.

 ارتباط میزان آگاهی، نگرش و عملکرد افراد با پارامترهای دموگرافیک با آزمون همبستگی اسپیرمن بررسی شد که نتایج آن در جدول (۲) آورده شده است که نتایج آماری نشان دادند بین میزان آگاهی و عملکرد افراد شرکت‌کننده با متغیر سن افراد همبستگی  معنی‌داری وجود دارد. یافته‌ها هم‌چنین نشان دادند بین آگاهی باسابقه کار و نگرش با میزان تحصیلات همبستگی ضعیف و منفی هست (034/0, r= -062/0-r=). درحالی‌که بین آگاهی با میزان تحصیلات و نگرش باسابقه کار همبستگی مثبت مشاهده شد (111/0, r=082/0-r=). هم‌چنین ضریب همبستگی بین عملکرد با سن افراد 553/0 بود که نشان داد بیشترین همبستگی بین سن و عملکرد وجود دارد.

جدول ۲: ارتباط میزان آگاهی، نگرش و عملکرد با پارامترهای دموگرافیک افراد

هم‌چنین فراوانی نقاشان شرکت‌کننده در مطالعه نسبت به آشنایی با مضرات فلزات سنگین بررسی شد که نتایج آن در نمودار 1 آورده شده است. به‌طوری‌که 12 نفر از شرکت‌کنندگان آشنایی متوسط و 2 نفر آشنایی زیاد با اثرات سوء فلزات سمی موجود در رنگ بر سلامتی انسان داشتند. هم‌چنین 9 نفر آشنایی کم و 17 نفر با مضرات فلزات سنگین آشنایی نداشتند. به‌عبارت‌دیگر، 35% از افراد شرکت‌کننده آشنایی متوسط به بالا با مضرات فلزات سنگین داشته‌اند و بیشتر نقاشان ماشین در شهر یزد (65%) با مضرات فلزات سنگین آشنایی نداشتند و یا حد آشنایی آن اندک بود.

ارتباط بین میزان آشنایی افراد با مضرات فلزات سنگین با نمره آگاهی، نگرش و عملکرد افراد با آزمون همبستگی اسپیرمن بررسی شد که در جدول (3) آورده شده است. ضریب همبستگی بین نمره مضرات فلزات سنگین با نمرات آگاهی، نگرش و عملکرد نشان دادند که رابطه ضعیف و معکوس دارد ولی در هیچ‌کدام همبستگی معنی‌دار نبود (05/0P>).

نمودار 1: فراوانی نقاشان شرکت‌کننده در مطالعه با توجه به میزان آشنایی آن‌ها با مضرات فلزات سنگین

جدول 3: همبستگی بین میزان آگاهی، نگرش و عملکرد افراد شرکت‌کننده با میزان آشنایی نقاشان با مضرات فلزات سنگین

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از مطالعه حاضر بررسی وضعیت آگاهی، نگرش شاغلان در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی در زمینه مضرات فلزات سنگین و نحوه‌ی عملکرد آن‌ها در هنگام رنگ‌کاری در شهر یزد بود. نتایج مطالعه نشان‌دهنده جوان بودن قشر شاغل در کارگاه‌های صافکاری و نقاشی شهر یزد با میانگین سنی              43/10 ± 8/31 و پایین بودن سطح تحصیلات در بین شاغلین (6 درصد تحصیلات دانشگاهی) بود. با توجه به نتایج آنالیز همبستگی اسپیرمن هیچ رابطه معنی‌داری بین سن و میزان آگاهی (086/0P=) و نگرش شاغلین (796/0P=) مشاهده نشد. یافته‌ها نشان دادند که بین سن و عملکرد همبستگی معنی‌دار و مستقیم و نسبتاً قوی وجود دارد (05/0 ,P<553/0r=)، به این معنی که با افزایش سن افراد، عملکرد آن‌ها نیز در زمینه مضرات فلزات سنگین و نحوه‌ی عملکرد آن‌ها در به‌کارگیری نکات ایمنی هنگام کار افزایش داشته است. به‌عبارت‌دیگر با افزایش سن میزان آگاهی و نگرش افراد بهبود نیافته است ولی در مطالعه حسین پور و همکاران با افزایش سن میزان آگاهی و نگرش کارگران در مورد بیماری‌ها افزایش‌یافته بود که با نتایج مطالعه ما هم‌خوانی ندارد (16).

بیشترین سابقه کار 25 سال، کمترین سابقه کار 4 سال و میانگین سابقه کاری افراد شرکت‌کننده در مطالعه 30/9 ± 8/15 سال بود. طبق نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن بین نمره سابقه کار و میزان آگاهی و نگرش افراد رابطه معنی‌داری وجود نداشت به عبارتی می‌توان گفت با افزایش سال‌های کاری در این حرفه، میزان آگاهی و نگرش در رابطه با مضرات فلزات سنگین موجود در رنگ افزایش نیافته است. اما بالا رفتن سابقه کاری در عملکرد افراد تأثیر مثبت و معنی‌داری داشته است و سبب بهبود عملکرد افراد در استفاده از وسایل ایمنی فردی در هنگام کار با رنگ‌شده است که با یافته‌های حسین پور در سال 1393 بر روی کارگران مرد نیز نشان داد با افزایش سن میزان عملکرد به میزان بیشتری نسبت به آگاهی آن‌ها به مسائل بهداشتی افزایش‌یافته و همچنین با افزایش سابقه کار میزان عملکرد افراد نیز افزایش‌یافته بود (16)، مطابقت دارد.

با توجه به نتایج این مطالعه که بیش‌ترین فراوانی سنی افراد زیر 28 سال و بیش‌ترین درصد افراد باسابقه کار زیر 7 سال در این حرفه مشغول به کار بودند و این‌ نتیجه که آگاهی و عملکرد آن‌ها با سن و سابقه کار رابطه مستقیم داشت.

به نظر می‌رسد که افراد شاغل در این حرفه در معرض عوارض ناشی از فلزات سنگین قرار دارند که این مشاهده بسیار حائز اهمیت هست.

هم چنین نتایج نشان داد میزان آشنایی افراد با مضرات فلزات سنگین اندک است که با نتایج مطالعه (17)، سلامه و همکاران (18) و ارگونن و همکاران (19) همسو هست. بین میزان تحصیلات با متغیرهای آگاهی، نگرش و عملکرد رابطه معنی‌داری وجود نداشت (05/0P>). یافته‌های حاصل از تحقیقات رسنا و همکاران (18) و یاسین و همکاران (17) با یافته‌های این مطالعه همسو است.

با توجه به جدول (2) از آزمون همبستگی اسپیرمن جهت ارتباط میزان آشنایی افراد با مضرات فلزات سنگین با نمرات آگاهی، نگرش و عملکرد افراد استفاده شد. بین میزان آشنایی با مضرات فلزات سنگین با متغیرهای آگاهی، نگرش و عملکرد رابطه معنی‌داری پیدا نشد (05/0P>).

در مطالعه زیدی و همکاران بر روی میزان آگاهی، نگرش و عملکرد کارگران نیز رابطه معنی‌داری با سن، جنس، تحصیلات و سابقه کار مشاهده نشد اما پس از سه ماه آموزش نمره آگاهی افزایش بیشتری نسبت به نمره نگرش و عملکرد نشان داد (19). درنهایت نتایج مطالعه حاضر نشان داد با افزایش سن و سابقه کار عملکرد افراد در زمینه مضرات فلزات سنگین و دقت حین کار

افزایش‌یافته اما آگاهی و نگرش هیچ رابطه معنی‌داری با میزان

تحصیلات، سن و سابقه کار نداشت. با توجه به اینکه در اکثر مطالعات بیان‌شده، انجام مداخله به‌صورت آموزش به شکل‌های مختلف (کلاس‌های آموزشی، بروشور و ...) تأثیر مثبتی بر میزان آگاهی، نگرش و عملکرد افراد تحت آموزش (مداخله) دارد (20-22)، نتایج این مطالعه نیز نشان داد با توجه به پایین بودن میزان آگاهی در زمینه مضرات فلزات سنگین، می‌توان با مداخله آموزش و ارائه اطلاعات در زمینه خطرات ناشی از فلزات سنگین بسیار کمک‌کننده و تأثیرگذار باشد.

بر اساس نتایج این مطالعه، افزایش سابقه کار و سن تنها بر روی عملکرد رابطه مثبت و معنی‌داری داشته و تأثیر معنی‌داری بر میزان آگاهی و نگرش نداشته است.

به عبارتی می‌توان نتیجه گرفت با کسب تجربه، عملکرد افراد

شاغل اندکی افزایش‌یافته است، اما با توجه به نتایج مطالعات دیگر به نظر می‌رسد با افزایش آگاهی افراد نسبت به مضرات فلزات سنگین باعث افزایش نگرش آن‌ها به این مقوله شود. هم‌چنین برای پیش‌گیری از خطرات ناشی از استفاده رنگ و کاهش آسیب‌های آن، آموزش نحوه صحیح استفاده از وسایل ایمنی فردی در هنگام کار بارنگ جهت کاهش تماس با رنگ‌های حاوی فلزات سنگین ضروری به نظر می‌رسد.

تشکر و قدردانی

از مرکز تحقیقات علوم و فناوری‌های محیط‌زیست که ما را در انجام این مطالعه یاری فرمودند تشکر و قدردانی می‌شود.

تضاد منافع

نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ تضاد منافعی وجود ندارد.