دوره 24، شماره 2 - ( خرداد و تیر 1404 )
جلد 24 شماره 2 صفحات 30-15 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rostami Janaghard R, Pour Saeid V, Saeedi Moghadam F, Bagheri Sheykhangafshe F, Farahani H. Comparison of Moral Intelligence, Depression, and Attachment Styles in Adolescents with and without Social Anxiety Disorder. TB 2025; 24 (2) :15-30
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3765-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3765-fa.html
رستمی جناقرد ربابه، پورسعید وحید، سعیدی مقدم فرانک، باقری شیخانگفشه فرزین، فراهانی حجت اله. مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی. طلوع بهداشت. 1404; 24 (2) :15-30
دکترای تخصصی روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران ، farzinbagheri@modares.ac.ir
| چکیده (HTML) (72 مشاهده)
متن کامل: (35 مشاهده)
مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی
نویسندگان: ربابه رستمی جناقرد1، وحید پورسعید2، فرانک سعیدی مقدم3، فرزین باقری شیخانگفشه4، حجتاله فراهانی5
1.کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل، اردبیل، ایران
2.کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم پزشکی، واحد تبریز، تبریز، ایران
3.کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه پیام نور، واحد زرین شهر، زرین شهر، ایران
4.نویسنده مسئول: دکترای تخصصی روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
شماره تماس: 09114969488 Email:farzinbagheri@modares.ac.ir
5.دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
مقدمه: اختلالات روانی در دوران نوجوانی می‌توانند رشد هیجانی، اجتماعی و تحصیلی فرد را تحت تأثیر قرار دهند. یکی از شایع‌ترین این اختلالات، اختلال اضطراب اجتماعی است که می‌تواند باعث مشکلاتی در تعاملات بین‌فردی و کاهش کیفیت زندگی نوجوانان شود. پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع علی-مقایسه‌ای است. جامعه آماری شامل دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم مناطق 2 و 6 استان تهران در سال 1403 بود. نمونه شامل 240 نفر نوجوان (120 نفر مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی و 120 نفر غیرمبتلا) بود که با نمونه‌گیری در دسترس و بر اساس نمره سیاهه اضطراب اجتماعی انتخاب شدند؛ افراد دارای نمره برابر یا بالاتر از یک انحراف معیار بالاتر از میانگین (نمره ≥ 33) به عنوان گروه مبتلا و دیگران به عنوان گروه غیرمبتلا تعیین شدند. شرکت‌کنندگان با استفاده از پرسشنامه‌های اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی، افسردگی بک و دلبستگی بزرگسالان مورد ارزیابی قرار گرفتند. تحلیل دادهها با استفاده از تحلیل واریانس چندمتغیره و تک‌متغیره در نرمافزار SPSS نسخه 27 انجام شد.
یافتهها: براساس یافتههای بهدست آمده از این پژوهش، نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن کمتری داشتند و از افسردگی و سبک دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا بیشتری نسبت به نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی رنج میبردند که این اختلاف معنی دار بود (001/0P<).
نتیجه گیری: نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی پایین‌تر و دلبستگی ایمن ضعیف‌تری دارند و بیشتر دچار افسردگی و سبکهای دلبستگی ناسازگار (اجتنابی و دوسوگرا) هستند. این یافتهها اهمیت مداخلات هدفمند برای تقویت مهارت‌های هیجانی-اجتماعی و کاهش نشانه‌های افسردگی در این گروه را برجسته میکند و بر نقش کلیدی خانواده و مدارس در ارتقای سلامت روان نوجوانان تأکید دارد.
واژه های کلیدی: اختلال اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی، افسردگی، سبکهای دلبستگی
جدول 1: مقایسه فراوانی اطلاعات جمعیت‌شناختی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی
*آزمون مجذور کای، 05/0>P اختلاف معنیدار
جدول 2: آمارههای توصیفی و نتایج بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای پژوهش (تعداد=220 نوجوان)
*آزمون کالموگروف-اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن متغیرها
جدول 3: نتایج آزمون تحلیل واریانس چند متغیری مربوط به هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در گروههای پژوهش
جدول 4: نتایج تحلیل واریانس یکراهه تفاوت گروهها در هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی در مقایسه با همسالان بدون این اختلال، سطح پایین‌تری از هوش اخلاقی دارند. این مسئله می‌تواند به دلیل ضعف در توانایی‌های شناختی و هیجانی مرتبط با درک ارزش‌های اخلاقی، مسئولیت‌پذیری و همدلی باشد. نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند معمولاً در موقعیت‌های بین فردی دچار اضطراب شدید هستند و این اضطراب آنها را از تعامل سازنده و اخلاق‌مدارانه با دیگران بازمی‌دارد(11). ناتوانی در مدیریت روابط اجتماعی و حل تعارضات به شیوه‌ای اخلاقی باعث کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش اجتناب اجتماعی میشود که این خود به مرور زمان سطح هوش اخلاقی آنها را کاهش داده و توانایی درک موقعیت‌های اجتماعی را تضعیف میکند(9). ضعف در مولفه‌هایی مانند درستکاری، شجاعت اخلاقی و انعطاف‌پذیری در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی باعث میشود که این نوجوانان در موقعیت‌هایی که نیازمند تعامل اجتماعی است، عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند و بیشتر دچار ترس و نگرانی از قضاوت دیگران شوند(14). علاوه بر این پایین بودن سطح هوش اخلاقی در این گروه از نوجوانان می‌تواند به دلیل نقص در خودآگاهی و تنظیم هیجانی باشد(5).
نوجوانانی که اضطراب اجتماعی دارند، اغلب دچار خودانتقادی شدید هستند و از ترس اشتباه کردن یا نادیده گرفته شدن در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی نیز دچار تردید و اضطراب می‌شوند(10). این موضوع به کاهش قدرت استدلال اخلاقی، عدم توانایی در تشخیص درست از نادرست در موقعیت‌های پیچیده اجتماعی و کاهش احساس مسئولیت اجتماعی منجر میشود(6). از سوی دیگر نوجوانانی که سطح بالاتری از هوش اخلاقی دارند معمولاً در موقعیت‌های بین فردی اعتمادبه‌نفس بیشتری از خود نشان میدهند بهتر با انتقادهای اجتماعی کنار می‌آیند و در برقراری روابط مثبت و سازنده توانمندتر هستند(13). بنابراین پایین بودن هوش اخلاقی در نوجوانان دارای اضطراب اجتماعی نه تنها آنها را در معرض مشکلات ارتباطی و بین فردی بیشتری قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند موجب تشدید رفتارهای اجتنابی، انزوای اجتماعی و کاهش عزت‌نفس در آنها شود(8). این روند کاهش هوش اخلاقی در نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، پیامدهای گسترده‌ای بر سلامت روان و عملکرد اجتماعی آنها دارد. اختلال در درک و به‌کارگیری اصول اخلاقی موجب میشود این نوجوانان در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، تصمیمات غیرسازنده و گاه آسیب‌زا اتخاذ کنند که می‌تواند چرخه‌ای معیوب از اضطراب، اجتناب و انزوای اجتماعی را تقویت کند. به علاوه، ضعف در هوش اخلاقی با کاهش مهارت‌های همدلی و مسئولیت‌پذیری همراه است که این امر زمینه‌ساز بروز مشکلات رفتاری و کاهش کیفیت روابط اجتماعی میشود(11).
یکی دیگر از یافتههای مهم پژوهش حاضر این بود که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، سطح بالاتری از افسردگی را در مقایسه با همسالان سالم خود نشان دادند. این یافته تأیید میکند که اضطراب اجتماعی و افسردگی اغلب همزمان در نوجوانان بروز پیدا می‌کنند و یکدیگر را تقویت می‌کنند. نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند به دلیل ترس از قضاوت و طرد شدن به مرور زمان از موقعیت‌های اجتماعی فاصله می‌گیرند. این اجتناب مداوم باعث کاهش تعاملات اجتماعی، محدود شدن تجربیات مثبت و در نهایت افزایش احساس تنهایی و بی‌ارزشی میشود(15). احساس عدم تعلق به گروههای همسالان و ناتوانی در ایجاد روابط معنادار، این نوجوانان را بیشتر به سمت افکار منفی درباره خود و آینده سوق می‌دهد که از مهم‌ترین نشانه‌های افسردگی محسوب میشود(22). به این‌ترتیب اضطراب اجتماعی و افسردگی یک چرخه معیوب را ایجاد می‌کنند که نوجوان را به سمت انزوای اجتماعی، کاهش انگیزه و احساس ناتوانی در کنترل زندگی شخصی خود سوق می‌دهد(20). همچنین نوجوانان دارای اضطراب اجتماعی به دلیل سطح بالای حساسیت به انتقاد و ترس از شکست اجتماعی، معمولاً در مواجهه با چالش‌ها و ناکامی‌های روزمره، رویکرد منفی‌گرایانه‌ای اتخاذ می‌کنند(16). آنها کمتر از دیگران برای برقراری ارتباط تلاش می‌کنند، در فعالیت‌های گروهی مشارکت نمی‌کنند و به‌دلیل کمبود حمایت اجتماعی، احساس ناامیدی و نارضایتی بیشتری را تجربه می‌کنند(21).
همچنین افسردگی موجب کاهش انرژی روانی و انگیزه برای ورود به موقعیت‌های اجتماعی میشود و این خود شدت اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهد. نوجوانانی که از افسردگی و اضطراب اجتماعی به‌طور همزمان رنج می‌برند، معمولاً در معرض مشکلات گسترده‌تری ازجمله افت تحصیلی، کاهش عملکرد اجتماعی، افزایش افکار منفی و حتی خطر خودکشی قرار دارند(17). این یافتهها تأکید می‌کنند که برای درمان اضطراب اجتماعی باید به‌طور همزمان نشانه‌های افسردگی نیز مورد توجه قرار گیرد و مداخلات درمانی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که علاوه بر کاهش اضطراب، موجب افزایش احساس امید، ارزشمندی و تعامل اجتماعی مؤثر در نوجوانان شوند. تداخل همزمان اضطراب اجتماعی و افسردگی، بار روانی و رفتاری قابل توجهی بر نوجوانان تحمیل میکند که پیامدهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف زندگی آنها دارد. این دو اختلال نه تنها از نظر علائم روانشناختی، بلکه در فرآیندهای نوروبیولوژیکی و شناختی نیز با یکدیگر همپوشانی دارند که موجب تشدید علائم و مقاومت بیشتر نسبت به درمان میشود(15).
از دیگرسو پژوهش حاضر مشخص کرد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی ایمن پایین‌تری نسبت به نوجوانان سالم دارند. این امر نشان می‌دهد که نوجوانان مبتلا به این اختلال در روابط خود احساس امنیت و اعتماد ندارند و در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب می‌شوند. فقدان دلبستگی ایمن باعث میشود که آنها نسبت به طرد شدن و قضاوت منفی حساسیت بیشتری داشته باشند و در نتیجه از روابط اجتماعی دوری کنند(31). این اجتناب از تعاملات اجتماعی می‌تواند باعث تشدید اضطراب اجتماعی شود و بر کیفیت زندگی و روابط اجتماعی آنها تاثیر منفی بگذارد. بنابراین نوجوانانی که در دوران کودکی حمایت عاطفی کافی نداشته‌اند، در نوجوانی به دشواری می‌توانند ارتباطات اجتماعی مثبت و سالم برقرار کنند(24). علاوه بر این نتایج به دست آمده نشان داد که نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی مقاوم (اضطرابی) بالاتری دارند. این سبک دلبستگی به این معناست که این نوجوانان به شدت وابسته به تأیید و تایید اجتماعی دیگران هستند و از طرد شدن یا رد شدن می‌ترسند(29). این وابستگی عاطفی زیاد باعث میشود که در موقعیت‌های اجتماعی احساس اضطراب و نگرانی شدید داشته باشند(23). آنها ممکن است در تعاملات اجتماعی بیشتر به دنبال جلب توجه و تایید دیگران باشند که این امر خود منجر به افزایش اضطراب و اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی میشود. این نگرانی مداوم در مورد ارزیابی منفی می‌تواند نوجوانان را به سمت انزوای اجتماعی سوق دهد و عزت نفس آنها را کاهش دهد(30).
در نتیجه این چرخه معیوب می‌تواند شدت اختلال اضطراب اجتماعی را تشدید کند. در نهایت پژوهش نشان داد که نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی اجتنابی بالاتری نسبت به دیگران دارند. این نوجوانان تمایل دارند از برقراری روابط عاطفی و اجتماعی اجتناب کنند و به نوعی خود را از دیگران جدا کنند. آنها ممکن است در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب شده و به دلیل ترس از طرد شدن یا ارزیابی منفی از تعامل با دیگران اجتناب کنند(27). این اجتناب از روابط عاطفی و اجتماعی به افزایش انزوا و تنهایی منجر میشود که خود عاملی برای تشدید اضطراب اجتماعی است. همچنین نوجوانانی که از دلبستگی اجتنابی رنج می‌برند معمولاً در ابراز احساسات و مدیریت هیجانات خود مشکل دارند و این امر باعث میشود که اضطراب اجتماعی‌شان بیشتر شده و مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی و کاهش عزت‌نفس ایجاد شود(25).
پژوهش حاضر نشان داد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی در مقایسه با همسالان خود، هوش اخلاقی پایین‌تر، سطوح بالاتر افسردگی و سبکهای دلبستگی ناایمن‌تری دارند. این ویژگی‌ها احتمالاً به دلیل نگرانی‌های شدید ناشی از تعاملات اجتماعی و ترس از ارزیابی منفی شکل گرفته و موجب اختلال در تصمیم‌گیری اخلاقی، مشکلات ارتباطی و افزایش احساسات منفی می‌شوند. سبکهای دلبستگی ناایمن (اجتنابی و اضطرابی) نیز با تشدید وابستگی به تأیید دیگران و در عین حال پرهیز از روابط عاطفی سالم، چرخه انزوای اجتماعی و کاهش عزت‌نفس را تقویت می‌کنند.
کاهش هوش اخلاقی، توان نوجوانان برای مدیریت چالش‌های اجتماعی و اخلاقی را محدود کرده و آسیب‌پذیری روانی آنها را افزایش می‌دهد. نوآوری این پژوهش در بررسی همزمان سه عامل روانی (هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی) در نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی است، حوزه‌ای که تاکنون کمتر به شکل تلفیقی و مقایسه‌ای مطالعه شده است.
از جمله محدودیت‌ها میتوان به تمرکز نمونه بر دانش‌آموزان متوسطه دوم در مناطق ۲ و ۶ تهران اشاره کرد که تعمیم‌پذیری نتایج به دیگر مناطق و گروههای سنی را محدود میکند.
استفاده از ابزارهای خودگزارشی، احتمال سوگیری پاسخ و اثر تمایل به ارائه تصویر مثبت از خود را به همراه دارد. همچنین ماهیت علی-مقایسه‌ای طراحی پژوهش، امکان استنباط روابط علّی بین متغیرها را کاهش می‌دهد. نبود کنترل متغیرهای زمینه‌ای نظیر وضعیت اقتصادی-اجتماعی، تجارب خانوادگی یا سطح تحصیلات والدین نیز ممکن است بر نتایج اثر گذاشته باشد.
با توجه به یافتهها، توصیه میشود در مدارس برنامه‌های مداخله‌ای برای ارتقاء هوش اخلاقی، آموزش مهارت‌های ارتباطی و تنظیم هیجان، و تقویت سبک دلبستگی ایمن طراحی و اجرا شود. غربالگری روانشناختی دوره‌ای دانش‌آموزان و آموزش والدین و معلمان برای شناسایی زودهنگام نشانه‌های اضطراب اجتماعی و افسردگی می‌تواند نقش کلیدی در پیشگیری از تشدید مشکلات ایفا کند. همچنین پژوهش‌های آینده بهتر است با نمونه‌های متنوع‌تر، روش‌های ترکیبی (کمّی و کیفی) و طراحی‌های طولی انجام شوند تا بتوان پایداری اثرات مداخلات را بررسی و سازوکارهای علّی دقیق‌تری را شناسایی کرد.
ملاحظات اخلاقی
به منظور رعایت اصل رازداری، به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات حاصل از پژوهش به صورت گروهی مورد تحلیل قرار خواهد گرفت و کلیه اطلاعات فردی آنها کاملاً محرمانه باقی خواهد ماند. اطلاعات این پژوهش با کد اخلاق IR.SBU.REC.1403.162 در کمیته اخلاق در پژوهش ثبت شده است.
سهم نویسندگان
در این پژوهش، تمامی نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش مقاله مشارکت داشته‌اند. ربابه رستمی جناقرد مسئول طراحی مطالعه، گردآوری دادهها و نگارش پیش‌نویس اولیه بوده است. وحید پورسعید در تحلیل دادهها و تفسیر نتایج مشارکت داشته است. فرانک سعیدی مقدم در تدوین چارچوب نظری و بازبینی متون علمی همکاری کرده است. فرزین باقری شیخانگفشه در ویرایش نهایی و اصلاح ساختار نگارشی مقاله نقش داشته و حجتاله فراهانی در نظارت علمی بر فرایند پژوهش و تأیید نهایی نسخه ارسالی به نشریه مشارکت داشته است. تمامی نویسندگان نسخه نهایی مقاله را مطالعه و تأیید کردهاند
حمایت مالی
این پژوهـش بدون دریافـت هیچ‌گونه حمـایـت مـالی از نهـادها،
سازمان‌ها یا مؤسسات پژوهشی انجام شده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافع علمی، مالی، یا شخصی در ارتباط با این پژوهش وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بدین‌وسیله از تمامی دانش‌آموزان عزیز و اولیای گرامی که با صبوری و دقت در این پژوهش شرکت کردند، صمیمانه قدردانی میشود. همچنین از مسئولان محترم آموزش و پرورش مناطق ۲ و ۶ استان تهران که زمینه اجرای این پژوهش را فراهم نمودند، نهایت سپاسگزاری به عمل می‌آید.
نویسندگان: ربابه رستمی جناقرد1، وحید پورسعید2، فرانک سعیدی مقدم3، فرزین باقری شیخانگفشه4، حجتاله فراهانی5
1.کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل، اردبیل، ایران
2.کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم پزشکی، واحد تبریز، تبریز، ایران
3.کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه پیام نور، واحد زرین شهر، زرین شهر، ایران
4.نویسنده مسئول: دکترای تخصصی روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
شماره تماس: 09114969488 Email:farzinbagheri@modares.ac.ir
5.دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
مقدمه: اختلالات روانی در دوران نوجوانی می‌توانند رشد هیجانی، اجتماعی و تحصیلی فرد را تحت تأثیر قرار دهند. یکی از شایع‌ترین این اختلالات، اختلال اضطراب اجتماعی است که می‌تواند باعث مشکلاتی در تعاملات بین‌فردی و کاهش کیفیت زندگی نوجوانان شود. پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع علی-مقایسه‌ای است. جامعه آماری شامل دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم مناطق 2 و 6 استان تهران در سال 1403 بود. نمونه شامل 240 نفر نوجوان (120 نفر مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی و 120 نفر غیرمبتلا) بود که با نمونه‌گیری در دسترس و بر اساس نمره سیاهه اضطراب اجتماعی انتخاب شدند؛ افراد دارای نمره برابر یا بالاتر از یک انحراف معیار بالاتر از میانگین (نمره ≥ 33) به عنوان گروه مبتلا و دیگران به عنوان گروه غیرمبتلا تعیین شدند. شرکت‌کنندگان با استفاده از پرسشنامه‌های اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی، افسردگی بک و دلبستگی بزرگسالان مورد ارزیابی قرار گرفتند. تحلیل دادهها با استفاده از تحلیل واریانس چندمتغیره و تک‌متغیره در نرمافزار SPSS نسخه 27 انجام شد.
یافتهها: براساس یافتههای بهدست آمده از این پژوهش، نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن کمتری داشتند و از افسردگی و سبک دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا بیشتری نسبت به نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی رنج میبردند که این اختلاف معنی دار بود (001/0P<).
نتیجه گیری: نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی پایین‌تر و دلبستگی ایمن ضعیف‌تری دارند و بیشتر دچار افسردگی و سبکهای دلبستگی ناسازگار (اجتنابی و دوسوگرا) هستند. این یافتهها اهمیت مداخلات هدفمند برای تقویت مهارت‌های هیجانی-اجتماعی و کاهش نشانه‌های افسردگی در این گروه را برجسته میکند و بر نقش کلیدی خانواده و مدارس در ارتقای سلامت روان نوجوانان تأکید دارد.
واژه های کلیدی: اختلال اضطراب اجتماعی، هوش اخلاقی، افسردگی، سبکهای دلبستگی
مقدمه
اضطراب یکی از واکنش‌های طبیعی انسان به موقعیت‌های استرس‌زا یا تهدیدکننده است که با احساس ترس، نگرانی و بی‌قراری همراه میشود(1). این احساس می‌تواند به‌طور موقت مفید باشد؛ زیرا فرد را برای مقابله با چالش‌ها آماده میکند. با این حال، زمانی که اضطراب به طور مفرط و مزمن بروز کند و عملکرد روزمره فرد را مختل کند تبدیل به اختلال اضطرابی(Anxiety Disorder) میشود(2).
اختلالات اضطرابی در نوجوانان می‌تواند پیامدهای منفی زیادی در زندگی آنها داشته باشد؛ زیرا این دوره سنی با تحولات روانشناختی و اجتماعی مهمی همراه است(3). اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) در نوجوانان یکی از شایع‌ترین اختلالات اضطرابی در این گروه سنی است که در نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ) تحت عنوان اختلال اضطراب اجتماعی تعریف میشود(4). نوجوانانی که دچار اختلال اضطراب اجتماعی هستند اغلب از موقعیت‌های اجتماعی مانند سخنرانی در جمع، ملاقات با همکلاسی‌ها یا حتی حضور در مهمانی‌ها اجتناب می‌کنند و دچار اضطراب شدید در مواجهه با دیگران می‌شوند(5). در نوجوانان، اضطراب اجتماعی نه تنها موجب کاهش اعتماد به نفس و انزوای اجتماعی میشود بلکه ممکن است به مشکلات تحصیلی، عدم موفقیت در روابط اجتماعی و حتی افسردگی در آینده منجر شود(6). در پژوهش انجام شده توسط آلوز و همکاران(1) از میان 1495 نوجوان پرتغالی، 26 درصد گزارش کردند که ترس‌های اجتماعی شدیدی دارند.
اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان می‌تواند با ضعف در مهارت‌های شناختی و اخلاقی مرتبط باشد که یکی از مهم‌ترین این عوامل هوش اخلاقی(Moral Intelligence) است(7). هوش اخلاقی شامل مجموعه‌ای از توانایی‌ها نظیر تشخیص درست از نادرست، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، همدلی و مسئولیت‌پذیری در تعاملات اجتماعی است(8). نوجوانانی که از سطح پایینی از هوش اخلاقی برخوردارند اغلب در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب شدید می‌شوند؛ زیرا احساس می‌کنند قادر به درک صحیح انتظارات اخلاقی و هنجارهای اجتماعی نیستند(9). سطح پایین هوش اخلاقی منجر به افزایش خودانتقادی و ترس از انجام رفتار نامناسب میشود که این ترس مستقیماً به تشدید اضطراب اجتماعی می‌انجامد(10). عدم توانایی در تصمیم‌گیری اخلاقی و ضعف در مهارت‌های بین فردی موجب میشود که این نوجوانان از مواجهه با موقعیت‌هایی که نیازمند ارزیابی و انتخاب‌های اخلاقی است، دوری کنند(11). این دوری مداوم از موقعیت‌های اجتماعی به تدریج موجب کاهش رشد مهارت‌های ارتباطی و افزایش انزوای اجتماعی میشود(12). در مقابل نوجوانانی که هوش اخلاقی بالاتری دارند در تعاملات اجتماعی از اعتماد به نفس بیشتری برخوردارند؛ زیرا قادرند به‌طور انعطاف‌پذیرتر و آگاهانه‌تر در موقعیت‌های اجتماعی عمل کنند(13). افزایش هوش اخلاقی می‌تواند به عنوان یک عامل محافظتی در کاهش اضطراب اجتماعی نقش ایفا کند؛ در حالی که ضعف در این توانایی باعث تشدید علائم اضطراب اجتماعی و محدودیت در روابط بین فردی میشود(14).
اضطراب اجتماعی و افسردگی(Depression) دو اختلال روانشناختی هستند که معمولاً همزمان در نوجوانان بروز پیدا می‌کنند و یکدیگر را تقویت می‌کنند(15). نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند به دلیل نگرانی مفرط از ارزیابی منفی دیگران و ترس از تعاملات اجتماعی به‌تدریج از موقعیت‌های اجتماعی کناره‌گیری می‌کنند(16). این کناره‌گیری و اجتناب مکرر باعث کاهش فرصت‌های تعامل اجتماعی، دریافت حمایت عاطفی و ایجاد حس تعلق در گروههای همسالان میشود(17). در نتیجه این نوجوانان به مرور زمان احساس انزوا و تنهایی بیشتری می‌کنند که می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری یا تشدید افسردگی در آنها باشد(18). احساس طرد شدن و عدم پذیرش از سوی دیگران باعث ایجاد افکار منفی و خودانتقادی شدید در نوجوانان مضطرب اجتماعی میشود که این افکار خودکار منفی یکی از ویژگی‌های اصلی افسردگی محسوب میشود(19). علاوه بر این نوجوانانی که همزمان دچار اضطراب اجتماعی و افسردگی هستند معمولاً با سطح بالاتری از بی‌انگیزگی و کاهش انرژی برای انجام فعالیت‌های روزمره مواجه می‌شوند(20). این وضعیت منجر به کاهش انگیزه برای ورود به موقعیت‌های اجتماعی و در نتیجه افزایش شدت اضطراب اجتماعی میشود(21). از سوی دیگر افسردگی باعث تشدید افکار منفی در مورد خود و آینده میشود که این افکار بدبینانه منجر به کاهش اعتماد به نفس اجتماعی و افزایش رفتارهای اجتنابی می‌گردد(22).
یکی از عوامل بنیادین که بر اضطراب اجتماعی در نوجوانان تأثیر می‌گذارد، سبک دلبستگی(Attachment Style) آنها است(23). سبک دلبستگی که در دوران کودکی و در رابطه با مراقبان اولیه شکل میگیرد، نقش مهمی در نحوه تنظیم هیجانات، ایجاد احساس امنیت و برقراری ارتباطات بین فردی در دوران نوجوانی دارد(24). نوجوانانی که دارای سبک دلبستگی ناایمن (اضطرابی یا اجتنابی) هستند معمولاً احساس ناامنی بیشتری در روابط بین فردی خود دارند و نسبت به قضاوت دیگران بیش از حد حساس‌اند(25). در نتیجه آنها در موقعیت‌های اجتماعی احساس تهدید شدیدی را تجربه می‌کنند و از تعاملات اجتماعی اجتناب می‌ورزند تا از احتمال طرد شدن یا تحقیر شدن در امان بمانند(26).
سبک دلبستگی اضطرابی باعث میشود که نوجوان وابستگی شدیدی به تأیید دیگران داشته باشد و در صورت عدم دریافت بازخورد مثبت، دچار اضطراب شدید شود(27). نوجوانانی که سبک دلبستگی اجتنابی دارند معمولاً تمایل به دوری از روابط نزدیک دارند و از تعاملات اجتماعی کناره‌گیری می‌کنند(28). این دوری مداوم از روابط اجتماعی منجر به افزایش شدت اضطراب اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی آنها میشود(29). نوجوانانی که سبک دلبستگی ایمن دارند معمولاً احساس اعتماد بیشتری نسبت به خود و دیگران دارند و در موقعیت‌های اجتماعی کمتر دچار اضطراب می‌شوند(30). سبک دلبستگی ناایمن می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در بروز و تشدید اضطراب اجتماعی باشد، در حالی که سبک دلبستگی ایمن می‌تواند عاملی محافظتی در برابر این اختلال محسوب شود(31).
اختلال اضطراب اجتماعی یکی از مخرب‌ترین اختلالات دوران نوجوانی است که می‌تواند مسیر رشد فرد را در ابعاد مختلف تحصیلی، شخصی و اجتماعی با چالش‌های جدی مواجه کند(3). نوجوانان مبتلا به این اختلال به دلیل ترس مفرط از ارزیابی منفی و اجتناب از تعاملات اجتماعی، توانایی برقراری روابط بین فردی سالم را از دست میدهند، در فعالیت‌های گروهی و کلاسی مشارکت نمی‌کنند و در نتیجه دچار افت تحصیلی و کاهش اعتماد به نفس می‌شوند(5). ضعف در هوش اخلاقی می‌تواند باعث ناتوانی در تصمیم‌گیری صحیح در موقعیت‌های اجتماعی شود(11)، افسردگی این نوجوانان را بیشتر به سمت کناره‌گیری سوق می‌دهد(18) و سبکهای دلبستگی ناایمن موجب افزایش اضطراب و احساس بی‌پناهی در روابط اجتماعی آنها میشود(26). در چنین شرایطی شناسایی دقیق این عوامل و مقایسه آنها در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی امری ضروری است؛ چرا که شناخت این تفاوت‌ها می‌تواند در تدوین برنامه‌های مداخله‌ای و درمانی مؤثر برای کاهش اثرات مخرب این اختلال و بهبود عملکرد اجتماعی و روان شناختی نوجوانان نقش مهمی ایفا کند. پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد تا درک بهتری از سازوکارهای این اختلال ارائه دهد و به توسعه راهکارهای پیشگیرانه و درمانی کمک کند.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی-تحلیلی و علی-مقایسه‌ای است که به مقایسه میانگین نمرات هوش اخلاقی و افسردگی بین دو گروه نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی می‌پردازد. جامعه آماری شامل کلیه دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم در مناطق 2 و 6 استان تهران در سال 1403 بود. نمونه پژوهش شامل 240 نفر نوجوان (120 نفر مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی و 120 نفر غیرمبتلا) بود که با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس (Convenience Sampling)و براساس فراخوان از میان دانش‌آموزان حاضر در مدارس انتخاب شدند. جهت شناسایی گروه مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، پرسشنامه اضطراب اجتماعی (سیاهه اضطراب اجتماعی) در بین 500 نفر توزیع شد. افراد دارای نمره‌ای برابر یا بالاتر از یک انحراف معیار بالاتر از میانگین (نمره ≥ 33) به عنوان مبتلایان به اختلال اضطراب اجتماعی طبقه‌بندی شدند. گروه غیرمبتلا نیز به صورت تصادفی از بین دانش‌آموزانی که نمرات پایین‌تر از این معیار داشتند انتخاب شدند تا دو گروه با حجم نمونه برابر و ویژگی‌های همگن تشکیل شود. پس از کسب مجوزهای لازم و ارائه توضیحات کامل به مدیران و معلمان مدارس، پرسشنامه‌های هوش اخلاقی، سیاهه افسردگی بک و پرسشنامه دلبستگی بزرگسالان به صورت حضوری تکمیل گردید. دادهها با استفاده از روش‌های تحلیل واریانس چندمتغیره(MANOVA) و تحلیل واریانس تک‌متغیره توسط نرمافزار SPSS نسخه 27 مورد تحلیل قرار گرفتند.
لازم به ذکر است که در مطالعه حاضر ملاحظات اخلاقی بر اساس اصول اخلاقی هلسینکی(33) لحاظ شدند. شرکت‌کنندگان پس از آگاهی کامل از اهداف پژوهش و با رضایت داوطلبانه در مطالعه شرکت کردند و محرمانگی اطلاعات آنان تضمین شد. ملاکهای ورود به پژوهش شامل کسب نمره برش در مقیاس اضطراب اجتماعی، تعلق به جامعه پژوهش، عدم ابتلا به اختلال دیگر، و رضایت شخصی بودند. مصرف دارو، دریافت مداخلات درمانی، نیمه کاره رها کردن سوالات و شانسی جواب دادن نیز به عنوان ملاکهای خروج از پژوهش در نظر گرفته شد. برای تعیین تعداد نمونه با استفاده از نرمافزار جیپاور(G*Power software) نسخه 3 با فرض خطای نوع اول آزمون 05/0، خطای نوع دوم آزمون 2/0، اندازه اثر ۷/ ۰و براساس مقاله مرتبط با پژوهش تعداد 220 نمونه محاسبه شد(34).
برای جمعآوری دادهها از ابزارهای زیر استفاده شد: سیاهه اضطراب اجتماعی(Social Phobia Inventory): این مقیاس توسط کانور و همکاران(32) با هدف ارزیابی اضطراب اجتماعی در 16 گویه طراحی شد. در یک طیف لیکرت پنج درجهای بین 0 (اصلا) تا 4 (خیلی زیاد) نمرهگذاری میشود. دامنه نمرات 0 تا 64 است که نمرات بالاتر نشاندهنده اضطراب اجتماعی است.
پایایی این مقیاس به روش بازآزمایی درگروههایی با تشخیص اضطراب اجتماعی 78/0 تا 89/0، همسانی درونی با ضریب آلفا در افراد بهنجار به طور کلی برابر با 94/0 و برای سه زیرمقیاس فرعی ترس 89/0، اجتناب 91/0 و علائم فیزیولوژیکی80/0گزارش شده است. روایی محتوایی این آزمون توسط متخصصان مورد بررسی قرار گرفته و تأیید شده است. همچنین روایی سازه آن با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی نشان داده است که این ابزار دارای سه عامل متمایز (ترس، اجتناب و علائم فیزیولوژیکی) است که همسو با مدل نظری اولیه آن عمل میکند(32). در این پژوهش نیز ضریب آلفای کرونباخ 86/0 برای این مقیاس گزارش شد. پرسشنامه هوش اخلاقی(Moral Intelligence Questionnaire): این پرسشنامه توسط لنیک و کیل در سال 2005 تدوین شد(35). پرسشنامه هوش اخلاقی بهعنوان توانایی کاربرد اصول اخلاق جهانی در اخلاقیات، اهداف و مراودات یک فرد از روی قاعده است. این پرسشنامه مشتمل بر40 سؤال بود، بهطوری که ده بعد هوش اخلاقی را بررسی میکند. پاسخدهندگان به هر پرسش بر روی طیف 5 گزینهای (هرگز تا همیشه) پاسخ میدهند. که به ترتیب بهاین گزینهها امتیاز 1 تا 5 تعلق میگیرد. بر این اساس هر پاسخدهنده در هر یک از زیرمجموعه هوش اخلاقی که دارای 4 سؤال است، امتیازی بین 4-20 و درمجموع در کل 40 سؤال، امتیازی بین 40-200 کسب میکند(35). ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه در مطالعه حاضر 83/0 بهدست آمد.
سیاهه افسردگی بک(Beck Depression Inventory): از جمله مناسبترین ابزارها برای ارزیابی حالات افســردگی اســت که که درجات مختلفی از افسردگی از خفیف تا شدید را تعیین و علایم جسمانی، رفتاری و شناختی افسردگی را اندازهگیری میکند(36). روش نمرهگذاری گویهها 0 تا 3 و دامنه نمرات بین 0 تا 63 قرار دارد که نمرات بالاتر نشاندهنده سطوح شدیدتر افسردگی در شخص است. بک و همکاران(36) اعتبار این آزمون را 96/0، ثبات درونی را 73/0 تا 92/0 با میانگین 86/0، و ضریب آلفای کرونباخ را برای بیماران 86/0 و غیر بیماران 81/0 گزارش کردهاند. در مطالعه حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس 89/0 بهدست آمد.
پرسشنامه دلبستگی بزرگسالان (Adult Attachment Questionnaire): این پرسشنامه دارای 15 گویه است که به هر یک از سه سبک دلبستگی ایمن، اجتنابی و دوسوگرا، پنج گویه تعلق میگیرد(37). نمرهگذاری در این پرسشنامه بر اساس یک مقیاس لیکرت 5 درجهای (کاملا مخالفم تا کاملا موافقم) است. حداقل نمره شرکتکننده در زیر مقیاسهای این پرسشنامه 5 و حداکثر نمره قابل کسب نیز 25 است که نمره بیشتر در هر مقیاس بیانگر شدت بیشتر آن ویژگی است. ضریب آلفای کرونباخ هر یک از گویههای زیر مقیاس ایمن 84/0، اجتنابی 81/0 و دوسوگرا 79/0 گزارش شده است(37). ضریب آلفای کرونباخ گویههای زیرمقیاس ایمن، اجتنابی و دوسوگرا در یک پژوهشی با 1480 نمونه به ترتیب 91/0، 89/0، 88/0 گزارش شد.
همچنین جهت سنجش پایایی این آزمون به روش بازآزمایی در یک نمونه 300 نفری و با فاصله چهار هفته محاسبه شد که این ضرایب درخصوص سبک دلبستگی ایمن 87/0، اجتنابی 83/0، و دوسوگرا 74/0 بهدست آمد(37). در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ زیرمقیاس ایمن، اجتنابی و دوسوگرا به ترتیب 84/0، 85/0 و 81/0 بهدست آمد.
دادههای حاصل از تکمیل پرسشنامهها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 27 تحلیل شده و از شاخصهای آماری و تحلیل واریانس چند متغیره(Multivariate Analysis of Variance) به منظور آزمون فرضیههای پژوهش(میانگین هوش اخلاقی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، کمتر از نوجوانان غیرمبتلا است. میزان افسردگی در نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، بیشتر از نوجوانان غیرمبتلا است. سبکهای دلبستگی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی با نوجوانان غیرمبتلا تفاوت معناداری دارد) استفاده شد.
برای مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی از تحلیل واریانس چند متغیری استفاده شد. برای بررسی همگنی واریانس، همگنی ماتریس و مفروضیه کرویت متغیرهای پژوهش به ترتیب از آزمون لوین، ام باکس و مجذور خی بارتلت استفاده شد. لازم به ذکر است سطح معناداری در این پژوهش 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته ها
میانگین و انحراف معیار سنی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی 65/4±38/17 سال و نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی 71/4±91/17 سال بود. نتایج آزمون مجذور کای در جدول 1 نشان داد که دو گروه از نظر سن، جنس و رشته تحصیلی تفاوت معناداری نداشتند(05/0<P).
در جدول2 شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش اعم از میانگین و انحراف استاندارد به تفکیک گروهها گزارش شده است. همچنین این جدول دربر گیرنده نتایج آزمون کالموگروف-اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش است(جدول2).
با توجه به جدول 2، میانگین نمرات افسردگی و سبکهای دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا در نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی بالا بود در مقابل هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن در نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی بالاتر بود. با توجه به معنیدار نبودن آزمون کالموگروف-اسمیرنف توزیع متغیر نرمال بوده است. قبل از ارائه نتایج، پیش فرضهای آن مورد آزمون قرار گرفت.
آماره F آزمون لوین جهت بررسی همگنی واریانس متغیرها در گروههای پژوهش برای متغیرهای هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی معنیدار نیست (05/0>P). آماره F آزمون امباکس (76/54) معنیدار نیست (058/0<P، 56/3=F). بنابراین میتوان نتیجه گرفت که ماتریس کوواریانس متغیرهای وابسته در دو گروه برابر است. آماره مجذورخیبارتلت (05/938) در سطح 01/0 معنیدار است. بنابراین بین متغیرهای پژوهش رابطه معنیداری وجود دارد.
اضطراب یکی از واکنش‌های طبیعی انسان به موقعیت‌های استرس‌زا یا تهدیدکننده است که با احساس ترس، نگرانی و بی‌قراری همراه میشود(1). این احساس می‌تواند به‌طور موقت مفید باشد؛ زیرا فرد را برای مقابله با چالش‌ها آماده میکند. با این حال، زمانی که اضطراب به طور مفرط و مزمن بروز کند و عملکرد روزمره فرد را مختل کند تبدیل به اختلال اضطرابی(Anxiety Disorder) میشود(2).
اختلالات اضطرابی در نوجوانان می‌تواند پیامدهای منفی زیادی در زندگی آنها داشته باشد؛ زیرا این دوره سنی با تحولات روانشناختی و اجتماعی مهمی همراه است(3). اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) در نوجوانان یکی از شایع‌ترین اختلالات اضطرابی در این گروه سنی است که در نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ) تحت عنوان اختلال اضطراب اجتماعی تعریف میشود(4). نوجوانانی که دچار اختلال اضطراب اجتماعی هستند اغلب از موقعیت‌های اجتماعی مانند سخنرانی در جمع، ملاقات با همکلاسی‌ها یا حتی حضور در مهمانی‌ها اجتناب می‌کنند و دچار اضطراب شدید در مواجهه با دیگران می‌شوند(5). در نوجوانان، اضطراب اجتماعی نه تنها موجب کاهش اعتماد به نفس و انزوای اجتماعی میشود بلکه ممکن است به مشکلات تحصیلی، عدم موفقیت در روابط اجتماعی و حتی افسردگی در آینده منجر شود(6). در پژوهش انجام شده توسط آلوز و همکاران(1) از میان 1495 نوجوان پرتغالی، 26 درصد گزارش کردند که ترس‌های اجتماعی شدیدی دارند.
اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان می‌تواند با ضعف در مهارت‌های شناختی و اخلاقی مرتبط باشد که یکی از مهم‌ترین این عوامل هوش اخلاقی(Moral Intelligence) است(7). هوش اخلاقی شامل مجموعه‌ای از توانایی‌ها نظیر تشخیص درست از نادرست، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، همدلی و مسئولیت‌پذیری در تعاملات اجتماعی است(8). نوجوانانی که از سطح پایینی از هوش اخلاقی برخوردارند اغلب در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب شدید می‌شوند؛ زیرا احساس می‌کنند قادر به درک صحیح انتظارات اخلاقی و هنجارهای اجتماعی نیستند(9). سطح پایین هوش اخلاقی منجر به افزایش خودانتقادی و ترس از انجام رفتار نامناسب میشود که این ترس مستقیماً به تشدید اضطراب اجتماعی می‌انجامد(10). عدم توانایی در تصمیم‌گیری اخلاقی و ضعف در مهارت‌های بین فردی موجب میشود که این نوجوانان از مواجهه با موقعیت‌هایی که نیازمند ارزیابی و انتخاب‌های اخلاقی است، دوری کنند(11). این دوری مداوم از موقعیت‌های اجتماعی به تدریج موجب کاهش رشد مهارت‌های ارتباطی و افزایش انزوای اجتماعی میشود(12). در مقابل نوجوانانی که هوش اخلاقی بالاتری دارند در تعاملات اجتماعی از اعتماد به نفس بیشتری برخوردارند؛ زیرا قادرند به‌طور انعطاف‌پذیرتر و آگاهانه‌تر در موقعیت‌های اجتماعی عمل کنند(13). افزایش هوش اخلاقی می‌تواند به عنوان یک عامل محافظتی در کاهش اضطراب اجتماعی نقش ایفا کند؛ در حالی که ضعف در این توانایی باعث تشدید علائم اضطراب اجتماعی و محدودیت در روابط بین فردی میشود(14).
اضطراب اجتماعی و افسردگی(Depression) دو اختلال روانشناختی هستند که معمولاً همزمان در نوجوانان بروز پیدا می‌کنند و یکدیگر را تقویت می‌کنند(15). نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند به دلیل نگرانی مفرط از ارزیابی منفی دیگران و ترس از تعاملات اجتماعی به‌تدریج از موقعیت‌های اجتماعی کناره‌گیری می‌کنند(16). این کناره‌گیری و اجتناب مکرر باعث کاهش فرصت‌های تعامل اجتماعی، دریافت حمایت عاطفی و ایجاد حس تعلق در گروههای همسالان میشود(17). در نتیجه این نوجوانان به مرور زمان احساس انزوا و تنهایی بیشتری می‌کنند که می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری یا تشدید افسردگی در آنها باشد(18). احساس طرد شدن و عدم پذیرش از سوی دیگران باعث ایجاد افکار منفی و خودانتقادی شدید در نوجوانان مضطرب اجتماعی میشود که این افکار خودکار منفی یکی از ویژگی‌های اصلی افسردگی محسوب میشود(19). علاوه بر این نوجوانانی که همزمان دچار اضطراب اجتماعی و افسردگی هستند معمولاً با سطح بالاتری از بی‌انگیزگی و کاهش انرژی برای انجام فعالیت‌های روزمره مواجه می‌شوند(20). این وضعیت منجر به کاهش انگیزه برای ورود به موقعیت‌های اجتماعی و در نتیجه افزایش شدت اضطراب اجتماعی میشود(21). از سوی دیگر افسردگی باعث تشدید افکار منفی در مورد خود و آینده میشود که این افکار بدبینانه منجر به کاهش اعتماد به نفس اجتماعی و افزایش رفتارهای اجتنابی می‌گردد(22).
یکی از عوامل بنیادین که بر اضطراب اجتماعی در نوجوانان تأثیر می‌گذارد، سبک دلبستگی(Attachment Style) آنها است(23). سبک دلبستگی که در دوران کودکی و در رابطه با مراقبان اولیه شکل میگیرد، نقش مهمی در نحوه تنظیم هیجانات، ایجاد احساس امنیت و برقراری ارتباطات بین فردی در دوران نوجوانی دارد(24). نوجوانانی که دارای سبک دلبستگی ناایمن (اضطرابی یا اجتنابی) هستند معمولاً احساس ناامنی بیشتری در روابط بین فردی خود دارند و نسبت به قضاوت دیگران بیش از حد حساس‌اند(25). در نتیجه آنها در موقعیت‌های اجتماعی احساس تهدید شدیدی را تجربه می‌کنند و از تعاملات اجتماعی اجتناب می‌ورزند تا از احتمال طرد شدن یا تحقیر شدن در امان بمانند(26).
سبک دلبستگی اضطرابی باعث میشود که نوجوان وابستگی شدیدی به تأیید دیگران داشته باشد و در صورت عدم دریافت بازخورد مثبت، دچار اضطراب شدید شود(27). نوجوانانی که سبک دلبستگی اجتنابی دارند معمولاً تمایل به دوری از روابط نزدیک دارند و از تعاملات اجتماعی کناره‌گیری می‌کنند(28). این دوری مداوم از روابط اجتماعی منجر به افزایش شدت اضطراب اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی آنها میشود(29). نوجوانانی که سبک دلبستگی ایمن دارند معمولاً احساس اعتماد بیشتری نسبت به خود و دیگران دارند و در موقعیت‌های اجتماعی کمتر دچار اضطراب می‌شوند(30). سبک دلبستگی ناایمن می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در بروز و تشدید اضطراب اجتماعی باشد، در حالی که سبک دلبستگی ایمن می‌تواند عاملی محافظتی در برابر این اختلال محسوب شود(31).
اختلال اضطراب اجتماعی یکی از مخرب‌ترین اختلالات دوران نوجوانی است که می‌تواند مسیر رشد فرد را در ابعاد مختلف تحصیلی، شخصی و اجتماعی با چالش‌های جدی مواجه کند(3). نوجوانان مبتلا به این اختلال به دلیل ترس مفرط از ارزیابی منفی و اجتناب از تعاملات اجتماعی، توانایی برقراری روابط بین فردی سالم را از دست میدهند، در فعالیت‌های گروهی و کلاسی مشارکت نمی‌کنند و در نتیجه دچار افت تحصیلی و کاهش اعتماد به نفس می‌شوند(5). ضعف در هوش اخلاقی می‌تواند باعث ناتوانی در تصمیم‌گیری صحیح در موقعیت‌های اجتماعی شود(11)، افسردگی این نوجوانان را بیشتر به سمت کناره‌گیری سوق می‌دهد(18) و سبکهای دلبستگی ناایمن موجب افزایش اضطراب و احساس بی‌پناهی در روابط اجتماعی آنها میشود(26). در چنین شرایطی شناسایی دقیق این عوامل و مقایسه آنها در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی امری ضروری است؛ چرا که شناخت این تفاوت‌ها می‌تواند در تدوین برنامه‌های مداخله‌ای و درمانی مؤثر برای کاهش اثرات مخرب این اختلال و بهبود عملکرد اجتماعی و روان شناختی نوجوانان نقش مهمی ایفا کند. پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد تا درک بهتری از سازوکارهای این اختلال ارائه دهد و به توسعه راهکارهای پیشگیرانه و درمانی کمک کند.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی-تحلیلی و علی-مقایسه‌ای است که به مقایسه میانگین نمرات هوش اخلاقی و افسردگی بین دو گروه نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی می‌پردازد. جامعه آماری شامل کلیه دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم در مناطق 2 و 6 استان تهران در سال 1403 بود. نمونه پژوهش شامل 240 نفر نوجوان (120 نفر مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی و 120 نفر غیرمبتلا) بود که با استفاده از روش نمونه‌گیری در دسترس (Convenience Sampling)و براساس فراخوان از میان دانش‌آموزان حاضر در مدارس انتخاب شدند. جهت شناسایی گروه مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، پرسشنامه اضطراب اجتماعی (سیاهه اضطراب اجتماعی) در بین 500 نفر توزیع شد. افراد دارای نمره‌ای برابر یا بالاتر از یک انحراف معیار بالاتر از میانگین (نمره ≥ 33) به عنوان مبتلایان به اختلال اضطراب اجتماعی طبقه‌بندی شدند. گروه غیرمبتلا نیز به صورت تصادفی از بین دانش‌آموزانی که نمرات پایین‌تر از این معیار داشتند انتخاب شدند تا دو گروه با حجم نمونه برابر و ویژگی‌های همگن تشکیل شود. پس از کسب مجوزهای لازم و ارائه توضیحات کامل به مدیران و معلمان مدارس، پرسشنامه‌های هوش اخلاقی، سیاهه افسردگی بک و پرسشنامه دلبستگی بزرگسالان به صورت حضوری تکمیل گردید. دادهها با استفاده از روش‌های تحلیل واریانس چندمتغیره(MANOVA) و تحلیل واریانس تک‌متغیره توسط نرمافزار SPSS نسخه 27 مورد تحلیل قرار گرفتند.
لازم به ذکر است که در مطالعه حاضر ملاحظات اخلاقی بر اساس اصول اخلاقی هلسینکی(33) لحاظ شدند. شرکت‌کنندگان پس از آگاهی کامل از اهداف پژوهش و با رضایت داوطلبانه در مطالعه شرکت کردند و محرمانگی اطلاعات آنان تضمین شد. ملاکهای ورود به پژوهش شامل کسب نمره برش در مقیاس اضطراب اجتماعی، تعلق به جامعه پژوهش، عدم ابتلا به اختلال دیگر، و رضایت شخصی بودند. مصرف دارو، دریافت مداخلات درمانی، نیمه کاره رها کردن سوالات و شانسی جواب دادن نیز به عنوان ملاکهای خروج از پژوهش در نظر گرفته شد. برای تعیین تعداد نمونه با استفاده از نرمافزار جیپاور(G*Power software) نسخه 3 با فرض خطای نوع اول آزمون 05/0، خطای نوع دوم آزمون 2/0، اندازه اثر ۷/ ۰و براساس مقاله مرتبط با پژوهش تعداد 220 نمونه محاسبه شد(34).
برای جمعآوری دادهها از ابزارهای زیر استفاده شد: سیاهه اضطراب اجتماعی(Social Phobia Inventory): این مقیاس توسط کانور و همکاران(32) با هدف ارزیابی اضطراب اجتماعی در 16 گویه طراحی شد. در یک طیف لیکرت پنج درجهای بین 0 (اصلا) تا 4 (خیلی زیاد) نمرهگذاری میشود. دامنه نمرات 0 تا 64 است که نمرات بالاتر نشاندهنده اضطراب اجتماعی است.
پایایی این مقیاس به روش بازآزمایی درگروههایی با تشخیص اضطراب اجتماعی 78/0 تا 89/0، همسانی درونی با ضریب آلفا در افراد بهنجار به طور کلی برابر با 94/0 و برای سه زیرمقیاس فرعی ترس 89/0، اجتناب 91/0 و علائم فیزیولوژیکی80/0گزارش شده است. روایی محتوایی این آزمون توسط متخصصان مورد بررسی قرار گرفته و تأیید شده است. همچنین روایی سازه آن با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی نشان داده است که این ابزار دارای سه عامل متمایز (ترس، اجتناب و علائم فیزیولوژیکی) است که همسو با مدل نظری اولیه آن عمل میکند(32). در این پژوهش نیز ضریب آلفای کرونباخ 86/0 برای این مقیاس گزارش شد. پرسشنامه هوش اخلاقی(Moral Intelligence Questionnaire): این پرسشنامه توسط لنیک و کیل در سال 2005 تدوین شد(35). پرسشنامه هوش اخلاقی بهعنوان توانایی کاربرد اصول اخلاق جهانی در اخلاقیات، اهداف و مراودات یک فرد از روی قاعده است. این پرسشنامه مشتمل بر40 سؤال بود، بهطوری که ده بعد هوش اخلاقی را بررسی میکند. پاسخدهندگان به هر پرسش بر روی طیف 5 گزینهای (هرگز تا همیشه) پاسخ میدهند. که به ترتیب بهاین گزینهها امتیاز 1 تا 5 تعلق میگیرد. بر این اساس هر پاسخدهنده در هر یک از زیرمجموعه هوش اخلاقی که دارای 4 سؤال است، امتیازی بین 4-20 و درمجموع در کل 40 سؤال، امتیازی بین 40-200 کسب میکند(35). ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه در مطالعه حاضر 83/0 بهدست آمد.
سیاهه افسردگی بک(Beck Depression Inventory): از جمله مناسبترین ابزارها برای ارزیابی حالات افســردگی اســت که که درجات مختلفی از افسردگی از خفیف تا شدید را تعیین و علایم جسمانی، رفتاری و شناختی افسردگی را اندازهگیری میکند(36). روش نمرهگذاری گویهها 0 تا 3 و دامنه نمرات بین 0 تا 63 قرار دارد که نمرات بالاتر نشاندهنده سطوح شدیدتر افسردگی در شخص است. بک و همکاران(36) اعتبار این آزمون را 96/0، ثبات درونی را 73/0 تا 92/0 با میانگین 86/0، و ضریب آلفای کرونباخ را برای بیماران 86/0 و غیر بیماران 81/0 گزارش کردهاند. در مطالعه حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس 89/0 بهدست آمد.
پرسشنامه دلبستگی بزرگسالان (Adult Attachment Questionnaire): این پرسشنامه دارای 15 گویه است که به هر یک از سه سبک دلبستگی ایمن، اجتنابی و دوسوگرا، پنج گویه تعلق میگیرد(37). نمرهگذاری در این پرسشنامه بر اساس یک مقیاس لیکرت 5 درجهای (کاملا مخالفم تا کاملا موافقم) است. حداقل نمره شرکتکننده در زیر مقیاسهای این پرسشنامه 5 و حداکثر نمره قابل کسب نیز 25 است که نمره بیشتر در هر مقیاس بیانگر شدت بیشتر آن ویژگی است. ضریب آلفای کرونباخ هر یک از گویههای زیر مقیاس ایمن 84/0، اجتنابی 81/0 و دوسوگرا 79/0 گزارش شده است(37). ضریب آلفای کرونباخ گویههای زیرمقیاس ایمن، اجتنابی و دوسوگرا در یک پژوهشی با 1480 نمونه به ترتیب 91/0، 89/0، 88/0 گزارش شد.
همچنین جهت سنجش پایایی این آزمون به روش بازآزمایی در یک نمونه 300 نفری و با فاصله چهار هفته محاسبه شد که این ضرایب درخصوص سبک دلبستگی ایمن 87/0، اجتنابی 83/0، و دوسوگرا 74/0 بهدست آمد(37). در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ زیرمقیاس ایمن، اجتنابی و دوسوگرا به ترتیب 84/0، 85/0 و 81/0 بهدست آمد.
دادههای حاصل از تکمیل پرسشنامهها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 27 تحلیل شده و از شاخصهای آماری و تحلیل واریانس چند متغیره(Multivariate Analysis of Variance) به منظور آزمون فرضیههای پژوهش(میانگین هوش اخلاقی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، کمتر از نوجوانان غیرمبتلا است. میزان افسردگی در نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، بیشتر از نوجوانان غیرمبتلا است. سبکهای دلبستگی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی با نوجوانان غیرمبتلا تفاوت معناداری دارد) استفاده شد.
برای مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان مبتلا و غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی از تحلیل واریانس چند متغیری استفاده شد. برای بررسی همگنی واریانس، همگنی ماتریس و مفروضیه کرویت متغیرهای پژوهش به ترتیب از آزمون لوین، ام باکس و مجذور خی بارتلت استفاده شد. لازم به ذکر است سطح معناداری در این پژوهش 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته ها
میانگین و انحراف معیار سنی نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی 65/4±38/17 سال و نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی 71/4±91/17 سال بود. نتایج آزمون مجذور کای در جدول 1 نشان داد که دو گروه از نظر سن، جنس و رشته تحصیلی تفاوت معناداری نداشتند(05/0<P).
در جدول2 شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش اعم از میانگین و انحراف استاندارد به تفکیک گروهها گزارش شده است. همچنین این جدول دربر گیرنده نتایج آزمون کالموگروف-اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش است(جدول2).
با توجه به جدول 2، میانگین نمرات افسردگی و سبکهای دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا در نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی بالا بود در مقابل هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن در نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی بالاتر بود. با توجه به معنیدار نبودن آزمون کالموگروف-اسمیرنف توزیع متغیر نرمال بوده است. قبل از ارائه نتایج، پیش فرضهای آن مورد آزمون قرار گرفت.
آماره F آزمون لوین جهت بررسی همگنی واریانس متغیرها در گروههای پژوهش برای متغیرهای هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی معنیدار نیست (05/0>P). آماره F آزمون امباکس (76/54) معنیدار نیست (058/0<P، 56/3=F). بنابراین میتوان نتیجه گرفت که ماتریس کوواریانس متغیرهای وابسته در دو گروه برابر است. آماره مجذورخیبارتلت (05/938) در سطح 01/0 معنیدار است. بنابراین بین متغیرهای پژوهش رابطه معنیداری وجود دارد.
جدول 1: مقایسه فراوانی اطلاعات جمعیت‌شناختی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی
| متغیرها | سطوح | با اضطراب اجتماعی تعداد (درصد) | بدون اضطراب اجتماعی تعداد (درصد) |
سطح معناداری* |
| علوم ریاضی | 41 (1/34) | 43 (8/35) | 354/0 | |
| رشته تحصیلی | علوم تجربی | 50 (6/41) | 49 (8/40) | |
| علوم انسانی | 29 (2/24) | 28 (4/23) | ||
| جنس | دختر | 71 (2/59) | 63 (5/52) | 219/0 |
| پسر | 49 (8/40) | 57 (5/47) | ||
| گروه سنی (سال) |
16 | 38 (6/31) | 34 (3/28) | 287/0 |
| 17 | 62 (6/51) | 65 (2/54) | ||
| 18 | 20 (7/16) | 21 (5/17) |
جدول 2: آمارههای توصیفی و نتایج بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای پژوهش (تعداد=220 نوجوان)
متغیرها |
مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی | غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی | سطح معناداری* |
|||
| میانگین | انحراف استاندارد | میانگین | انحراف استاندارد | |||
| اختلال اضطراب اجتماعی | 61/39 | 35/4 | 59/28 | 96/4 | 106/0 | |
| هوش اخلاقی | 77/76 | 03/11 | 16/115 | 31/10 | 096/0 | |
| افسردگی | 30/33 | 12/4 | 78/17 | 69/3 | 072/0 | |
| سبک دلبستگی ایمن | 70/10 | 52/2 | 95/16 | 77/2 | 083/0 | |
| سبک دلبستگی اجتنابی | 23/15 | 55/2 | 01/9 | 87/2 | 109/0 | |
| سبک دلبستگی دوسوگرا | 77/15 | 34/3 | 52/10 | 97/2 | 114/0 | |
در جدول 3 نتایج تحلیل واریانس چند متغیره گزارش شده است.با توجه به جدول 3، آماره F تحلیل واریانس چند متغیری بررسی تفاوت گروهها در هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در سطح 01/0 معنیدار است (001/0>p، 99/231=F، 156/0=Wilks Lambda). این نتایج نشان میدهند که دو گروه حداقل در یکی از متغیرهای وابسته تفاوت معنیدار وجود دارد. اندازه اثر نشان می‌دهد که تفاوت بین دو گروه در متغیرهای مورد مطالعه معنادار است و میزان این تفاوت 84/0 اسـت. در واقع 84 درصـد واریـانس مربوط به اختـلاف بین دو
گروه، ناشی از تأثیـر متقابل متغیـرها است. برای بررسـی اینکه
گروههـا در کدامیـک از متغیـرهای وابستـه با یکـدیگـر تفـاوت
دارند، در جدول4 نتایج تحلیل واریانس یکراهه گزارش شده
است. با توجه به جدول 4، آماره F برای هوش اخـلاقی (37/710=F)، افسـردگی (38/865=F)، سبک دلبستگی ایمن (18/306=F)، سبک دلبستگی اجتنابی (30/289=F) و سبک دلبستگی دوسوگرا (41/151=F) در سطح 01/0 معنادار است.
این یافتهها نشانگر آن هستند که بین دو گروه در این متغیرها تفـاوت معنیداری وجود دارد(01/0>P). بدین مفهـوم که نوجوانان مبتـلا و غیرمبتـلا به اختلال اضطراب اجتمـاعی از نظـر
هوش اخـلاقی، افسـردگی و سبـکهای دلبستـگی با یکـدیگـر
متفاوت هستند. به طوری که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن کمتری داشتند و از افسردگی و سبک دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا بیشتری نسبت
به نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی رنج می بردند.
گروه، ناشی از تأثیـر متقابل متغیـرها است. برای بررسـی اینکه
گروههـا در کدامیـک از متغیـرهای وابستـه با یکـدیگـر تفـاوت
دارند، در جدول4 نتایج تحلیل واریانس یکراهه گزارش شده
است. با توجه به جدول 4، آماره F برای هوش اخـلاقی (37/710=F)، افسـردگی (38/865=F)، سبک دلبستگی ایمن (18/306=F)، سبک دلبستگی اجتنابی (30/289=F) و سبک دلبستگی دوسوگرا (41/151=F) در سطح 01/0 معنادار است.
این یافتهها نشانگر آن هستند که بین دو گروه در این متغیرها تفـاوت معنیداری وجود دارد(01/0>P). بدین مفهـوم که نوجوانان مبتـلا و غیرمبتـلا به اختلال اضطراب اجتمـاعی از نظـر
هوش اخـلاقی، افسـردگی و سبـکهای دلبستـگی با یکـدیگـر
متفاوت هستند. به طوری که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی هوش اخلاقی و سبک دلبستگی ایمن کمتری داشتند و از افسردگی و سبک دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا بیشتری نسبت
به نوجوانان غیرمبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی رنج می بردند.
جدول 3: نتایج آزمون تحلیل واریانس چند متغیری مربوط به هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در گروههای پژوهش
| آزمون | مقدار | F | درجه آزادی | سطح معنیداری | اندازه اثر | توان آماری |
| اثر پیلایی | 844/0 | 99/231 | 5 | 001/0> | 84/0 | 1 |
| لامبدای ویلکز | 156/0 | 99/231 | 5 | 001/0> | 84/0 | 1 |
| اثر هاتلینگ | 421/5 | 99/231 | 5 | 001/0> | 84/0 | 1 |
| بزرگ‌ترین ریشه روی | 421/5 | 99/231 | 5 | 001/0> | 84/0 | 1 |
جدول 4: نتایج تحلیل واریانس یکراهه تفاوت گروهها در هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی
| متغیر وابسته | مجموع مجذرات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات | F |
سطح معناداری | اندازه اثر |
| هوش اخلاقی | 40/81062 | 1 | 40/81062 | 37/710 | 001/0> | 76/0 |
| افسردگی | 29/13260 | 1 | 29/13260 | 38/865 | 001/0> | 79/0 |
| سبک دلبستگی ایمن | 56/2151 | 1 | 56/2151 | 18/306 | 001/0> | 58/0 |
| سبک دلبستگی اجتنابی | 07/2139 | 1 | 07/2139 | 30/289 | 001/0> | 57/0 |
| سبک دلبستگی دوسوگرا | 31/1513 | 1 | 31/1513 | 41/151 | 001/0> | 41/0 |
پژوهش حاضر با هدف مقایسه هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی در نوجوانان با و بدون اختلال اضطراب اجتماعی انجام شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی در مقایسه با همسالان بدون این اختلال، سطح پایین‌تری از هوش اخلاقی دارند. این مسئله می‌تواند به دلیل ضعف در توانایی‌های شناختی و هیجانی مرتبط با درک ارزش‌های اخلاقی، مسئولیت‌پذیری و همدلی باشد. نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند معمولاً در موقعیت‌های بین فردی دچار اضطراب شدید هستند و این اضطراب آنها را از تعامل سازنده و اخلاق‌مدارانه با دیگران بازمی‌دارد(11). ناتوانی در مدیریت روابط اجتماعی و حل تعارضات به شیوه‌ای اخلاقی باعث کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش اجتناب اجتماعی میشود که این خود به مرور زمان سطح هوش اخلاقی آنها را کاهش داده و توانایی درک موقعیت‌های اجتماعی را تضعیف میکند(9). ضعف در مولفه‌هایی مانند درستکاری، شجاعت اخلاقی و انعطاف‌پذیری در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی باعث میشود که این نوجوانان در موقعیت‌هایی که نیازمند تعامل اجتماعی است، عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند و بیشتر دچار ترس و نگرانی از قضاوت دیگران شوند(14). علاوه بر این پایین بودن سطح هوش اخلاقی در این گروه از نوجوانان می‌تواند به دلیل نقص در خودآگاهی و تنظیم هیجانی باشد(5).
نوجوانانی که اضطراب اجتماعی دارند، اغلب دچار خودانتقادی شدید هستند و از ترس اشتباه کردن یا نادیده گرفته شدن در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی نیز دچار تردید و اضطراب می‌شوند(10). این موضوع به کاهش قدرت استدلال اخلاقی، عدم توانایی در تشخیص درست از نادرست در موقعیت‌های پیچیده اجتماعی و کاهش احساس مسئولیت اجتماعی منجر میشود(6). از سوی دیگر نوجوانانی که سطح بالاتری از هوش اخلاقی دارند معمولاً در موقعیت‌های بین فردی اعتمادبه‌نفس بیشتری از خود نشان میدهند بهتر با انتقادهای اجتماعی کنار می‌آیند و در برقراری روابط مثبت و سازنده توانمندتر هستند(13). بنابراین پایین بودن هوش اخلاقی در نوجوانان دارای اضطراب اجتماعی نه تنها آنها را در معرض مشکلات ارتباطی و بین فردی بیشتری قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند موجب تشدید رفتارهای اجتنابی، انزوای اجتماعی و کاهش عزت‌نفس در آنها شود(8). این روند کاهش هوش اخلاقی در نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، پیامدهای گسترده‌ای بر سلامت روان و عملکرد اجتماعی آنها دارد. اختلال در درک و به‌کارگیری اصول اخلاقی موجب میشود این نوجوانان در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، تصمیمات غیرسازنده و گاه آسیب‌زا اتخاذ کنند که می‌تواند چرخه‌ای معیوب از اضطراب، اجتناب و انزوای اجتماعی را تقویت کند. به علاوه، ضعف در هوش اخلاقی با کاهش مهارت‌های همدلی و مسئولیت‌پذیری همراه است که این امر زمینه‌ساز بروز مشکلات رفتاری و کاهش کیفیت روابط اجتماعی میشود(11).
یکی دیگر از یافتههای مهم پژوهش حاضر این بود که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، سطح بالاتری از افسردگی را در مقایسه با همسالان سالم خود نشان دادند. این یافته تأیید میکند که اضطراب اجتماعی و افسردگی اغلب همزمان در نوجوانان بروز پیدا می‌کنند و یکدیگر را تقویت می‌کنند. نوجوانانی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند به دلیل ترس از قضاوت و طرد شدن به مرور زمان از موقعیت‌های اجتماعی فاصله می‌گیرند. این اجتناب مداوم باعث کاهش تعاملات اجتماعی، محدود شدن تجربیات مثبت و در نهایت افزایش احساس تنهایی و بی‌ارزشی میشود(15). احساس عدم تعلق به گروههای همسالان و ناتوانی در ایجاد روابط معنادار، این نوجوانان را بیشتر به سمت افکار منفی درباره خود و آینده سوق می‌دهد که از مهم‌ترین نشانه‌های افسردگی محسوب میشود(22). به این‌ترتیب اضطراب اجتماعی و افسردگی یک چرخه معیوب را ایجاد می‌کنند که نوجوان را به سمت انزوای اجتماعی، کاهش انگیزه و احساس ناتوانی در کنترل زندگی شخصی خود سوق می‌دهد(20). همچنین نوجوانان دارای اضطراب اجتماعی به دلیل سطح بالای حساسیت به انتقاد و ترس از شکست اجتماعی، معمولاً در مواجهه با چالش‌ها و ناکامی‌های روزمره، رویکرد منفی‌گرایانه‌ای اتخاذ می‌کنند(16). آنها کمتر از دیگران برای برقراری ارتباط تلاش می‌کنند، در فعالیت‌های گروهی مشارکت نمی‌کنند و به‌دلیل کمبود حمایت اجتماعی، احساس ناامیدی و نارضایتی بیشتری را تجربه می‌کنند(21).
همچنین افسردگی موجب کاهش انرژی روانی و انگیزه برای ورود به موقعیت‌های اجتماعی میشود و این خود شدت اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهد. نوجوانانی که از افسردگی و اضطراب اجتماعی به‌طور همزمان رنج می‌برند، معمولاً در معرض مشکلات گسترده‌تری ازجمله افت تحصیلی، کاهش عملکرد اجتماعی، افزایش افکار منفی و حتی خطر خودکشی قرار دارند(17). این یافتهها تأکید می‌کنند که برای درمان اضطراب اجتماعی باید به‌طور همزمان نشانه‌های افسردگی نیز مورد توجه قرار گیرد و مداخلات درمانی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که علاوه بر کاهش اضطراب، موجب افزایش احساس امید، ارزشمندی و تعامل اجتماعی مؤثر در نوجوانان شوند. تداخل همزمان اضطراب اجتماعی و افسردگی، بار روانی و رفتاری قابل توجهی بر نوجوانان تحمیل میکند که پیامدهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف زندگی آنها دارد. این دو اختلال نه تنها از نظر علائم روانشناختی، بلکه در فرآیندهای نوروبیولوژیکی و شناختی نیز با یکدیگر همپوشانی دارند که موجب تشدید علائم و مقاومت بیشتر نسبت به درمان میشود(15).
از دیگرسو پژوهش حاضر مشخص کرد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی ایمن پایین‌تری نسبت به نوجوانان سالم دارند. این امر نشان می‌دهد که نوجوانان مبتلا به این اختلال در روابط خود احساس امنیت و اعتماد ندارند و در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب می‌شوند. فقدان دلبستگی ایمن باعث میشود که آنها نسبت به طرد شدن و قضاوت منفی حساسیت بیشتری داشته باشند و در نتیجه از روابط اجتماعی دوری کنند(31). این اجتناب از تعاملات اجتماعی می‌تواند باعث تشدید اضطراب اجتماعی شود و بر کیفیت زندگی و روابط اجتماعی آنها تاثیر منفی بگذارد. بنابراین نوجوانانی که در دوران کودکی حمایت عاطفی کافی نداشته‌اند، در نوجوانی به دشواری می‌توانند ارتباطات اجتماعی مثبت و سالم برقرار کنند(24). علاوه بر این نتایج به دست آمده نشان داد که نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی مقاوم (اضطرابی) بالاتری دارند. این سبک دلبستگی به این معناست که این نوجوانان به شدت وابسته به تأیید و تایید اجتماعی دیگران هستند و از طرد شدن یا رد شدن می‌ترسند(29). این وابستگی عاطفی زیاد باعث میشود که در موقعیت‌های اجتماعی احساس اضطراب و نگرانی شدید داشته باشند(23). آنها ممکن است در تعاملات اجتماعی بیشتر به دنبال جلب توجه و تایید دیگران باشند که این امر خود منجر به افزایش اضطراب و اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی میشود. این نگرانی مداوم در مورد ارزیابی منفی می‌تواند نوجوانان را به سمت انزوای اجتماعی سوق دهد و عزت نفس آنها را کاهش دهد(30).
در نتیجه این چرخه معیوب می‌تواند شدت اختلال اضطراب اجتماعی را تشدید کند. در نهایت پژوهش نشان داد که نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی، سبک دلبستگی اجتنابی بالاتری نسبت به دیگران دارند. این نوجوانان تمایل دارند از برقراری روابط عاطفی و اجتماعی اجتناب کنند و به نوعی خود را از دیگران جدا کنند. آنها ممکن است در موقعیت‌های اجتماعی دچار اضطراب شده و به دلیل ترس از طرد شدن یا ارزیابی منفی از تعامل با دیگران اجتناب کنند(27). این اجتناب از روابط عاطفی و اجتماعی به افزایش انزوا و تنهایی منجر میشود که خود عاملی برای تشدید اضطراب اجتماعی است. همچنین نوجوانانی که از دلبستگی اجتنابی رنج می‌برند معمولاً در ابراز احساسات و مدیریت هیجانات خود مشکل دارند و این امر باعث میشود که اضطراب اجتماعی‌شان بیشتر شده و مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی و کاهش عزت‌نفس ایجاد شود(25).
پژوهش حاضر نشان داد که نوجوانان مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی در مقایسه با همسالان خود، هوش اخلاقی پایین‌تر، سطوح بالاتر افسردگی و سبکهای دلبستگی ناایمن‌تری دارند. این ویژگی‌ها احتمالاً به دلیل نگرانی‌های شدید ناشی از تعاملات اجتماعی و ترس از ارزیابی منفی شکل گرفته و موجب اختلال در تصمیم‌گیری اخلاقی، مشکلات ارتباطی و افزایش احساسات منفی می‌شوند. سبکهای دلبستگی ناایمن (اجتنابی و اضطرابی) نیز با تشدید وابستگی به تأیید دیگران و در عین حال پرهیز از روابط عاطفی سالم، چرخه انزوای اجتماعی و کاهش عزت‌نفس را تقویت می‌کنند.
کاهش هوش اخلاقی، توان نوجوانان برای مدیریت چالش‌های اجتماعی و اخلاقی را محدود کرده و آسیب‌پذیری روانی آنها را افزایش می‌دهد. نوآوری این پژوهش در بررسی همزمان سه عامل روانی (هوش اخلاقی، افسردگی و سبکهای دلبستگی) در نوجوانان مبتلا به اضطراب اجتماعی است، حوزه‌ای که تاکنون کمتر به شکل تلفیقی و مقایسه‌ای مطالعه شده است.
از جمله محدودیت‌ها میتوان به تمرکز نمونه بر دانش‌آموزان متوسطه دوم در مناطق ۲ و ۶ تهران اشاره کرد که تعمیم‌پذیری نتایج به دیگر مناطق و گروههای سنی را محدود میکند.
استفاده از ابزارهای خودگزارشی، احتمال سوگیری پاسخ و اثر تمایل به ارائه تصویر مثبت از خود را به همراه دارد. همچنین ماهیت علی-مقایسه‌ای طراحی پژوهش، امکان استنباط روابط علّی بین متغیرها را کاهش می‌دهد. نبود کنترل متغیرهای زمینه‌ای نظیر وضعیت اقتصادی-اجتماعی، تجارب خانوادگی یا سطح تحصیلات والدین نیز ممکن است بر نتایج اثر گذاشته باشد.
با توجه به یافتهها، توصیه میشود در مدارس برنامه‌های مداخله‌ای برای ارتقاء هوش اخلاقی، آموزش مهارت‌های ارتباطی و تنظیم هیجان، و تقویت سبک دلبستگی ایمن طراحی و اجرا شود. غربالگری روانشناختی دوره‌ای دانش‌آموزان و آموزش والدین و معلمان برای شناسایی زودهنگام نشانه‌های اضطراب اجتماعی و افسردگی می‌تواند نقش کلیدی در پیشگیری از تشدید مشکلات ایفا کند. همچنین پژوهش‌های آینده بهتر است با نمونه‌های متنوع‌تر، روش‌های ترکیبی (کمّی و کیفی) و طراحی‌های طولی انجام شوند تا بتوان پایداری اثرات مداخلات را بررسی و سازوکارهای علّی دقیق‌تری را شناسایی کرد.
ملاحظات اخلاقی
به منظور رعایت اصل رازداری، به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات حاصل از پژوهش به صورت گروهی مورد تحلیل قرار خواهد گرفت و کلیه اطلاعات فردی آنها کاملاً محرمانه باقی خواهد ماند. اطلاعات این پژوهش با کد اخلاق IR.SBU.REC.1403.162 در کمیته اخلاق در پژوهش ثبت شده است.
سهم نویسندگان
در این پژوهش، تمامی نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش مقاله مشارکت داشته‌اند. ربابه رستمی جناقرد مسئول طراحی مطالعه، گردآوری دادهها و نگارش پیش‌نویس اولیه بوده است. وحید پورسعید در تحلیل دادهها و تفسیر نتایج مشارکت داشته است. فرانک سعیدی مقدم در تدوین چارچوب نظری و بازبینی متون علمی همکاری کرده است. فرزین باقری شیخانگفشه در ویرایش نهایی و اصلاح ساختار نگارشی مقاله نقش داشته و حجتاله فراهانی در نظارت علمی بر فرایند پژوهش و تأیید نهایی نسخه ارسالی به نشریه مشارکت داشته است. تمامی نویسندگان نسخه نهایی مقاله را مطالعه و تأیید کردهاند
حمایت مالی
این پژوهـش بدون دریافـت هیچ‌گونه حمـایـت مـالی از نهـادها،
سازمان‌ها یا مؤسسات پژوهشی انجام شده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافع علمی، مالی، یا شخصی در ارتباط با این پژوهش وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بدین‌وسیله از تمامی دانش‌آموزان عزیز و اولیای گرامی که با صبوری و دقت در این پژوهش شرکت کردند، صمیمانه قدردانی میشود. همچنین از مسئولان محترم آموزش و پرورش مناطق ۲ و ۶ استان تهران که زمینه اجرای این پژوهش را فراهم نمودند، نهایت سپاسگزاری به عمل می‌آید.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1404/1/4 | پذیرش: 1404/3/17 | انتشار: 1404/6/20
دریافت: 1404/1/4 | پذیرش: 1404/3/17 | انتشار: 1404/6/20
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
