دوره 20، شماره 6 - ( بهمن و اسفند 1400 )
جلد 20 شماره 6 صفحات 45-33 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: IR.KHOMEIN.REC.1399.013
Ethics code: IR.KHOMEIN.REC.1399.013
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Salami M, Salehi A, Momeni H, Azizi M. The Effect of Virtual Education on Self-Medication of Medical Sciences Students Based on the Health Belief Model. TB 2022; 20 (6) :33-45
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3278-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3278-fa.html
سلامی معین، صالحی اشرف، مومنی حمید، عزیزی مهدیه. بررسی تأثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی. طلوع بهداشت. 1400; 20 (6) :33-45
دانشکده علوم پزشکی خمین ، ma.azizi2020@gmail.com
متن کامل [PDF 620 kb]
(323 دریافت)
| چکیده (HTML) (897 مشاهده)
متن کامل: (438 مشاهده)
بررسی تأثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی
نویسندگان:معین سلامی1، اشرف صالحی2 حمید مومنی2، مهدیه عزیزی3
1.دانشجوی کارشناسی پرستاری، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران.
2. کارشناس ارشد پرستاری، مرکز تحقیقات پزشکی و مولکولی، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران.
3. نویسنده مسئول : کارشناس ارشد پرستاری، مرکز تحقیقات پزشکی و مولکولی، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران. تلفن تماس :09189596344 ma.azizi2020@gmail.com Email:
چکیده
مقدمه: با توجه به شیوع بالای خوددرمانی در بین دانشجویان علوم پزشکی طبق پژوهش های گذشته مطالعه فوق با هدف بررسی تاثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی انجام شده است.
روش بررسی: پژوهش حاضر یک مطالعه نیمه تجربی شاهدار تصادفی بر روی 110 نفر از دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین در سال 1400 بود. از طریق نمونه گیری دو مرحله ای، دانشجویان به دو گروه آزمون و شاهد تقسیم شدند(هر گروه 55 نفر). روش گردآوری داده ها پرسش نامه محقق ساخته بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در خصوص مصرف خودسرانه دارو بود. قبل و پس از انجام مداخله آموزشی، پرسش نامه توسط افراد هر دو گروه تکمیل شد. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون های کای اسکوار، تی مستقل و زوجی و از نرم افزارspss نسخه 26 استفاده شد.
یافته ها: در سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در دانشجویان بین نمره دو گروه آزمون و شاهد قبل از مداخله تفاوت معناداری وجود نداشت. پس از مداخله اختلاف معنی داری در میانگین سازه های آگاهی (001/0 P=) و شدت درک شده ( 027/0P=) در گروه آزمون مشاهده شد. اما در میانگین نمرات سایر سازه‌ها تفاوت معناداری در دو گروه آزمون و شاهد مشاهده نشد.
نتیجه گیری: اگرچه مداخله آموزش به روش غیر حضوری در یادگیری افراد موثر است. اما علی رغم مزیت های موجود نمی‌تواند کیفیت آموزشی اطمینان بخشی را ارائه دهد. پیشنهاد می شود پژوهشی برای مقایسه هم زمان دو روش آموزش حضوری و غیرحضوری انجام شود.
واژه های کلیدی:دارو، خوددرمانی، سرویس پیام کوتاه، آموزش مجازی، مدل اعتقاد بهداشتی
نویسندگان:معین سلامی1، اشرف صالحی2 حمید مومنی2، مهدیه عزیزی3
1.دانشجوی کارشناسی پرستاری، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران.
2. کارشناس ارشد پرستاری، مرکز تحقیقات پزشکی و مولکولی، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران.
3. نویسنده مسئول : کارشناس ارشد پرستاری، مرکز تحقیقات پزشکی و مولکولی، دانشکده علوم پزشکی خمین، خمین، ایران. تلفن تماس :09189596344 ma.azizi2020@gmail.com Email:
چکیده
مقدمه: با توجه به شیوع بالای خوددرمانی در بین دانشجویان علوم پزشکی طبق پژوهش های گذشته مطالعه فوق با هدف بررسی تاثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی انجام شده است.
روش بررسی: پژوهش حاضر یک مطالعه نیمه تجربی شاهدار تصادفی بر روی 110 نفر از دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین در سال 1400 بود. از طریق نمونه گیری دو مرحله ای، دانشجویان به دو گروه آزمون و شاهد تقسیم شدند(هر گروه 55 نفر). روش گردآوری داده ها پرسش نامه محقق ساخته بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در خصوص مصرف خودسرانه دارو بود. قبل و پس از انجام مداخله آموزشی، پرسش نامه توسط افراد هر دو گروه تکمیل شد. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون های کای اسکوار، تی مستقل و زوجی و از نرم افزارspss نسخه 26 استفاده شد.
یافته ها: در سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در دانشجویان بین نمره دو گروه آزمون و شاهد قبل از مداخله تفاوت معناداری وجود نداشت. پس از مداخله اختلاف معنی داری در میانگین سازه های آگاهی (001/0 P=) و شدت درک شده ( 027/0P=) در گروه آزمون مشاهده شد. اما در میانگین نمرات سایر سازه‌ها تفاوت معناداری در دو گروه آزمون و شاهد مشاهده نشد.
نتیجه گیری: اگرچه مداخله آموزش به روش غیر حضوری در یادگیری افراد موثر است. اما علی رغم مزیت های موجود نمی‌تواند کیفیت آموزشی اطمینان بخشی را ارائه دهد. پیشنهاد می شود پژوهشی برای مقایسه هم زمان دو روش آموزش حضوری و غیرحضوری انجام شود.
واژه های کلیدی:دارو، خوددرمانی، سرویس پیام کوتاه، آموزش مجازی، مدل اعتقاد بهداشتی
مقدمه
واکنش افراد نسبت به بیماری ها و طرز درمان آن ها با یگدیگر متفاوت است(1). داروها قدمتی به اندازه قدمت پیدایش بشر دارند (2)، و مصرف درست و اصولی آن ها در بسیاری از موارد منجر به بهبودی بیماری میشود (3). بر اساس آمار قسمت عمده درمان بیماری ها به وسیله دارو انجام میشود(4). امروزه پیشرفتهای علمی و صنعتی در زمینه پزشکی و داروسازی، امکان دسترسی به انواع داروها را فراهم آورده و چنانچه این دسترسی با برنامه مشخص همراه نباشد؛ میتواند موجب بروز مشکلات زیاد مانند مصرف بیرویه و نابجای دارو گردد (3). ایران در سطح دنیا به لحاظ مصرف دارو، جزء 20 کشور نخست و در منطقه آسیا، پس از چین رتبه دوم را دارد(5). شخص بیمار ممکن است با توجه به حالت بیماری، بر اساس تجربیات گذشته یا توصیه سایر افراد به خود درمانی بپردازد(6).
خوددرمانی، به عنوان ساده ترین و معمولیترین شکل خودمراقبتی (7) شامل رفتارهایی از قبیل: مصرف دارو بدون تجویز پزشک (8)، استفاده از داروهای تجویز شده قبلی در موارد مشابه (9)، استفاده از داروهای سایر اعضای خانواده (8) و پرهیز از مصرف داروی تجویز شده در زمان بیماری میباشد (10). استفاده از دارو در مواقع ضروری و تنها با تجویز پزشک بسیار اهمیت دارد و لازم است تمام افراد جامعه نسبت به این موضوع آگاهی داشته باشند(11). خوددرمانی، در سراسر جهان شیوع بالایی دارد، به گونه‌ای که شیوع آن در مناطق شهری پرتغال 2/26 درصد، پاکستان 51 درصد، هند 31 درصد، نپال 59 درصد (12) ، عمان 5/42 درصد گزارش شده است (13). تقریبا 3/83 درصد ایرانی ها نیز به صورت خودسرانه دست به مصرف دارو می‌زنند(14)، که این آمار در سال 2003 در تبریز معادل با 6/81 درصد بوده است(15). بر اساس تحقیقات انجام شده، هر ایرانی سالانه 339 عدد دارو مصرف میکند که بیش از استاندارد جهانی است(16). حدود 80 درصد افراد ساکن در آمریکای لاتین از آنتی بیوتیک به صورت نامناسب به منظور درمان عفونت‌های ویروسی سیستم فوقانی تنفس استفاده می‌کنند. (17). مصرف بیرویه آنتیبیوتیکها با خطراتی از قبیل عفونت مقاوم به درمان، طولانی شدن سیر بیماریهای عفونی و افزایش احتمال مرگ و میر همراه میباشد (5). شیوع خوددرمانی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1390، 7/35 درصد (7)، در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال 1395، 9/76 درصد (13) و در بین دانشجویان دانشگاه های بندرعباس در سال 2019، 2/80 درصد گزارش شده است(4). نتایج تحقیقات نشان دهنده آثار سوء مصرف داروها مانند بسیاری از بیماریهای کبدی و کلیوی میباشد (18). علاوه بر عدم درمان بهینه و مسمومیت های ناخواسته دارویی (19)، خود درمانی میتواند منجر به اختلال در بازار دارویی، هدر رفتن هزینه‌ها و افزایش سرانه مالی مصرف دارو در جامعه شود(10).
بر اساس نتایج حاصل از پژوهش‌های انجام شده افزایش حساسیت، شدت، منافع، خودکارآمدی درک شده و کاهش موانع درک شده برای مصرف خودسرانه داروها از طریق آموزش میتواند منجر به کاهش مصرف خودسرانه دارو گردد (17). طی مطالعه انجام شده در شهر اراک، نیز ثابت شد که بالا بردن سطح فرهنگ و عدم مصرف خودسرانه دارو در جامعه از طریق آموزش امکان پذیر میباشد (10).
امروزه، دانش و فن آوری با یکدیگر پیوند خورده‌اند، به گونه ای که نمی‌توان یکی از این دو را بدون دیگری به سهولت به دست آورد(20). مطالعات انجام شده نشان میدهد که استفاده از تکنیکهای آموزشی به روش فناوری اطلاعات، نسبت به سیستمهای سنتی آموزش مؤثرتر خواهد بود(21،22). طبق آمار جهانی، بیش از 62 میلیون ایرانی کاربر اینترنت هستند، که قسمت عمده این افراد دانشجویان می‌باشند. دانشجویان متعلق به دو نسل تکنولوژی و اینترنت هستند که روش های آموزشی متفاوتی را نسبت به گذشته می پسندند(23). مزایای روش آموزشی آنلاین شامل هزینه کمتر، انعطافپذیری، سهولت دسترسی، فراگیر بودن و امکان خود راهبری در یادگیری و تطبیق با اهداف یادگیری فردی میباشد(24). سرویس پیام کوتاه نیز، یکی از جذابترین جنبههای تلفن همراه است، که بدون محدودیت زمانی و مکانی، از طریق آن میتوان اطلاعات بیشتری از بیماری در دسترس بیماران قرار داد (25). از آنجایی که آموزش یک فرآیند مستمر است(26)، استفاده از این روش در آموزش افراد، به عنوان یک عامل تسهیل کننده میتواند در بهبود ارتباط مددجو و پرستار نقش بسزایی ایفا کند(25).
مدل اعتقاد بهداشتی روزنستون (1974) و بیکلر و بایمان (1975) به رابطه بین اعتقاد شخص و رفتار او میپردازد. این مدل بر پایه سه جزء از تصورات فردی در مورد ترس از بیماری است که عبارتند از: 1- درک احتمال بروز بیماری 2- درک وخامت بیماری 3- درک فایده پیشگیری از بیماری (1). که البته تا کنون تغییـراتی داشـته و دارای شش سـازه (آگاهی، حسـاسیت درک شـده، منـافع درک شـده، مـوانع درک شـده و عملکرد )میباشد(27).
با توجه به ضرورت اعتلای سطح آگاهی افراد سوء مصرف کننده دارو (به دلیل شیوع بالای آن) در مورد عوارض جانبی خوددرمانی، محدودیتهای موجود در بستر آموزش حضوری و نیز در راستای کمک به رشد و توسعه به کارگیری روشهای نوین آموزش مجازی، پژوهشگران بر آن شدند تا مطالعهای تحت عنوان «بررسی تأثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خود درمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی» طراحی کنند.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه نیمه تجربی شاهددار تصادفی می باشد که بر روی 110 نفر از دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین انجام شد. نمونه گیری در دو مرحله سرشماری و تصادفی ساده انجام شد. پس از فراخوان به کلیه دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین (400 نفر)، 110 نفر دانشجو از رشته های مختلف پرستاری، علوم آزمایشگاهی، هوشبری، اتاق عمل، فوریت های پزشکی و بهداشت وارد مطالعه شدند. این افراد به صورت روش تصادفی زوج و فرد به دو گروه مساوی آزمون و شاهد تقسیم شدند، که با توجه به مجازی بودن آموزش دانشکده به دلیل کووید 19، دانشجویان با یکدیگر ارتباط نزدیک نداشتند و احتمال انتقال اطلاعات و اختلال در نتیجه تماس افراد وجود نداشت. بنایراین امکان تقسیم تصادفی نمونه ها به گروه آزمون و شاهد میسر گردید. معیار ورود افراد به طرح، کلیه دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین از ورودی 1396 تا 1399 بوده است که تمایل به شرکت در پژوهش داشته و در تمام طول دوره پژوهش دسترسی به اینترنت داشته اند. معیارهای خروج افراد از طرح حاضر، عدم شرکت در هیچ یک از جلسات آموزشی، عدم بارگیری محتوای بارگزاری شده در سامانه آموزشی و عدم امکان ارسال پیامک به هر دلیل برای دانشجو در نظر گرفته شد. 4 نفر از افراد گروه مورد به دلیل عدم مشارکت در فرآیند آموزش غیرحضوری و 5 نفر از افراد گروه شاهد به دلیل پرنکردن پرسشنامه نوبت دوم از طرح کنار گذاشته شدند.
ابزار پژوهش در این مطالعه، پرسشنامه خودگزارشگری طراحی شده بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی بود(که شامل مشخصات جمعیت شناختی(6 سوال)، سوالات آگاهی(8 سوال)، سوالات مربوط به حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده در زمینه خود درمانی( جمعا 20 سوال که به صورت مقیاس 5 گزینه ای لیکرت طراحی شده) است، راهنماهای عمل در قالب 2 سوال( انواع راهنماهای داخلی و خارجی) و در پایان ارزیابی عملکرد افراد در زمینه خوددرمانی در قالب بیماریهای مختلف می باشد. امتیازگذاری پرسش نامه حاضر بدین صورت بوده است که در قسمت سوالات آگاهی ، به جواب صحیح امتیاز یک و به پاسخ غلط امتیاز صفر تعلق گرفته و در پایان امتیاز هر فرد بر اساس 100 نمره محاسبه شده است. در قسمت حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده نیز دامنه امتیاز هر سوال بین 0 تا 4 متغیر بوده به گونه ای که به جواب کاملا مخالفم امتیاز صفر، مخالفم امتیاز 1، نظری ندارم امتیاز2، موافقم امتیاز 3 و کاملا موافقم امتیاز 4 تعلق گرفته است. در مجموع کل امتیاز هر یک از این قسمت ها( حساسیت، شدت، منافع و موانع) میتواند بین . تا 20 متغیر بوده که امتیاز کسب شده فرد در هر قسمت بر اساس 100 نمره محاسبه شده است. در قسمت سنجش عملکرد نیز بر اساس اینکه فرد در چه تعدادی از بیماری های ذکرشده اقدام به خوددرمانی نموده است، امتیاز وی از 100 نمره مانند قسمت سوالات آگاهی محاسبه شده است. سوالات راهنماهای عمل داخلی و خارجی در زمینه خوددرمانی نیز به صورت فراوانی محاسبه شده اند. روایی و پایایی این پرسشنامه توسط شمسی و همکاران در سال 1389 انجام شده و ضریب آلفا کرونباخ آن برای هر کدام از سازه های مدل بالای 80% و در مجموع 84% محاسبه گردید( 30، 29).
پیش از شروع طرح، شماره تلفن فعال واحدهای مورد پژوهش در گروه آزمون اخذ و پیام خوش آمدگویی جهت اطمینان از دریافت پیام ها ارسال شد. قبل از مداخله آموزشی در هر دو گروه آزمون و شاهد، اطلاعات از طریق پرسش نامه مذکور جمع آوری شد. سپس مداخله آموزشی برای گروه آزمون به صورت آموزش غیرحضوری صورت گرفت. دو جلسه آموزش غیرحضوری بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی(27) پیرامون آشنایی با خوددرمانی، طبقه بندی داروها، علائم و عوارض ناشی از مصرف خودسرانه داروها، نقش مصرف صحیح داروها در کنترل بیماری و پیش گیری از عوارض مصرف نا به جا و فواید مصرف صحیح داروها انجام شد. پس از برگزاری هر جلسه، محتوای آموزشی شامل پمفلت آموزشی، فایل صوتی ، تصویری و پاورپوینت های آموزشی در سامانه آموزش الکترونیک دانشگاهی نوید با هدف بازآموزی بارگزاری شد. 15 روز پس از بارگزاری آخرین فایل در سامانه، سه پیامک طی یک هفته به عنوان کدهای یادآور به شماره تلفن همراه ایشان که قبلا ثبت شده بود، ارسال شد. برای گروه شاهد هیچ محتوای آموزشی در سامانه مربوطه بارگذاری نشده و همچنین پیامک آموزشی نیز ارسال نشد. یک هفته پس از پایان ارسال پیامک‌ها، پرسشنامه مجددا توسط دو گروه تکمیل گردید.
قبل از انجام مطالعه از نمونه ها رضایت نامه آگاهانه شرکت در تحقیق بر اساس مصوبات کمیته اخلاق شورای پژوهشی دانشکده علوم پزشکی خمین اخذ گردید. لازم به ذکر است که این طرح در کمیته اخلاق دانشکده علوم پزشکی خمین با کد IR.KHOMEIN.REC.1399.013 به ثبت رسیده است. همچنین به منظور رعایت اصول اخلاقی بعد از اتمام طرح و تکمیل پرسشنامه ها توسط افراد شرکت کننده جزوه آموزشی از محتوای جلسات آموزشی در قالب فایل pdf در اختیار افراد گروه شاهد قرار گرفت.
به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از نرم افزار 26spss از آزمون های کای اسکوار، تی مستقل و زوجی استفاده شد.
یافته ها
میانگین سن گروه آزمون و شاهد به ترتیب 61/3±74/20 و62/3± 86/20 سال بود. میانگین درآمد خانواده گروه آزمون و شاهد نیز به ترتیب 41/5 و 85/5 میلیون تومان بوده است. هیچ گونه اختلاف معنی داری در هر یک از متغیرهای جمعیت شناختی بین دو گروه وجود نداشته است (05/0P<). نحوه توزیع سایر متغیرهای جمعیت شناختی دو گروه و مقایسه آن ها در جدول 1 ارائه شده است. اختلاف میانگین دو گروه از نظر نمره آگاهی، حساسیت، شدت، منافع، موانع درک شده و عملکرد قبل از مداخله به لحاظ آماری معنا دار نبود. پس از مداخله در گروه آزمون، در متغیرهای سطح آگاهی(001/0 P=) و شدت درک شده (027/0 P=) اختلاف معنادار مشاهده شد. اما در سایر متغیرها پس از مداخله، اختلاف معنادار وجود نداشت. در گروه شاهد نیز هیچ گونه اختلاف معناداری در متغیرهای آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده بعد از مداخـله وجـود نداشت، اما میـزان عملکـرد کاهـش یافته بود (جدول2). بیشترین بیماری هایی که خوددرمانی در آن ها انجام شده بود، در گروه آزمون به ترتیب عبارتنداز: سرماخوردگی، سردرد و بیماری های پوستی و در گروه شاهد به ترتیب سردرد، سرماخوردگی و کم خونی. هم چنین مهم ترین راهنمای عمل داخلی و خارجی در دو گروه قبل و بعد از مداخله به صورت درصد بیان شده است (جدول 3).
واکنش افراد نسبت به بیماری ها و طرز درمان آن ها با یگدیگر متفاوت است(1). داروها قدمتی به اندازه قدمت پیدایش بشر دارند (2)، و مصرف درست و اصولی آن ها در بسیاری از موارد منجر به بهبودی بیماری میشود (3). بر اساس آمار قسمت عمده درمان بیماری ها به وسیله دارو انجام میشود(4). امروزه پیشرفتهای علمی و صنعتی در زمینه پزشکی و داروسازی، امکان دسترسی به انواع داروها را فراهم آورده و چنانچه این دسترسی با برنامه مشخص همراه نباشد؛ میتواند موجب بروز مشکلات زیاد مانند مصرف بیرویه و نابجای دارو گردد (3). ایران در سطح دنیا به لحاظ مصرف دارو، جزء 20 کشور نخست و در منطقه آسیا، پس از چین رتبه دوم را دارد(5). شخص بیمار ممکن است با توجه به حالت بیماری، بر اساس تجربیات گذشته یا توصیه سایر افراد به خود درمانی بپردازد(6).
خوددرمانی، به عنوان ساده ترین و معمولیترین شکل خودمراقبتی (7) شامل رفتارهایی از قبیل: مصرف دارو بدون تجویز پزشک (8)، استفاده از داروهای تجویز شده قبلی در موارد مشابه (9)، استفاده از داروهای سایر اعضای خانواده (8) و پرهیز از مصرف داروی تجویز شده در زمان بیماری میباشد (10). استفاده از دارو در مواقع ضروری و تنها با تجویز پزشک بسیار اهمیت دارد و لازم است تمام افراد جامعه نسبت به این موضوع آگاهی داشته باشند(11). خوددرمانی، در سراسر جهان شیوع بالایی دارد، به گونه‌ای که شیوع آن در مناطق شهری پرتغال 2/26 درصد، پاکستان 51 درصد، هند 31 درصد، نپال 59 درصد (12) ، عمان 5/42 درصد گزارش شده است (13). تقریبا 3/83 درصد ایرانی ها نیز به صورت خودسرانه دست به مصرف دارو می‌زنند(14)، که این آمار در سال 2003 در تبریز معادل با 6/81 درصد بوده است(15). بر اساس تحقیقات انجام شده، هر ایرانی سالانه 339 عدد دارو مصرف میکند که بیش از استاندارد جهانی است(16). حدود 80 درصد افراد ساکن در آمریکای لاتین از آنتی بیوتیک به صورت نامناسب به منظور درمان عفونت‌های ویروسی سیستم فوقانی تنفس استفاده می‌کنند. (17). مصرف بیرویه آنتیبیوتیکها با خطراتی از قبیل عفونت مقاوم به درمان، طولانی شدن سیر بیماریهای عفونی و افزایش احتمال مرگ و میر همراه میباشد (5). شیوع خوددرمانی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1390، 7/35 درصد (7)، در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال 1395، 9/76 درصد (13) و در بین دانشجویان دانشگاه های بندرعباس در سال 2019، 2/80 درصد گزارش شده است(4). نتایج تحقیقات نشان دهنده آثار سوء مصرف داروها مانند بسیاری از بیماریهای کبدی و کلیوی میباشد (18). علاوه بر عدم درمان بهینه و مسمومیت های ناخواسته دارویی (19)، خود درمانی میتواند منجر به اختلال در بازار دارویی، هدر رفتن هزینه‌ها و افزایش سرانه مالی مصرف دارو در جامعه شود(10).
بر اساس نتایج حاصل از پژوهش‌های انجام شده افزایش حساسیت، شدت، منافع، خودکارآمدی درک شده و کاهش موانع درک شده برای مصرف خودسرانه داروها از طریق آموزش میتواند منجر به کاهش مصرف خودسرانه دارو گردد (17). طی مطالعه انجام شده در شهر اراک، نیز ثابت شد که بالا بردن سطح فرهنگ و عدم مصرف خودسرانه دارو در جامعه از طریق آموزش امکان پذیر میباشد (10).
امروزه، دانش و فن آوری با یکدیگر پیوند خورده‌اند، به گونه ای که نمی‌توان یکی از این دو را بدون دیگری به سهولت به دست آورد(20). مطالعات انجام شده نشان میدهد که استفاده از تکنیکهای آموزشی به روش فناوری اطلاعات، نسبت به سیستمهای سنتی آموزش مؤثرتر خواهد بود(21،22). طبق آمار جهانی، بیش از 62 میلیون ایرانی کاربر اینترنت هستند، که قسمت عمده این افراد دانشجویان می‌باشند. دانشجویان متعلق به دو نسل تکنولوژی و اینترنت هستند که روش های آموزشی متفاوتی را نسبت به گذشته می پسندند(23). مزایای روش آموزشی آنلاین شامل هزینه کمتر، انعطافپذیری، سهولت دسترسی، فراگیر بودن و امکان خود راهبری در یادگیری و تطبیق با اهداف یادگیری فردی میباشد(24). سرویس پیام کوتاه نیز، یکی از جذابترین جنبههای تلفن همراه است، که بدون محدودیت زمانی و مکانی، از طریق آن میتوان اطلاعات بیشتری از بیماری در دسترس بیماران قرار داد (25). از آنجایی که آموزش یک فرآیند مستمر است(26)، استفاده از این روش در آموزش افراد، به عنوان یک عامل تسهیل کننده میتواند در بهبود ارتباط مددجو و پرستار نقش بسزایی ایفا کند(25).
مدل اعتقاد بهداشتی روزنستون (1974) و بیکلر و بایمان (1975) به رابطه بین اعتقاد شخص و رفتار او میپردازد. این مدل بر پایه سه جزء از تصورات فردی در مورد ترس از بیماری است که عبارتند از: 1- درک احتمال بروز بیماری 2- درک وخامت بیماری 3- درک فایده پیشگیری از بیماری (1). که البته تا کنون تغییـراتی داشـته و دارای شش سـازه (آگاهی، حسـاسیت درک شـده، منـافع درک شـده، مـوانع درک شـده و عملکرد )میباشد(27).
با توجه به ضرورت اعتلای سطح آگاهی افراد سوء مصرف کننده دارو (به دلیل شیوع بالای آن) در مورد عوارض جانبی خوددرمانی، محدودیتهای موجود در بستر آموزش حضوری و نیز در راستای کمک به رشد و توسعه به کارگیری روشهای نوین آموزش مجازی، پژوهشگران بر آن شدند تا مطالعهای تحت عنوان «بررسی تأثیر آموزش غیرحضوری بر وضعیت خود درمانی دانشجویان علوم پزشکی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی» طراحی کنند.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه نیمه تجربی شاهددار تصادفی می باشد که بر روی 110 نفر از دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین انجام شد. نمونه گیری در دو مرحله سرشماری و تصادفی ساده انجام شد. پس از فراخوان به کلیه دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین (400 نفر)، 110 نفر دانشجو از رشته های مختلف پرستاری، علوم آزمایشگاهی، هوشبری، اتاق عمل، فوریت های پزشکی و بهداشت وارد مطالعه شدند. این افراد به صورت روش تصادفی زوج و فرد به دو گروه مساوی آزمون و شاهد تقسیم شدند، که با توجه به مجازی بودن آموزش دانشکده به دلیل کووید 19، دانشجویان با یکدیگر ارتباط نزدیک نداشتند و احتمال انتقال اطلاعات و اختلال در نتیجه تماس افراد وجود نداشت. بنایراین امکان تقسیم تصادفی نمونه ها به گروه آزمون و شاهد میسر گردید. معیار ورود افراد به طرح، کلیه دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین از ورودی 1396 تا 1399 بوده است که تمایل به شرکت در پژوهش داشته و در تمام طول دوره پژوهش دسترسی به اینترنت داشته اند. معیارهای خروج افراد از طرح حاضر، عدم شرکت در هیچ یک از جلسات آموزشی، عدم بارگیری محتوای بارگزاری شده در سامانه آموزشی و عدم امکان ارسال پیامک به هر دلیل برای دانشجو در نظر گرفته شد. 4 نفر از افراد گروه مورد به دلیل عدم مشارکت در فرآیند آموزش غیرحضوری و 5 نفر از افراد گروه شاهد به دلیل پرنکردن پرسشنامه نوبت دوم از طرح کنار گذاشته شدند.
ابزار پژوهش در این مطالعه، پرسشنامه خودگزارشگری طراحی شده بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی بود(که شامل مشخصات جمعیت شناختی(6 سوال)، سوالات آگاهی(8 سوال)، سوالات مربوط به حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده در زمینه خود درمانی( جمعا 20 سوال که به صورت مقیاس 5 گزینه ای لیکرت طراحی شده) است، راهنماهای عمل در قالب 2 سوال( انواع راهنماهای داخلی و خارجی) و در پایان ارزیابی عملکرد افراد در زمینه خوددرمانی در قالب بیماریهای مختلف می باشد. امتیازگذاری پرسش نامه حاضر بدین صورت بوده است که در قسمت سوالات آگاهی ، به جواب صحیح امتیاز یک و به پاسخ غلط امتیاز صفر تعلق گرفته و در پایان امتیاز هر فرد بر اساس 100 نمره محاسبه شده است. در قسمت حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده نیز دامنه امتیاز هر سوال بین 0 تا 4 متغیر بوده به گونه ای که به جواب کاملا مخالفم امتیاز صفر، مخالفم امتیاز 1، نظری ندارم امتیاز2، موافقم امتیاز 3 و کاملا موافقم امتیاز 4 تعلق گرفته است. در مجموع کل امتیاز هر یک از این قسمت ها( حساسیت، شدت، منافع و موانع) میتواند بین . تا 20 متغیر بوده که امتیاز کسب شده فرد در هر قسمت بر اساس 100 نمره محاسبه شده است. در قسمت سنجش عملکرد نیز بر اساس اینکه فرد در چه تعدادی از بیماری های ذکرشده اقدام به خوددرمانی نموده است، امتیاز وی از 100 نمره مانند قسمت سوالات آگاهی محاسبه شده است. سوالات راهنماهای عمل داخلی و خارجی در زمینه خوددرمانی نیز به صورت فراوانی محاسبه شده اند. روایی و پایایی این پرسشنامه توسط شمسی و همکاران در سال 1389 انجام شده و ضریب آلفا کرونباخ آن برای هر کدام از سازه های مدل بالای 80% و در مجموع 84% محاسبه گردید( 30، 29).
پیش از شروع طرح، شماره تلفن فعال واحدهای مورد پژوهش در گروه آزمون اخذ و پیام خوش آمدگویی جهت اطمینان از دریافت پیام ها ارسال شد. قبل از مداخله آموزشی در هر دو گروه آزمون و شاهد، اطلاعات از طریق پرسش نامه مذکور جمع آوری شد. سپس مداخله آموزشی برای گروه آزمون به صورت آموزش غیرحضوری صورت گرفت. دو جلسه آموزش غیرحضوری بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی(27) پیرامون آشنایی با خوددرمانی، طبقه بندی داروها، علائم و عوارض ناشی از مصرف خودسرانه داروها، نقش مصرف صحیح داروها در کنترل بیماری و پیش گیری از عوارض مصرف نا به جا و فواید مصرف صحیح داروها انجام شد. پس از برگزاری هر جلسه، محتوای آموزشی شامل پمفلت آموزشی، فایل صوتی ، تصویری و پاورپوینت های آموزشی در سامانه آموزش الکترونیک دانشگاهی نوید با هدف بازآموزی بارگزاری شد. 15 روز پس از بارگزاری آخرین فایل در سامانه، سه پیامک طی یک هفته به عنوان کدهای یادآور به شماره تلفن همراه ایشان که قبلا ثبت شده بود، ارسال شد. برای گروه شاهد هیچ محتوای آموزشی در سامانه مربوطه بارگذاری نشده و همچنین پیامک آموزشی نیز ارسال نشد. یک هفته پس از پایان ارسال پیامک‌ها، پرسشنامه مجددا توسط دو گروه تکمیل گردید.
قبل از انجام مطالعه از نمونه ها رضایت نامه آگاهانه شرکت در تحقیق بر اساس مصوبات کمیته اخلاق شورای پژوهشی دانشکده علوم پزشکی خمین اخذ گردید. لازم به ذکر است که این طرح در کمیته اخلاق دانشکده علوم پزشکی خمین با کد IR.KHOMEIN.REC.1399.013 به ثبت رسیده است. همچنین به منظور رعایت اصول اخلاقی بعد از اتمام طرح و تکمیل پرسشنامه ها توسط افراد شرکت کننده جزوه آموزشی از محتوای جلسات آموزشی در قالب فایل pdf در اختیار افراد گروه شاهد قرار گرفت.
به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از نرم افزار 26spss از آزمون های کای اسکوار، تی مستقل و زوجی استفاده شد.
یافته ها
میانگین سن گروه آزمون و شاهد به ترتیب 61/3±74/20 و62/3± 86/20 سال بود. میانگین درآمد خانواده گروه آزمون و شاهد نیز به ترتیب 41/5 و 85/5 میلیون تومان بوده است. هیچ گونه اختلاف معنی داری در هر یک از متغیرهای جمعیت شناختی بین دو گروه وجود نداشته است (05/0P<). نحوه توزیع سایر متغیرهای جمعیت شناختی دو گروه و مقایسه آن ها در جدول 1 ارائه شده است. اختلاف میانگین دو گروه از نظر نمره آگاهی، حساسیت، شدت، منافع، موانع درک شده و عملکرد قبل از مداخله به لحاظ آماری معنا دار نبود. پس از مداخله در گروه آزمون، در متغیرهای سطح آگاهی(001/0 P=) و شدت درک شده (027/0 P=) اختلاف معنادار مشاهده شد. اما در سایر متغیرها پس از مداخله، اختلاف معنادار وجود نداشت. در گروه شاهد نیز هیچ گونه اختلاف معناداری در متغیرهای آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده بعد از مداخـله وجـود نداشت، اما میـزان عملکـرد کاهـش یافته بود (جدول2). بیشترین بیماری هایی که خوددرمانی در آن ها انجام شده بود، در گروه آزمون به ترتیب عبارتنداز: سرماخوردگی، سردرد و بیماری های پوستی و در گروه شاهد به ترتیب سردرد، سرماخوردگی و کم خونی. هم چنین مهم ترین راهنمای عمل داخلی و خارجی در دو گروه قبل و بعد از مداخله به صورت درصد بیان شده است (جدول 3).
جدول1: جدول اطلاعات دموگرافیک گروه شاهد و آزمون
جدول2: مقایسه میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع، موانع درک شده و عملکرد در خصوص مصرف خودسرانه داروها قبل و بعد از مداخله بین گروه آزمون و شاهد
جدول3 : توزیع فراوانی راهنمای عمل خارجی و داخلی در خصوص مصرف خودسرانه داروها بر اساس نظرات دانشجویان قبل و بعد از مداخله آموزشی
| مشخصات جمعیت شناختی | آزمون | شاهد | |
| تعداد (درصد) | تعداد (درصد) | ||
| جنس | مرد | (1/47%)24 | (44%)22 |
| زن | (2/59%)27 | (56%)28 | |
| وضعیت تاهل | مجرد | (1/96%)49 | (96%)48 |
| متاهل | (9/3%)2 | (4%)2 | |
| بیمه درمانی | دارد | (1/94%)48 | (96%)48 |
| ندارد | (9/5%)3 | (4%)2 | |
| وضعیت اشتغال | صرفا دانشجو | (1/96%)49 | (94%)47 |
| اشتغال هم زمان با تحصیل | (9/3%)2 | (6%)3 | |
جدول2: مقایسه میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع، موانع درک شده و عملکرد در خصوص مصرف خودسرانه داروها قبل و بعد از مداخله بین گروه آزمون و شاهد
| P value بعد از مداخله |
P value قبل از مداخله |
بعد از مداخله | قبل از مداخله | گروه |
|
| انحراف معیار± میانگین | انحراف معیار± میانگین | ||||
| 001/0 | 216/0 | 74/16±81/71 | 33/63±08/15 | آزمون | آگاهی |
| 435/0 | 16/23±70 | 49/17±5/67 | شاهد | ||
| 655/0 | 573/0 | 29/16±56/65 | 13/14±39/65 | آزمون | حساسیت درک شده |
| 507/0 | 72/16±10/66 | 96/17±6/67 | شاهد | ||
| 027/0 | 583/0 | 24/11±15/72 | 23/13±84/67 | آزمون | شدت درک شده |
| 600/0 | 90/14±32/70 | 65/12±3/69 | شاهد | ||
| 856/0 | 664/0 | 19/12±99/71 | 69/10±09/72 | آزمون | منافع درک شده |
| 346/0 | 36/12±10/73 | 61/15±94/70 | شاهد | ||
| 760/0 | 488/0 | 38/17±49/40 | 58/12±90/39 | آزمون | موانع درک شده |
| 342/0 | 31/16±4/40 | 64/17±2/42 | شاهد | ||
| 733/0 | 843/0 | 91/9±31/9 | 86/8±82/8 | آزمون | عملکرد |
| 007/0 | 58/7±8/6 | 56/9±4/9 | شاهد |
جدول3 : توزیع فراوانی راهنمای عمل خارجی و داخلی در خصوص مصرف خودسرانه داروها بر اساس نظرات دانشجویان قبل و بعد از مداخله آموزشی
| شاهد | آزمون | راهنمای عمل خارجی |
|||
| بعد از مداخله (درصد) |
قبل از مداخله (درصد) |
بعد از مداخله (درصد) |
قبل از مداخله (درصد) |
||
| 62 | 60 | 7/62 | 5/72 | پزشک | |
| 18 | 18 | 5/23 | 6/19 | خانواده و دوستان | |
| 18 | 28 | 6/19 | 6/19 | کتاب | |
| 8 | 12 | 7/15 | 8/7 | مجله و نشریات | |
| 6 | 8 | 9/5 | 9/5 | تلویزیون و رادیو | |
| 2 | 8 | 0 | 2 | سایر بیماران | |
| 28 | 32 | 3/33 | 5/27 | سایر منابع ( اینترنت و ...) | |
| 60 | 70 | 6/70 | 4/80 | ترس | راهنمای عمل داخلی |
| 14 | 16 | 8/11 | 8/11 | عدم اعتقاد به خوددرمانی | |
| 14 | 24 | 6/21 | 5/23 | حال عمومی مساعد | |
| 20 | 14 | 9/5 | 8/7 | سایر موارد | |
بحث و نتیجه گیری
این مطالعه با هدف بررسی تاثیر آموزش غیرحضوری بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی انجام شد. پژوهش نشان می دهد که بیش از 95% نمونه ها بیمه خدمات درمانی داشتند که با آموزش مناسب می توان مراجعه به پزشک در آن ها را تشویق نمود. میانگین نمره آگاهی دانشجـویان در دو گروه در حد متوسط بود. که این میـزان آگاهی را می توان به واحدهای درسی گذرانده شده و اطلاعات دارویی حاصل از آن ها نسبت داد. در همین راستا، در مطالعه ای که بر روی 200 نفر از دانشجویان هندی انجام شد،92% از آن ها خود درمانی انجام داده بودند که در این میان، 33% از آن ها از نحوه مصرف صحیح دارو ناآگاه بود(31،32).
در مطالعه ای مشابه در یمن 9/29 % از پاسخ دهندگان اصلا آگاهی از تعریف خوددرمانی نداشتند(28). بعد از مداخله آموزشی در میانگین نمره آگاهی گروه آزمون اختلاف معنادار دیده شد که آن را می توان به علت آموزش های غیرحضوری در خصوص مفهوم خوددرمانی، انواع، علل و عوامل همراه با آن در گروه آزمون دانست، که توانسته بود باعث ارتقا میزان آگاهی در آن گروه شود. این یافته ها در پژوهش محسن شمسی و همکاران با کاربرد الگوی اعتقاد بهداشتی در زمینه افزایش میزان آگاهی پس از مداخله آموزشی در زمینه خوددرمانی مـادران مراجعه کننـده به مـراکـز بهداشتی-درمانی اراک هم خوانی دارد(29).
یافته ها نشان میدهد که علی رغم افزایش میانگین حساسیت درک شده افراد بعد از مداخله آموزشی در گروه آزمون، این اختلاف بین دو گروه آزمون و شاهد معنادار نبود. این در حالی است که در پژوهش مشابه روی دانش آموزان پسر در مقطع متوسطه، اختلاف معناداری در میانگین حساسیت درک شده گروه آزمون بعد از مداخله وجود داشته است (30). این نتیجه میتواند به دلیل نبود تاثیر کافی آموزش های غیرحضوری در افزایش حس بازدارنده افراد، پیرامون خوددرمانی باشد.
وجود اختلاف معنادار در میانگین شدت درک شده گروه آزمون پس از مداخله، نشان از تاثیر آموزش های غیر حضوری ارائه شده در زمینه پیامدهای نابه هنجار مصرف خودسرانه داروها برای خود فرد مصرف کننده و جامعه دارد، در حالیکه این اختلاف معنادار در گروه شاهد وجود نداشت. در این زمینه نجفی پور و همکاران (13) و همچنین موحد و همکاران (30) در پژوهش های خود به نتایج مشابه با ما دست یافتند. یافته های این پژوهش در خصوص منافع عدم خوددرمانی نشان داد که قبل از مداخله آموزشی وضعیت درک افراد از منافع مصرف صحیح داروها در هر دو گروه مورد و شاهد در حد بالایی بود. که این مقدار بعد از مداخله آموزشی در گروه آزمون افزایش نیافته است. که احتمالا به دلیل درک بالای نمونه ها از منافع عدم استفاده خودسرانه از داروها میباشد. موحد و همکاران نیز در پژوهش خود به نتایج مشابه ما دست یافتند(30).
در پژوهش حاضر وضعیت درک افراد از موانع موجود جهت مصرف صحیح داروها در هر دو گروه آزمون و شاهد قبل از انجام مداخله آموزشی در وضعیت تقریبا یکسانی قرار داشت. اما پس از مداخله در گروه آزمون این عدد کاهش پیدا نکرد. در حالی که در پژوهش های مشابه بر پایه مدل اعتقاد بهداشتی به صورت آموزش های حضوری در میانگین موانع درک شده گروه آزمون اختلاف معنا دار مشاهده شده است(17،29،30)، که میتواند به دلیل کیفیت بهتر آموزش حضوری نسبت به غیر حضوری پیرامون اهمیت مراجعه به پزشک و دقت در مصرف داروها باشد. در انتها عملکرد دانشجویان در خصوص مصرف خودسرانه دارو به صورت توصیفی بیان شده است، که بیشترین بیماری‌هایی که قبل از مداخله دارو در آن ها خودسرانه مصرف شده بود، به ترتیب سرماخوردگی 3/35 ، سردرد 5/25، بیماری های پوستی 9/5 درصد بودند که بعد از مداخله خود درمانی در سرماخـوردگی و بیـماری های پوستـی به 6/17 و 9/3 درصد کاهش یافت. اما این کاهش آماری در سایر بیماری ها وجود نداشت. میانگین عملکرد نمونه ها در مصرف خودسرانه دارو در هر دو گروه در حد پایینی قرار داشت( زیر 10%). که نشان از شیوع پایین خوددرمانی در دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین دارد. در حالی که مطالعات مشابه انجام شده، شیوع بالای خود درمانی را در بین دانش آموزان(30) و دانشجویان علوم پزشکی گزارش کرده بودند(4،13).
در مطالعه حاضر داشتن بیشترین راهنمای داخلی که فرد را از سمت درون به مصرف درسـت داروهـا ترغیب میکند، ترس ناشـی از عـوارض خود درمانی بود. پزشک، مهم ترین راهنمای عملکرد خارجی بود که حاکی از تاثیر پزشک در کاهش میزان خوددرمانی میباشد.
در پژوهشی که در یمن بر روی دانشجویان علوم پزشکی انجام شد، منابع اطلاعاتی شامل داروسازها (7/24 درصد)،کتب علمی(1/28درصد)، افراد با تجربه (1/31 درصد)، تبلیغات و اخبار(4/10درصد) و اینترنت(5/3 درصد) بوده است(28).
از محدودیت های این پژوهش میتوان به محدودیت زمانی اجرا به دلیل تقارن با امتحانات دانشجویان و مشارکت کم دانشجویان در فرآیند آموزش به دلیل دوری از بستر آموزش دانشکده در پی شیوع کووید-19 اشاره نمود. که سعی شده بود با اطلاع رسانی های مکرر زمینه مشارکت بیشتر ایشان را فراهم کرد.
یافته های مطالعه حاضر نشان داد که آموزش بر پایه مدل اعتقاد بهداشتی به روش غیر حضوری در افزایش سازه های آگاهی و شدت درک شده و تا حدودی سازه حساسیت درک شده نسبت به استفاده خودسرانه داروها نقش موثری ایفا کرده است. اما بر خلاف پژوهش های مشابه که از مدل اعتقاد بهداشتی به روش آموزش های حضوری بهره گرفته بودند، در میانگین سازه منافع، موانع درک شده و عملکرد افراد در خود درمانی تغییر مثبتی حاصل نشد. بنابراین اگر چه مداخله آموزشی به روش غیرحضوری در یادگیری افراد موثر است اما علی رغم مزیت های خود از قبیل عدم نیاز به حضور فیزیکی افراد در جلسات آموزشی، منعطف بودن برنامه های آموزشی و امکان بازآموزی مطالب ارائه شده مطابق خواست و شرایط افراد، نمی تواند کیفیت آموزشی اطمینان بخشی را ارائه دهد. در پایان پیشنهاد می شود که پژوهشی برای مقایسه هم زمان دو روش آموزش حضوری و غیرحضوری انجام شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله از معاونت پژوهشی و واحد EDC دانشکده علوم پزشکی خمین به دلیل حمایت انجام شده و همچنین از تمامی دانشجویانی که در این طرح شرکت کردند، تشکر و قدردانی می گردد.
این مطالعه با هدف بررسی تاثیر آموزش غیرحضوری بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در خوددرمانی دانشجویان علوم پزشکی انجام شد. پژوهش نشان می دهد که بیش از 95% نمونه ها بیمه خدمات درمانی داشتند که با آموزش مناسب می توان مراجعه به پزشک در آن ها را تشویق نمود. میانگین نمره آگاهی دانشجـویان در دو گروه در حد متوسط بود. که این میـزان آگاهی را می توان به واحدهای درسی گذرانده شده و اطلاعات دارویی حاصل از آن ها نسبت داد. در همین راستا، در مطالعه ای که بر روی 200 نفر از دانشجویان هندی انجام شد،92% از آن ها خود درمانی انجام داده بودند که در این میان، 33% از آن ها از نحوه مصرف صحیح دارو ناآگاه بود(31،32).
در مطالعه ای مشابه در یمن 9/29 % از پاسخ دهندگان اصلا آگاهی از تعریف خوددرمانی نداشتند(28). بعد از مداخله آموزشی در میانگین نمره آگاهی گروه آزمون اختلاف معنادار دیده شد که آن را می توان به علت آموزش های غیرحضوری در خصوص مفهوم خوددرمانی، انواع، علل و عوامل همراه با آن در گروه آزمون دانست، که توانسته بود باعث ارتقا میزان آگاهی در آن گروه شود. این یافته ها در پژوهش محسن شمسی و همکاران با کاربرد الگوی اعتقاد بهداشتی در زمینه افزایش میزان آگاهی پس از مداخله آموزشی در زمینه خوددرمانی مـادران مراجعه کننـده به مـراکـز بهداشتی-درمانی اراک هم خوانی دارد(29).
یافته ها نشان میدهد که علی رغم افزایش میانگین حساسیت درک شده افراد بعد از مداخله آموزشی در گروه آزمون، این اختلاف بین دو گروه آزمون و شاهد معنادار نبود. این در حالی است که در پژوهش مشابه روی دانش آموزان پسر در مقطع متوسطه، اختلاف معناداری در میانگین حساسیت درک شده گروه آزمون بعد از مداخله وجود داشته است (30). این نتیجه میتواند به دلیل نبود تاثیر کافی آموزش های غیرحضوری در افزایش حس بازدارنده افراد، پیرامون خوددرمانی باشد.
وجود اختلاف معنادار در میانگین شدت درک شده گروه آزمون پس از مداخله، نشان از تاثیر آموزش های غیر حضوری ارائه شده در زمینه پیامدهای نابه هنجار مصرف خودسرانه داروها برای خود فرد مصرف کننده و جامعه دارد، در حالیکه این اختلاف معنادار در گروه شاهد وجود نداشت. در این زمینه نجفی پور و همکاران (13) و همچنین موحد و همکاران (30) در پژوهش های خود به نتایج مشابه با ما دست یافتند. یافته های این پژوهش در خصوص منافع عدم خوددرمانی نشان داد که قبل از مداخله آموزشی وضعیت درک افراد از منافع مصرف صحیح داروها در هر دو گروه مورد و شاهد در حد بالایی بود. که این مقدار بعد از مداخله آموزشی در گروه آزمون افزایش نیافته است. که احتمالا به دلیل درک بالای نمونه ها از منافع عدم استفاده خودسرانه از داروها میباشد. موحد و همکاران نیز در پژوهش خود به نتایج مشابه ما دست یافتند(30).
در پژوهش حاضر وضعیت درک افراد از موانع موجود جهت مصرف صحیح داروها در هر دو گروه آزمون و شاهد قبل از انجام مداخله آموزشی در وضعیت تقریبا یکسانی قرار داشت. اما پس از مداخله در گروه آزمون این عدد کاهش پیدا نکرد. در حالی که در پژوهش های مشابه بر پایه مدل اعتقاد بهداشتی به صورت آموزش های حضوری در میانگین موانع درک شده گروه آزمون اختلاف معنا دار مشاهده شده است(17،29،30)، که میتواند به دلیل کیفیت بهتر آموزش حضوری نسبت به غیر حضوری پیرامون اهمیت مراجعه به پزشک و دقت در مصرف داروها باشد. در انتها عملکرد دانشجویان در خصوص مصرف خودسرانه دارو به صورت توصیفی بیان شده است، که بیشترین بیماری‌هایی که قبل از مداخله دارو در آن ها خودسرانه مصرف شده بود، به ترتیب سرماخوردگی 3/35 ، سردرد 5/25، بیماری های پوستی 9/5 درصد بودند که بعد از مداخله خود درمانی در سرماخـوردگی و بیـماری های پوستـی به 6/17 و 9/3 درصد کاهش یافت. اما این کاهش آماری در سایر بیماری ها وجود نداشت. میانگین عملکرد نمونه ها در مصرف خودسرانه دارو در هر دو گروه در حد پایینی قرار داشت( زیر 10%). که نشان از شیوع پایین خوددرمانی در دانشجویان دانشکده علوم پزشکی خمین دارد. در حالی که مطالعات مشابه انجام شده، شیوع بالای خود درمانی را در بین دانش آموزان(30) و دانشجویان علوم پزشکی گزارش کرده بودند(4،13).
در مطالعه حاضر داشتن بیشترین راهنمای داخلی که فرد را از سمت درون به مصرف درسـت داروهـا ترغیب میکند، ترس ناشـی از عـوارض خود درمانی بود. پزشک، مهم ترین راهنمای عملکرد خارجی بود که حاکی از تاثیر پزشک در کاهش میزان خوددرمانی میباشد.
در پژوهشی که در یمن بر روی دانشجویان علوم پزشکی انجام شد، منابع اطلاعاتی شامل داروسازها (7/24 درصد)،کتب علمی(1/28درصد)، افراد با تجربه (1/31 درصد)، تبلیغات و اخبار(4/10درصد) و اینترنت(5/3 درصد) بوده است(28).
از محدودیت های این پژوهش میتوان به محدودیت زمانی اجرا به دلیل تقارن با امتحانات دانشجویان و مشارکت کم دانشجویان در فرآیند آموزش به دلیل دوری از بستر آموزش دانشکده در پی شیوع کووید-19 اشاره نمود. که سعی شده بود با اطلاع رسانی های مکرر زمینه مشارکت بیشتر ایشان را فراهم کرد.
یافته های مطالعه حاضر نشان داد که آموزش بر پایه مدل اعتقاد بهداشتی به روش غیر حضوری در افزایش سازه های آگاهی و شدت درک شده و تا حدودی سازه حساسیت درک شده نسبت به استفاده خودسرانه داروها نقش موثری ایفا کرده است. اما بر خلاف پژوهش های مشابه که از مدل اعتقاد بهداشتی به روش آموزش های حضوری بهره گرفته بودند، در میانگین سازه منافع، موانع درک شده و عملکرد افراد در خود درمانی تغییر مثبتی حاصل نشد. بنابراین اگر چه مداخله آموزشی به روش غیرحضوری در یادگیری افراد موثر است اما علی رغم مزیت های خود از قبیل عدم نیاز به حضور فیزیکی افراد در جلسات آموزشی، منعطف بودن برنامه های آموزشی و امکان بازآموزی مطالب ارائه شده مطابق خواست و شرایط افراد، نمی تواند کیفیت آموزشی اطمینان بخشی را ارائه دهد. در پایان پیشنهاد می شود که پژوهشی برای مقایسه هم زمان دو روش آموزش حضوری و غیرحضوری انجام شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله از معاونت پژوهشی و واحد EDC دانشکده علوم پزشکی خمین به دلیل حمایت انجام شده و همچنین از تمامی دانشجویانی که در این طرح شرکت کردند، تشکر و قدردانی می گردد.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
