دوره 23، شماره 5 - ( آذر و دی 1403 )
جلد 23 شماره 5 صفحات 17-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.IAU.NAJAFABAD.REC.1403.001
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
kamali P, Sajjadian2 P. The Effectiveness of Treatment based on Compassion for Aging, Self-care Behaviors and Pain Catastrophizing in Depressed Elderly People. TB 2024; 23 (5) :1-17
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3674-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3674-fa.html
کمالی رونیزی پریسا، سجادیان پریناز. اثربخشی درمان مبتنی برشفقت برادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده. طلوع بهداشت. 1403; 23 (5) :1-17
دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد ، p.sajjadian@phu.laun.ac.ir
متن کامل [PDF 537 kb]
(74 دریافت)
| چکیده (HTML) (92 مشاهده)
متن کامل: (60 مشاهده)
اثربخشی درمان مبتنی برشفقت برادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده
نویسندگان: پریسا کمالی رونیزی1، پریناز سجادیان2
1. دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشکده پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2. نویسنده مسئول: استادیار گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
شماره تماس:09132106240 Email: p.sajjadian@phu.laun.ac.ir
چکیده
مقدمه: افسردگی یک اختلال روانی شایع در افراد سالمند است و عوارض متعددی را برای آنان به همراه دارد؛ بنابراین این پژوهش با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده انجام شد.
روش بررسی: روش پژوهش نیمه تجربی با طرح پیش‌آزمون_ پس‌آزمون- پیگیری یک‌ماهه با گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی سرای سالمندان صادقیه شهر اصفهان بود که از بین آنها 30 نفر به صورت نمونه گیری سرشماری انتخاب و به صورت تصادفی در گروه آزمودنی و گروه کنترل جایگزین شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها شامل پرسشنامههای استاندارد افسردگی بک، ادراک پیری، خودمراقبتی سالمندان و فاجعه سازی درد بود. گروه آزمودنی، درمان مبتنی بر شفقت را در 8 جلسه 90 دقیقه‌ای دریافت کرد. داده‌ها به روش تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 27 تجزیه‌وتحلیل شد.
یافته‌ها: میانگین نمرات ادراک پیری و خودمراقبتی گروه آزمایش در مرحله پس آزمون افزایش بیشتر و فاجعه سازی درد کاهش بیشتری نسبت به گروه کنترل داشته است. بنابراین درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده شهر اصفهان تأثیر معناداری دارد (05/0≥p)؛ ولی این تاثیر در مرحله پیگیری ادراک پیری ماندگار نبوده است (05/0≤p).
نتیجه‌گیری: طبق نتایج حاصل از این مطالعه، درمان مبتنی بر شفقت می‌تواند مداخله‌ای مؤثر در بهبود ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و کاهش فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده باشد.
واژه های کلیدی: ادراک پیری، شفقت درمانی، خودمراقبتی، فاجعه سازی درد، سالمندان
جدول 1: خلاصه جلسات درمان متمرکز بر شفقت (41)
این پژوهش با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی شهر اصفهان انجام شد. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر شفقت بر رفتارهای ادراک پیری، خودمراقبتی و فاجعه سازی درد تأثیر مثبت معناداری دارد؛ اما این تأثیر در مرحله پیگیری ادراک پیری ماندگار نبوده است (05/0≤p). این یافته با نتایج پژوهش‌های سیفی و هارون رشیدی(42)، حاجی قدیرزاده و همکاران(43)، کلاتیان و همکاران(44)، گائو و همکاران(31) و تاوارس و همکاران(32) همسو می‌باشد.
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری می‌توان گفت با ورود به مرحله سالمندی ممکن است رفتار فرد با دیگران و رفتار دیگران با او تغییر کند؛ زیرا درک پیری و پذیرش آن بر تعاملات و رفتارها تأثیر می‌گذارد. یک فرد سالمند باید بداند کهولت سن به معنای ضعف و پستی نیست و تلاش کند این نگرش‌های منفی را از خود دور کند تا بتواند با آرامش و سلامت روانی روند پیری خود را طی کند؛ بنابراین با تمرکز بر تمرینات شفقت و خودپذیری، این افراد یاد می‌گیرند تا از طریق تغییر نگرش به پیری، نسبت به خود احساس ارزشمندی بیشتری داشته باشند(45). این رویکرد به آنها این امکان را می‌دهد تا تغییرات جسمی را نه به عنوان یک بار بلکه به عنوان بخشی طبیعی از چرخه زندگی بپذیرند و به جای نگرانی از زوال، بر روی تجربیات مثبت و روابط اجتماعی تمرکز کنند.
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر رفتارهای خودمراقبتی می‌توان گفت درمان مبتنی بر شفقت از دیدگاه گیلبرت به تمامی فرایندهای تجربی اشاره دارد که مرتبط با سازه‌ی مدیریت احساسات بوده و افزایش مهربانی و مهرورزی با خود و دیگران را در برمی‌گیرد و به سالمندان این امکان را می‌دهد که در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات زندگی، خود را مورد قضاوت قرار ندهند و به جای انتقاد از خود با دلسوزی و محبت به خود رفتار کنند(41). تکنیک‌های همدلی نسبت به خود شامل تجلی مهربانی و همدردی نسبت به خود در مواجهه با دردها و چالش‌های فردی است. این تکنیک به سالمندان کمک می‌کند که در زمان‌های سخت خود را قضاوت نکنند و به جای آن به خود محبت و توجه کنند. با استحکام بخشیدن به احساس همدلی با خود، افراد تمایل بیشتری به مراقبت از سلامتی و نیازهای خود پیدا می‌کنند و می‌تواند به ایجاد انگیزه‌های مثبت برای پیگیری رفتارهای مراقبت از خود منجر شود(45). وقتی سالمندان بتوانند به خود مهربانی کنند مجبور نیستند با احساسات منفی به شکل آسیب‌زا کنار بیایند و این امر به آنها کمک می‌کند تا رفتارهای خودمراقبتی را بیشتر در زندگی روزمره خود بگنجانند. همچنین بخشش و تصمیم برای رهایی از احساس رنجش و انتقام نسبت به دیگران، یکی از تکنیک‌های کلیدی در درمان مبتنی بر شفقت است. این عمل به فرد اجازه می‌دهد که بار احساسات منفی و رنجش‌های گذشته را کنار بگذارد و به پیشرفت در زندگی خود ادامه دهد. وقتی افراد می‌آموزند که دیگران را ببخشند، احساس سبکی و راحتی بیشتری پیدا می‌کنند که این احساس می‌تواند به بهبود خودمراقبتی اجتماعی، سلامت روان و جسمی در سالمندان منجر شود. تأثیرات مثبت بخشش بر رفتارهای خودمراقبتی نشان می‌دهد افرادی که می‌توانند دیگران را ببخشند اهتمام بیشتری به نگهداری از خود و سلامتی بدن دارند. این همدلی و بخشش به عنوان تکنیک درمانی، نه تنها می‌تواند باعث کاهش استرس و اضطراب شود، بلکه می‌تواند به ارتقاء یک زندگی سالم و معتدل‌تر کمک کند(46).
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر کاهش فاجعه سازی درد می‌توان گفت، تکنیک‌های عملی در درمان مبتنی بر شفقت مانند تمرین گفتگوی شفقت‌آمیز با خود و تصویرسازی مکان امن می‌تواند به سالمندان کمک کند تا در مواجهه با دردها و رنج‌های جسمی و عاطفی خود، نگرش مثبتی را اتخاذ نمایند. با آموزش سالمندان به جای تمرکز بر روی درد و احساسات منفی، آنها می‌توانند راحت‌تر با درد خود مواجه شوند(47) و در نتیجه خطر فاجعه سازی را کاهش دهند. تصویرسازی مکان امن تکنیکی است که به فرد کمک می‌کند تا به یک فضای امن، آرام و دلپذیر در ذهن خود سفر کند. این فرآیند به فرد این امکان را می‌دهد که از احساسات منفی و تنش‌های ناشی از درد فاصله بگیرد و به فضایی بگریزد که در آن احساس راحتی، آرامش و امنیت می‌کند. با تمرین این تکنیک فرد می‌تواند در مواقعی که درد را تجربه می‌کند، به یاد آوردن آن مکان امن و بازگشت به آن به شدت احساس اضطراب و فاجعه‌سازی خود را کاهش دهد. در نتیجه سالمند کمتر تحت تأثیر استرس و اضطراب ناشی از درد قرار می‌گیرد و می‌تواند با درد خود به شیوه‌ای سازنده‌تر و با احساس شفقت بیشتری مواجه شود. وارسی بدن و تنفس یکی دیگر از تکنیک‌هایی است که در درمان مبتنی بر شفقت به کار می‌رود که شامل توجه آگاهانه به قسمت‌های مختلف بدن، از سر تا پا است. این فرآیند به سالمند کمک می‌کند تا احساسات و تنش‌هایی که در بدن خود دارد را شناسایی و درک کند. با آگاهی از احساسات بدنی، فرد می‌تواند به تدریج احساس راحتی بیشتری در بدن خود پیدا کند و اثرات فاجعه‌سازی ناشی از درد را کاهش دهد. این روش باعث می‌شود که فرد سالمند بر روی احساسات بدنی خود تمرکز کند و از دوراندیشی منفی که معمولاً به درد مرتبط است، جدا شود(48). همچنین تمرین تنفس عمیق و آگاهانه به کاهش پاسخ‌های فیزیولوژیکی بدن به درد و استرس کمک می‌کند و فرد با تمرکز بر تنفس می‌تواند مدتی به درد خود توجه نکند و دور از افکار ناکارآمد و فاجعه‌آمیز باشد. در نتیجه تأثیرات منفی فاجعه‌سازی بر روی تجربه درد را کاهش می‌دهد؛ بنابراین با توجه به آنچه بیان شد، پیشنهاد می‌شود که این روش درمانی به عنوان یکی از روش‌های مداخله‌ای در سالمندان مورد استفاده قرار گیرد و همچنین نتایج این مطالعه برای برنامه ریزان و متخصصان سرای سالمندی و مشاوران کاربرد دارد.
پژوهش حاضر مانند هر پژوهش دیگر با محدودیت‌هایی روبه‌رو بوده است. محدود بودن نمونه پژوهش به زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی شهر اصفهان بود که تعمیم نتایج به افراد خارج از محدوده جامعه پژوهش باید جانب احتیاط را رعایت کرد. همچنین پژوهش حاضر روی سالمندان مقیم سرای سالمندان انجام شده است؛ بنابراین با توجه به محدودیت های مذکور پیشنهاد می‌شود پژوهش حاضر در سایر بافت‌های فرهنگی و میان اقشار دیگر به ویژه مردان سالمند افسرده مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین پژوهش‌های آتی بر روی سالمندان مقیم خانواده مورد بررسی قرار گیرد و به جای استفاده از پرسشنامههای خودگزارشی از مصاحبه استفاده شود تا آنچه واقعاً از لحاظ روانشناختی در سالمندان رخ می‌دهد به صورت تجربه زیستی برون داد شود.
ملاحظات اخلاقی
پژوهش حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی می‌باشد. اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد به شماره IR.IAU.NAJAFABAD.REC.1403.001 به تصویب رسیده است. در این پژوهش موازین اخلاقی شامل اخذ رضایت آگاهانه، تضمین حریم خصوصی و رازداری رعایت شد. با توجه به شرایط و زمان تکمیل پرسشنامه ضمن تأکید بر تکمیل تمامی سؤال‌ها، شرکت‌کنندگان در خروج از پژوهش مختار بودند.
سهم نویسندگان
پریسا کمالی: نگارش و تجزیه و تحلیل داده ها. پریناز سجادیان: ایده پردازی، چارچوب بندی و تبیین. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ‌گونه حمایت مالی از طرف هیچ سازمانی دریافت نکرده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
پژوهشگران بر خود لازم می‌دانند از کلیه زنان سالمند درگیر با
اختلال افسردگی شرکت‌کننده در پژوهش تشکر و قدرانی نمایند.
نویسندگان: پریسا کمالی رونیزی1، پریناز سجادیان2
1. دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشکده پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2. نویسنده مسئول: استادیار گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
شماره تماس:09132106240 Email: p.sajjadian@phu.laun.ac.ir
چکیده
مقدمه: افسردگی یک اختلال روانی شایع در افراد سالمند است و عوارض متعددی را برای آنان به همراه دارد؛ بنابراین این پژوهش با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده انجام شد.
روش بررسی: روش پژوهش نیمه تجربی با طرح پیش‌آزمون_ پس‌آزمون- پیگیری یک‌ماهه با گروه کنترل بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی سرای سالمندان صادقیه شهر اصفهان بود که از بین آنها 30 نفر به صورت نمونه گیری سرشماری انتخاب و به صورت تصادفی در گروه آزمودنی و گروه کنترل جایگزین شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها شامل پرسشنامههای استاندارد افسردگی بک، ادراک پیری، خودمراقبتی سالمندان و فاجعه سازی درد بود. گروه آزمودنی، درمان مبتنی بر شفقت را در 8 جلسه 90 دقیقه‌ای دریافت کرد. داده‌ها به روش تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 27 تجزیه‌وتحلیل شد.
یافته‌ها: میانگین نمرات ادراک پیری و خودمراقبتی گروه آزمایش در مرحله پس آزمون افزایش بیشتر و فاجعه سازی درد کاهش بیشتری نسبت به گروه کنترل داشته است. بنابراین درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده شهر اصفهان تأثیر معناداری دارد (05/0≥p)؛ ولی این تاثیر در مرحله پیگیری ادراک پیری ماندگار نبوده است (05/0≤p).
نتیجه‌گیری: طبق نتایج حاصل از این مطالعه، درمان مبتنی بر شفقت می‌تواند مداخله‌ای مؤثر در بهبود ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و کاهش فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده باشد.
واژه های کلیدی: ادراک پیری، شفقت درمانی، خودمراقبتی، فاجعه سازی درد، سالمندان
مقدمه
سالمندی مرحله‌ای از زندگی بشر است که به طور طبیعی به کاهش عملکردهای بدنی، محدودیت‌های حرکتی، بروز مشکلات بهداشتی و وابستگی فرد به دیگران منجر می‌شود(1،2). بر اساس تخمین سازمان ملل متحد، جمعیت سالمندان جهان از 350 میلیون نفر در سال 1975 به یک میلیارد و یک‌صد میلیون نفر در سال 2025 خواهد رسید(3). در همین راستا جمعیت قابل‌توجه فعلی سالمندان و افزایش رشد این طبقه در ایران نیز لزوم حفظ شأن و جایگاه سالمند در خانواده، جامعه و تأمین نیازهای اساسی آنها را ضروری می‌کند(4). با توجه به اینکه افراد سالمند توانایی تجدیدقوای محدودی دارند و پیش از دیگر بزرگ‌سالان در معرض بیماری و کسالت قرار می‌گیرند(5) و پیشرفت‌های علمی گویای رابطه قوی میان عوامل شناختی، هیجانی و روانی با وضعیت فیزیولوژیک، ایمنی و سلامت به خصوص در دوره سالمندی هستند(6)، افسردگی، اختلال روانی شایع و عامل آسیب‌زایی در این افراد می‌تواند باشد(7). افسردگی که شامل احساس غمگینی، از دست دادن علاقه، کاهش عملکرد فردی و اجتماعی، تغییر در الگوی خواب، تغذیه و سطح انرژی است و موجب تغییر در خلق، تفکر و عملکرد جسمی و جنسی فرد می‌شود(8،9)، در دوره سالمندی می‌تواند با عوارض متعددی برای آنان همراه است که به گونه‌ای منفی بهداشت جسم و روانیشان را متأثر سازد(10). یکی از عوارض آن، این است که روی ادراک پیری اثر می‌گذارد. مطالعات نشان می‌دهد یکی از عوامل دستیابی به سالمندی موفق، درک واقعی از پیری است(11). درک از پیری به درک هر شخص از فرایند پیری خودش در زمینه فرهنگی-اجتماعی که قرار دارد اطلاق می‌شود. بدین سبب می‌توان گفت توجه به تمام جنبه‌های آگاهی، درک، تجربه، ارزیابی، تفسیر و شناخت مراحل پیر شدن خود نیز در این مفهوم جای می‌گیرد. با پیر شدن، درک و تجارب افراد از پیری‌شان افزایش می‌یابد؛ بنابراین اگر فرد سالمندی از پیری خود رضایت داشته باشد و نگرش مثبتی به این مرحله از زندگی‌اش داشته باشد از وضعیت روانی بهتری نسبت به کسانی که نسبت به این مرحله از زندگی خود دید منفی دارند، برخوردار است(12) و رفتارهای سالم‌تر و خودمراقبتی بیشتر از خود نشـان می‌دهد(13). خـودمراقبتـی عبـارت است از اقدامـات و فعالیت‌های آگاهانه، آموخته‌شده و هدف‌داری که توسط فرد به منظور حفظ حیات و ارتقای سلامت خود و خانواده‌اش انجام می‌شود(14). خودمراقبتی از دو مؤلفه کلیدی جسمانی و روانی- اجتماعی تشکیل شده است. مؤلفه جسمانی شامل مؤلفه‌های فیزیکی و فنون مراقبت است و مؤلفه‌های روانی- اجتماعی، ارضای نیازهای عاطفی و روانی فرد را دربر می‌گیرد(15). از سویی دیگر کاهش رفتارهای خود مراقبتی می‌تواند منجر به سوءتغذیه، کاهش فعالیت فیزیکی و عدم نظـارت بر وضعیـت سلامتـی در سالـمندان شود(16،17).
یکی از عوارض دیگر افسردگی که در سالمندان شایع است فاجعه سازی درد است. فاجعه سازی درد به مجموع پاسخ‌های شناختی و آشکار روانی و رفتاری اشاره دارد که معمولاً به عنوان اضطراب قلمداد و در پاسخ بـه درد یا رویدادهای مرتبط با درد نشان داده می‌شوند(18). فاجعه سازی، تمرکز اغراق‌آمیز منفی روی شدت درد، درماندگی روانشناختی و پیامدهای منفی ناشی از آن است(19). حال با توجه به مشکلات گوناگونی که به سبب ابتلا به فاجعه سازی درد و اختلال افسردگی برای سالمندان ایجاد می‌شود ضروری است تا با بهره‌گیری از انواع مداخلات روانشناختی به بهبود بهداشت روانی و جسمانی این گروه آسیب‌پذیر پرداخته شود. تاکنون روش‌های درمانی گوناگونی برای حل این مشکل به کارگرفته شده است که از میان آن می‌توان به درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و بهزیستی درمانی(20)، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی(21) و درمان توان‌بخشی شناختی(22) اشاره کرد. با این وجود مطالعات انجام شده به بررسی اثرات بلندمدت این درمان‌ها نپرداخته‌اند و در طول زمان رویکردهای درمانی دیگری نیز معرفی شده‌اند که در ایران کمتر به بررسی اثرات آنها بر مشکلات سالمندان مبتلا به افسردگی پرداخته شده است. یکی از این رویکردهای جدید که برای کمک به سالمندان کاربرد فراوانی دارد درمان مبتنی بر شفقت است(23). این درمان که توجه روان‌درمانگران نوین را برای بیماری‌های خاص جلب کرده است(24) در ابتدا توسط گیلبرت و با هدف کاهش درد، رنج، اضطراب و افسردگی، ایجاد شده است(25). افزون بر آن در درمان مبتنی بر شفقت، افراد می‌آموزند که از احساسات دردناک خود اجتناب نکنند و آنها را بپذیرند، افراد طی این درمان قادر خواهند بود که در گام اول، تجربه خود را بشناسند و نسبت به آن احساس شفقت داشته باشند(26). در اصل]، خود شفقت ورزی پاسخ‌های سازگارانه نسبت به پیری را در سالمندان پیش‌بینی می‌کند و به سالمند کمک می‌کند تا با تغییرات مرتبط با سن خود را وفق دهد(27). تاکنون پژوهش‌های گوناگونی در راستای اثربخشی این درمان بر گروه‌های مختلف افراد به ویژه سالمندان انجام شده است. به طور نمونه فرضی پور(28) در پژوهش خود نشان داد آموزش شفقت به خود در افزایش تاب‌آوری و بهزیستی ذهنی سالمندان سرای سالمندان مؤثراست. عبدی و همکاران(23) در پژوهش خود نشان داد درمان مبتنی بر شفقت بر شادکامی سالمندان افسرده تأثیر دارد. آباد و هارون رشیدی(29) در پژوهش نشان خود داد درمان مبتنی بر شفقت باعث کاهش نشخوار فکری و اضطراب وجودی در سالمندان شد، کاظمی و همکاران(30) در پژوهش خود نشان داد درمان مبتنی بر شفقت بر احساس انزوا و تنهایی و امید به زندگی سالمندان تأثیر مثبت دارد. گائو و همکاران(31) در پژوهش خود نشان دادند که درمان خودشفقتی با افزایش میزان شفقت فرد نسبت به خود می‌تواند اضطراب، افسردگی و حس تنهایی را در سالمندان کاهش دهد. تاواررس و همکاران(32) در پژوهش خود تأثیر معنادار درمان خودشفقتی برافزایش سازگاری روانشناختی با موقعیت‌های استرس‌زا در سالمندان را نشان داده‌اند. لی و همکاران(33) در پژوهـش خـود نشـان دادند آمـوزش شفقـت ورزی بر نگـرش به سالمندی و رفاه جسمی-روانشناختی سالمندان تأثیر مثبت دارد. با توجه به مطالعات انجام شده می‌توان بیان کرد که علیرغم اینکه مطالعاتی در این زمینه انجام شده است؛ اما پژوهشی که به طور مبسوط به بررسی اثربخشی این درمان بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در زنان سالمند افسرده پرداخته باشد مشاهده نشد. حال، با توجه به مشکلات گوناگونی که به سبب ابتلا به اختلال افسردگی برای سالمندان ایجاد می‌شود ضروری است تا با بهره‌گیری از انواع مداخلات روانشناختی به بهبود بهداشت روان این گروه از افراد پرداخته شود؛ لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی درمان مبتنی برشفقت برادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده شهر اصفهان انجام شد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری یک‌ماهه با گروه کنترل می‌باشد. جامعه آماری شامل کلیه زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی سرای سالمندان صادقیه شهر اصفهان در سال 1403 بود. از بین آنها به شیوه نمونه‌گیری سرشماری 30 نفر بر اساس ملاک‌های ورود به پژوهش انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمودنی و کنترل جایگزین شدند.
ملاک‌های ورود به پژوهش عبارت بود از: دارا بودن حداقل 60 سال و حداکثر 90 سال، کسب حداقل نمره 16 در پرسشنامه افسردگی بک، تمایل و رضایت آگاهانه برای شرکت در طرح پژوهشی، عدم دریافت داروهای تثبیت‌کننده خلق در زمان تشخیص و در طول دوره‌ی پژوهش، نداشتن تشخیص اختلال شدید روانی نظیر هم‌زمان و ملاک‌های خروج از پژوهش شامل بیش از دو جلسه غیبت در طول مداخله، عدم تمایل فرد به ادامه جلسات درمان، مبتلا شدن به بیماری جسمانی و روانی در طول مداخله بود.
برای انجام پژوهش پس از هماهنگی و اخذ مجوزهای لازم از مسئولان پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد و هماهنگی با سازمان بهزیستی استان اصفهان و سرای سالمندان صادقیه، ابتدا برای افراد جامعه پژوهش علاوه بر بیان هدف و اهمیت پژوهش، درباره نکات اخلاقی اطمینان خاطر داده شد و آنان رضایت‌نامه شرکت آگاهانه و داوطلبانه در پژوهش را امضا کردند.
برای انتخاب سالمندان افسرده از آنها پرسشنامه افسردگی بک گرفته شد. سپس از بین سالمندانی که نمره بالاتری در پرسشنامه کسب کردند و تشخیص افسردگی را دریافت نمودند 30 نفر به صورت روش نمونه گیری سرشماری انتخاب شدند و به صورت تصادفی و برابر در یک گروه آزمودنی و یک گروه کنترل قرار گرفتند. پس از آن با استفاده از پرسشنامههای استاندارد ادراک پیری، خودمراقبتی سالمندان و فاجعه سازی درد از آزمودنی‌ها پیش‌آزمون گرفته شد.
سپس گروه آزمودنی به مدت 8 جلسه‌ی 90 دقیقه‌ای (یک‌بار در هفته و طی دو ماه) درمان مبتنی بر شفقت گیلبرت (2014) را دریافت کردند؛ اما اعضای گروه کنترل هیچ مداخله‌ای را دریافت نکردند.
در پایان جلسات نیز از اعضای هر دو گروه با استفاده از آزمون‌های مذکور پس‌آزمون گرفته شد و بعد از یک ماه پیگیری صورت گرفت. پس از پایان پژوهش جهت رعایت اصول اخلاقی، درمان برای گروه کنترل نیز اجرا شد. ابزار سنجش شامل پرسشنامه افسردگی (Beck Depression Inventory): این پرسشنامه توسط بک (1961) تدوین و در سال 1974 مورد تجدیدنظر قرار گرفت که 21 سؤال دارد و روش نمره‌گذاری 0 تا 3 می‌باشد؛ بنابراین حداکثر نمره مقیاس 63 است(34).
در پژوهش رزم زن (1392) پایایی پرسشنامه بر اساس روش تصنیف 89/0 محاسبه شد. در بررسی‌های گوناگون ضریب همبستگی نمرات هر ماده با کل نمرات پرسشنامه را بین 31/0 تا 68/0 گزارش نمود. این آزمون از ثبات درونی بالایی در بیماران روان‌پزشکی و غیرروان‌پزشکی برخوردار است و نتیجه پایایی باز آزمایی آن بیش از 60/0 گزارش شده است(35).
پرسشنامه ادراک پیری (Aging Perception Questionnaire): این پرسشنامه توسط بارکر و همکاران (2007) به منظور سنجش ادراک پیری طراحی و تدوین‌شده است(36). در ایران نیز توسط حقی عسگرآبادی و همکاران اعتباریابی شده است. این پرسشنامه دارای 49 سؤال است که بخش نخست یعنی دیدگاه‌های مربوط به بالا رفتن سن 32 سؤال (هفت عامل خط زمانی حاد- مزمن، خط زمانی چرخشی، نمایش احساسات، کنترل مثبت، کنترل منفی، نتایج مثبت و نتایج منفی) و بخش دوم یعنی تجربیات مربوط به تغییرات سلامتی 17 سؤال را شامل می‌شود و با سوا لاتی مانند (من همیشه به روند بالا رفتن سن خود توجه دارم.) به سنجش ادراک پیری می‌پردازد.
دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 32 تا 160 خواهد بود. هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر ادراک پیری خواهد بود و بالعکس. در بخش دوم دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 0 تا 17 است و هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر تغییرات مربوط به سلامتی خواهد بود و بالعکس. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده در پژوهش عسگرآبادی و همکاران(37) برای این پرسشنامه بالای 7/0 برآورد شد و همچنین روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسشنامه مناسب ارزیابی شده است. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 76/0 به دست آمد.
پرسشنامه رفتارهای خودمراقبتی سالمندان (Questionnaire of self-care behaviors of the elderly): این پرسشنامه توسط یونسی بروجنی و همکاران(38) به منظور سنجش خود مراقبتی سالمندان طراحی و تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 29 سؤال و 4 مؤلفه (خود مراقبتی معنوی، خود مراقبتی اجتماعی، خود مراقبتی جسمی و خود مراقبتی در حین بیماری) با طیف لیکرت 6 گزینه‌ای از 1 تا 6 می‌باشد. گویه های شماره 2، 3، 7، 22، 26، 28 و 29 به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند.
دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 29 تا 145 خواهد بود و هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر خود مراقبتی سالمندان خواهد بود و بالعکس. در پژوهش یونسی بروجنی و همکاران(38) روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسشنامه مناسب ارزیابی شده است و ضریب آلفای کرونباخ آن بالای 7/0 برآورد شد. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونبـاخ 80/0 به دسـت آمد. پرسـشنـامه فاجـعه سـازی درد (Pain catastrophizing questionnaire): این پرسشنامه توسط سالیوان و همکاران(1995) تهیه و دارای 13 گویه و خرده مقیاس‌های نشخوار ذهنی، بزرگنمایی و درماندگی را شامل می‌شود. سؤالات این پرسشنامه در طیف لیکرت 5 درجه‌ای 0 تا 5 قرار می‌گیرند و دامنه نمرات بین 13 تا 65 است.
در تحقیق سالیوان و همکاران ضریب آلفا برای خرده مقیاس‌های نشخوار ذهنی، بزرگنمایی و درماندگی به ترتیب 87/0، 60/0 و 79/0 و برای نمره کل مقیاس فاجعه سازی درد برابر با 87/0 بود(39).
مظفری(40) در پژوهش خود پایایی این پرسشنامه از طریق روش آلفای کرونباخ محاسبه کرده است که 90/0 می‌باشد و روایی این آزمون به وسیله ضریب همبستگی با آزمون افسردگی بک مورد بررسی قرار گرفت که همبستگی مثبت و معنی‌داری نشان داد. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 87/0 به دست آمد.
در جدول ۱ شرح محتوای جلسات درمان متمرکز بر شفقت ارائه شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات، جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از شاخص‌ها و روش‌های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در آمار توصیفی شاخص‌های مرکزی (میانگین، درصد، فراوانی) و شاخص‌های پراکندگی (انحراف استاندارد، واریانس) مشخص گردید. سپس در آمار استنباطی از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه 27 استفاده شد.
سالمندی مرحله‌ای از زندگی بشر است که به طور طبیعی به کاهش عملکردهای بدنی، محدودیت‌های حرکتی، بروز مشکلات بهداشتی و وابستگی فرد به دیگران منجر می‌شود(1،2). بر اساس تخمین سازمان ملل متحد، جمعیت سالمندان جهان از 350 میلیون نفر در سال 1975 به یک میلیارد و یک‌صد میلیون نفر در سال 2025 خواهد رسید(3). در همین راستا جمعیت قابل‌توجه فعلی سالمندان و افزایش رشد این طبقه در ایران نیز لزوم حفظ شأن و جایگاه سالمند در خانواده، جامعه و تأمین نیازهای اساسی آنها را ضروری می‌کند(4). با توجه به اینکه افراد سالمند توانایی تجدیدقوای محدودی دارند و پیش از دیگر بزرگ‌سالان در معرض بیماری و کسالت قرار می‌گیرند(5) و پیشرفت‌های علمی گویای رابطه قوی میان عوامل شناختی، هیجانی و روانی با وضعیت فیزیولوژیک، ایمنی و سلامت به خصوص در دوره سالمندی هستند(6)، افسردگی، اختلال روانی شایع و عامل آسیب‌زایی در این افراد می‌تواند باشد(7). افسردگی که شامل احساس غمگینی، از دست دادن علاقه، کاهش عملکرد فردی و اجتماعی، تغییر در الگوی خواب، تغذیه و سطح انرژی است و موجب تغییر در خلق، تفکر و عملکرد جسمی و جنسی فرد می‌شود(8،9)، در دوره سالمندی می‌تواند با عوارض متعددی برای آنان همراه است که به گونه‌ای منفی بهداشت جسم و روانیشان را متأثر سازد(10). یکی از عوارض آن، این است که روی ادراک پیری اثر می‌گذارد. مطالعات نشان می‌دهد یکی از عوامل دستیابی به سالمندی موفق، درک واقعی از پیری است(11). درک از پیری به درک هر شخص از فرایند پیری خودش در زمینه فرهنگی-اجتماعی که قرار دارد اطلاق می‌شود. بدین سبب می‌توان گفت توجه به تمام جنبه‌های آگاهی، درک، تجربه، ارزیابی، تفسیر و شناخت مراحل پیر شدن خود نیز در این مفهوم جای می‌گیرد. با پیر شدن، درک و تجارب افراد از پیری‌شان افزایش می‌یابد؛ بنابراین اگر فرد سالمندی از پیری خود رضایت داشته باشد و نگرش مثبتی به این مرحله از زندگی‌اش داشته باشد از وضعیت روانی بهتری نسبت به کسانی که نسبت به این مرحله از زندگی خود دید منفی دارند، برخوردار است(12) و رفتارهای سالم‌تر و خودمراقبتی بیشتر از خود نشـان می‌دهد(13). خـودمراقبتـی عبـارت است از اقدامـات و فعالیت‌های آگاهانه، آموخته‌شده و هدف‌داری که توسط فرد به منظور حفظ حیات و ارتقای سلامت خود و خانواده‌اش انجام می‌شود(14). خودمراقبتی از دو مؤلفه کلیدی جسمانی و روانی- اجتماعی تشکیل شده است. مؤلفه جسمانی شامل مؤلفه‌های فیزیکی و فنون مراقبت است و مؤلفه‌های روانی- اجتماعی، ارضای نیازهای عاطفی و روانی فرد را دربر می‌گیرد(15). از سویی دیگر کاهش رفتارهای خود مراقبتی می‌تواند منجر به سوءتغذیه، کاهش فعالیت فیزیکی و عدم نظـارت بر وضعیـت سلامتـی در سالـمندان شود(16،17).
یکی از عوارض دیگر افسردگی که در سالمندان شایع است فاجعه سازی درد است. فاجعه سازی درد به مجموع پاسخ‌های شناختی و آشکار روانی و رفتاری اشاره دارد که معمولاً به عنوان اضطراب قلمداد و در پاسخ بـه درد یا رویدادهای مرتبط با درد نشان داده می‌شوند(18). فاجعه سازی، تمرکز اغراق‌آمیز منفی روی شدت درد، درماندگی روانشناختی و پیامدهای منفی ناشی از آن است(19). حال با توجه به مشکلات گوناگونی که به سبب ابتلا به فاجعه سازی درد و اختلال افسردگی برای سالمندان ایجاد می‌شود ضروری است تا با بهره‌گیری از انواع مداخلات روانشناختی به بهبود بهداشت روانی و جسمانی این گروه آسیب‌پذیر پرداخته شود. تاکنون روش‌های درمانی گوناگونی برای حل این مشکل به کارگرفته شده است که از میان آن می‌توان به درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و بهزیستی درمانی(20)، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی(21) و درمان توان‌بخشی شناختی(22) اشاره کرد. با این وجود مطالعات انجام شده به بررسی اثرات بلندمدت این درمان‌ها نپرداخته‌اند و در طول زمان رویکردهای درمانی دیگری نیز معرفی شده‌اند که در ایران کمتر به بررسی اثرات آنها بر مشکلات سالمندان مبتلا به افسردگی پرداخته شده است. یکی از این رویکردهای جدید که برای کمک به سالمندان کاربرد فراوانی دارد درمان مبتنی بر شفقت است(23). این درمان که توجه روان‌درمانگران نوین را برای بیماری‌های خاص جلب کرده است(24) در ابتدا توسط گیلبرت و با هدف کاهش درد، رنج، اضطراب و افسردگی، ایجاد شده است(25). افزون بر آن در درمان مبتنی بر شفقت، افراد می‌آموزند که از احساسات دردناک خود اجتناب نکنند و آنها را بپذیرند، افراد طی این درمان قادر خواهند بود که در گام اول، تجربه خود را بشناسند و نسبت به آن احساس شفقت داشته باشند(26). در اصل]، خود شفقت ورزی پاسخ‌های سازگارانه نسبت به پیری را در سالمندان پیش‌بینی می‌کند و به سالمند کمک می‌کند تا با تغییرات مرتبط با سن خود را وفق دهد(27). تاکنون پژوهش‌های گوناگونی در راستای اثربخشی این درمان بر گروه‌های مختلف افراد به ویژه سالمندان انجام شده است. به طور نمونه فرضی پور(28) در پژوهش خود نشان داد آموزش شفقت به خود در افزایش تاب‌آوری و بهزیستی ذهنی سالمندان سرای سالمندان مؤثراست. عبدی و همکاران(23) در پژوهش خود نشان داد درمان مبتنی بر شفقت بر شادکامی سالمندان افسرده تأثیر دارد. آباد و هارون رشیدی(29) در پژوهش نشان خود داد درمان مبتنی بر شفقت باعث کاهش نشخوار فکری و اضطراب وجودی در سالمندان شد، کاظمی و همکاران(30) در پژوهش خود نشان داد درمان مبتنی بر شفقت بر احساس انزوا و تنهایی و امید به زندگی سالمندان تأثیر مثبت دارد. گائو و همکاران(31) در پژوهش خود نشان دادند که درمان خودشفقتی با افزایش میزان شفقت فرد نسبت به خود می‌تواند اضطراب، افسردگی و حس تنهایی را در سالمندان کاهش دهد. تاواررس و همکاران(32) در پژوهش خود تأثیر معنادار درمان خودشفقتی برافزایش سازگاری روانشناختی با موقعیت‌های استرس‌زا در سالمندان را نشان داده‌اند. لی و همکاران(33) در پژوهـش خـود نشـان دادند آمـوزش شفقـت ورزی بر نگـرش به سالمندی و رفاه جسمی-روانشناختی سالمندان تأثیر مثبت دارد. با توجه به مطالعات انجام شده می‌توان بیان کرد که علیرغم اینکه مطالعاتی در این زمینه انجام شده است؛ اما پژوهشی که به طور مبسوط به بررسی اثربخشی این درمان بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در زنان سالمند افسرده پرداخته باشد مشاهده نشد. حال، با توجه به مشکلات گوناگونی که به سبب ابتلا به اختلال افسردگی برای سالمندان ایجاد می‌شود ضروری است تا با بهره‌گیری از انواع مداخلات روانشناختی به بهبود بهداشت روان این گروه از افراد پرداخته شود؛ لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی درمان مبتنی برشفقت برادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در سالمندان افسرده شهر اصفهان انجام شد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری یک‌ماهه با گروه کنترل می‌باشد. جامعه آماری شامل کلیه زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی سرای سالمندان صادقیه شهر اصفهان در سال 1403 بود. از بین آنها به شیوه نمونه‌گیری سرشماری 30 نفر بر اساس ملاک‌های ورود به پژوهش انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمودنی و کنترل جایگزین شدند.
ملاک‌های ورود به پژوهش عبارت بود از: دارا بودن حداقل 60 سال و حداکثر 90 سال، کسب حداقل نمره 16 در پرسشنامه افسردگی بک، تمایل و رضایت آگاهانه برای شرکت در طرح پژوهشی، عدم دریافت داروهای تثبیت‌کننده خلق در زمان تشخیص و در طول دوره‌ی پژوهش، نداشتن تشخیص اختلال شدید روانی نظیر هم‌زمان و ملاک‌های خروج از پژوهش شامل بیش از دو جلسه غیبت در طول مداخله، عدم تمایل فرد به ادامه جلسات درمان، مبتلا شدن به بیماری جسمانی و روانی در طول مداخله بود.
برای انجام پژوهش پس از هماهنگی و اخذ مجوزهای لازم از مسئولان پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد و هماهنگی با سازمان بهزیستی استان اصفهان و سرای سالمندان صادقیه، ابتدا برای افراد جامعه پژوهش علاوه بر بیان هدف و اهمیت پژوهش، درباره نکات اخلاقی اطمینان خاطر داده شد و آنان رضایت‌نامه شرکت آگاهانه و داوطلبانه در پژوهش را امضا کردند.
برای انتخاب سالمندان افسرده از آنها پرسشنامه افسردگی بک گرفته شد. سپس از بین سالمندانی که نمره بالاتری در پرسشنامه کسب کردند و تشخیص افسردگی را دریافت نمودند 30 نفر به صورت روش نمونه گیری سرشماری انتخاب شدند و به صورت تصادفی و برابر در یک گروه آزمودنی و یک گروه کنترل قرار گرفتند. پس از آن با استفاده از پرسشنامههای استاندارد ادراک پیری، خودمراقبتی سالمندان و فاجعه سازی درد از آزمودنی‌ها پیش‌آزمون گرفته شد.
سپس گروه آزمودنی به مدت 8 جلسه‌ی 90 دقیقه‌ای (یک‌بار در هفته و طی دو ماه) درمان مبتنی بر شفقت گیلبرت (2014) را دریافت کردند؛ اما اعضای گروه کنترل هیچ مداخله‌ای را دریافت نکردند.
در پایان جلسات نیز از اعضای هر دو گروه با استفاده از آزمون‌های مذکور پس‌آزمون گرفته شد و بعد از یک ماه پیگیری صورت گرفت. پس از پایان پژوهش جهت رعایت اصول اخلاقی، درمان برای گروه کنترل نیز اجرا شد. ابزار سنجش شامل پرسشنامه افسردگی (Beck Depression Inventory): این پرسشنامه توسط بک (1961) تدوین و در سال 1974 مورد تجدیدنظر قرار گرفت که 21 سؤال دارد و روش نمره‌گذاری 0 تا 3 می‌باشد؛ بنابراین حداکثر نمره مقیاس 63 است(34).
در پژوهش رزم زن (1392) پایایی پرسشنامه بر اساس روش تصنیف 89/0 محاسبه شد. در بررسی‌های گوناگون ضریب همبستگی نمرات هر ماده با کل نمرات پرسشنامه را بین 31/0 تا 68/0 گزارش نمود. این آزمون از ثبات درونی بالایی در بیماران روان‌پزشکی و غیرروان‌پزشکی برخوردار است و نتیجه پایایی باز آزمایی آن بیش از 60/0 گزارش شده است(35).
پرسشنامه ادراک پیری (Aging Perception Questionnaire): این پرسشنامه توسط بارکر و همکاران (2007) به منظور سنجش ادراک پیری طراحی و تدوین‌شده است(36). در ایران نیز توسط حقی عسگرآبادی و همکاران اعتباریابی شده است. این پرسشنامه دارای 49 سؤال است که بخش نخست یعنی دیدگاه‌های مربوط به بالا رفتن سن 32 سؤال (هفت عامل خط زمانی حاد- مزمن، خط زمانی چرخشی، نمایش احساسات، کنترل مثبت، کنترل منفی، نتایج مثبت و نتایج منفی) و بخش دوم یعنی تجربیات مربوط به تغییرات سلامتی 17 سؤال را شامل می‌شود و با سوا لاتی مانند (من همیشه به روند بالا رفتن سن خود توجه دارم.) به سنجش ادراک پیری می‌پردازد.
دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 32 تا 160 خواهد بود. هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر ادراک پیری خواهد بود و بالعکس. در بخش دوم دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 0 تا 17 است و هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر تغییرات مربوط به سلامتی خواهد بود و بالعکس. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده در پژوهش عسگرآبادی و همکاران(37) برای این پرسشنامه بالای 7/0 برآورد شد و همچنین روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسشنامه مناسب ارزیابی شده است. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 76/0 به دست آمد.
پرسشنامه رفتارهای خودمراقبتی سالمندان (Questionnaire of self-care behaviors of the elderly): این پرسشنامه توسط یونسی بروجنی و همکاران(38) به منظور سنجش خود مراقبتی سالمندان طراحی و تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 29 سؤال و 4 مؤلفه (خود مراقبتی معنوی، خود مراقبتی اجتماعی، خود مراقبتی جسمی و خود مراقبتی در حین بیماری) با طیف لیکرت 6 گزینه‌ای از 1 تا 6 می‌باشد. گویه های شماره 2، 3، 7، 22، 26، 28 و 29 به صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند.
دامنه امتیاز این پرسشنامه بین 29 تا 145 خواهد بود و هر چه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد نشان‌دهنده میزان بیشتر خود مراقبتی سالمندان خواهد بود و بالعکس. در پژوهش یونسی بروجنی و همکاران(38) روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسشنامه مناسب ارزیابی شده است و ضریب آلفای کرونباخ آن بالای 7/0 برآورد شد. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونبـاخ 80/0 به دسـت آمد. پرسـشنـامه فاجـعه سـازی درد (Pain catastrophizing questionnaire): این پرسشنامه توسط سالیوان و همکاران(1995) تهیه و دارای 13 گویه و خرده مقیاس‌های نشخوار ذهنی، بزرگنمایی و درماندگی را شامل می‌شود. سؤالات این پرسشنامه در طیف لیکرت 5 درجه‌ای 0 تا 5 قرار می‌گیرند و دامنه نمرات بین 13 تا 65 است.
در تحقیق سالیوان و همکاران ضریب آلفا برای خرده مقیاس‌های نشخوار ذهنی، بزرگنمایی و درماندگی به ترتیب 87/0، 60/0 و 79/0 و برای نمره کل مقیاس فاجعه سازی درد برابر با 87/0 بود(39).
مظفری(40) در پژوهش خود پایایی این پرسشنامه از طریق روش آلفای کرونباخ محاسبه کرده است که 90/0 می‌باشد و روایی این آزمون به وسیله ضریب همبستگی با آزمون افسردگی بک مورد بررسی قرار گرفت که همبستگی مثبت و معنی‌داری نشان داد. در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ 87/0 به دست آمد.
در جدول ۱ شرح محتوای جلسات درمان متمرکز بر شفقت ارائه شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات، جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از شاخص‌ها و روش‌های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در آمار توصیفی شاخص‌های مرکزی (میانگین، درصد، فراوانی) و شاخص‌های پراکندگی (انحراف استاندارد، واریانس) مشخص گردید. سپس در آمار استنباطی از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته با نرم‌افزار SPSS نسخه 27 استفاده شد.
جدول 1: خلاصه جلسات درمان متمرکز بر شفقت (41)
| جلسه | اهداف | محتوای جلسات | تمرین خانگی | رفتار مورد انتظار |
| اول | آشنایی با اصول کلی درمان | جلسه توجیهی، مروری بر ساختار جلسات و قوانین اصلی گروه، تعداد و مدت جلسات، بیان انتظارات از جلسات، اقدام برای شناخت یکدیگر، صحبت درباره صمیمیت با همکاری اعضای گروه، بررسی مشکلات اعضا و اجرای پیش‌آزمون |
ثبت مورد آزار عاطفی و خود انتقادی در فعالیت‌ها و مشکلات روزانه | شناسایی و آگاهی از خودانتقادی |
| دوم | شناخت مؤلفه‌های شفقت خود | بررسی افکار و احساسات مثبت و منفی اعضای گروه در مورد هیجان‌ها و احساس تنهایی و عوارض ناشی از آن، تمرین وارسی بدنی و تنفس، آشنایی با سیستم‌های مغزی متمرکز بر شفقت، آموزش همدلی، توضیح در مورد شفقت | ثبت مؤلفه خودشفقتی در فعالیت‌های روزانه |
شناسایی و آگاهی از مؤلفه‌های خودشفقتی |
| سوم | آموزش‌وپرورش خودشفقتی اعضا | آشنایی با خصوصیات افراد مشفق، شفقت نسبت به دیگران، پرورش احساس‌گرمی و مهربانی نسبت به خود، پرورش و درک اینکه دیگران نیز نقایص و مشکلاتی دارند در مقابل احساسات خود تخریب گرایانه | ثبت مؤلفه خودشفقتی در فعالیت‌های روزانه | شناسایی و آگاهی از مؤلفه‌های خودشفقتی |
| چهارم | خودشناسی و شناسایی عوامل خودانتقادی | ترغیب آزمودنی‌ها به خودشناسی و بررسی شخصیت خود به عنوان فرد با شفقت یا بی‌شفقت با توجه به مباحث آموزشی، شناسایی و کاربرد تمرین‌های پرورش ذهن مشفقانه (همدلی و همدردی نسبت به خود و دیگران)، آموزش بخشایش | ثبت اشتباهات روزانه و شناسایی عوامل آن | پرورش خودشفقتی |
| پنجم | اصلاح و گسترش شفقت | آشنایی و کاربرد تمرین‌های پرورش ذهن مشفق (بخشش، پذیرش بدون قضاوت و آموزش بردباری). | بخشش و پذیرش بدون قضاوت در فعالیت‌های چالش‌انگیز روزانه و ثبت این موارد | بهبود و توسعه خودشفقتی |
| ششم | آموزش سبک‌ها و روش‌های ابراز شفقت | تمرین عملی ایجاد تصاویر همراه با شفقت، آموزش سبک‌ها و روش‌های ابراز شفقت (شفقت کلامی، عملی، مقطعی و پیوسته)، به کارگیری این روش‌ها در تردید روزمره برای دوستان، آشنایان | به کارگیری شفقت در فعالیت‌های روزانه | احساس ارزشمندی و خودشفقتی |
| هفتم | فنون ابراز شفقت | آموزش نوشتن نامه‌های همراه با شفقت برای خود و دیگران، آموزش روش ثبت و یادداشت روزانه موقعیت‌های واقعی مبتنی بر شفقت و عملکرد فرد در آن موقعیت | نوشتن نامه‌های شفقت‌آمیز برای خود و اطرافیان | بهبود خودشفقتی و خودارزشمندی |
| هشتم | ارزیابی و کاربرد | جمع‌بندی، مرور مطالب جلسات قبل، پرسش و پاسخ برای رفع سؤال‌ها، ارائه راهکارهایی برای حفظ و به‌کارگیری این روش درمانی در تردیدهای روزمره، اجرای پس‌آزمون | ثبت و یادداشت خود شفقتی در مسائل روزانه | پرورش و رشد خودشفقتی |
یافته ها
در ابتدا ویژگی های جمعیت شناختی آزمودنی ها نشان داد میانگین و انحراف معیار سنی کل آزمودنی ها 73/5±73/70 بود. به طور کلی 11 نفر (67/36 درصد) افراد شرکت کننده دارای تحصیلات اول تا سوم ابتدایی، 19 نفر (33/63 درصد) دارای تحصیلات پنجم و ششم ابتدایی بودند. همچنین در گروه آزمودنی 2 نفر (3/13 درصد) متأهل، 4 نفر (7/26 درصد) مجرد و 9 نفر (60 درصد) همسرشان فوت‌شده و در گروه کنترل 3 نفر (20 درصد) متأهل، 1 نفر (7/6 درصد) مجرد و 11 نفر (3/73 درصد) همسرشان فوت‌شده بود.
نتایج آزمون خی دو و تحلیل واریانس یک راهه در بررسی همسانی داده های کیفی نشان داد که بین دو گروه آزمودنی و کنترل از لحاظ ویژگی‌های جمعیت شناختی (سن، تحصیلات و وضعیت تأهل) تفاوت معناداری وجود ندارد(05/0<p). این بدین معناست که بین ویژگی های جمعیت شناختی دو گروه شرایط یکسانی وجود دارد.
شاخص‌های توصیفی همچون میانگین و انحراف استاندارد نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری متغیرهای پژوهش در زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی در دو گروه آزمودنی و کنترل نشان داده می‌شود. نتایج حاکی از این است که میانگین نمرات متغیر فاجعه سازی درد در گروه آزمودنی نسبت به گروه کنترل کاهش بیشتری در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون دارد. در متغیرهای ادراک پیری و رفتارهای خودمراقبتی در گروه آزمودنی نسبت به گروه کنترل افزایش بیشتری در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون دارد (05/0≥p). همچنین در این جدول و جهت بررسی وضعیت نرمال بودن داده‌ها از آزمون شاپیرو- ویلک (Shapiro-Wilk test) استفاده شد. نتایج حاکی از نرمال بودن توزیع نمرات متغیرها می‌باشد(05/0<p) (جدول 2). به‌منظور بررسی مفروضه‌های تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته از آزمون همگنی واریانس، آزمون لوین، آزمون برابری ماتریس‌های کوواریانس و آزمون ام باکس در متغیرهای پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی مفروضه‌ها حاکی از عدم معناداری مقدار F در متغیرهای آزمون بوده است (05/0<p)؛ بنابراین، استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته بلامانع است.
بررسی تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بین میانگین نمرات هر سه متغیر ادراک پیری (834/5=F، 001/0>p)، رفتارهای خودمراقبتی (277/81=F، 001/0>p) و فاجعه سازی درد (498/11=F، 001/0>p) در مراحل پژوهش به طور کلی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. نتایج نشان داده است که تعامل اثر زمان و عضویت گروهی نیز در متغیر ادراک پیری (459/5=F، 001/0>p)، رفتارهای خودمراقبتی (116/27=F، 001/0>p) معنی‌دار است که نشان می‌دهد تغییرات مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در هر یک از گروه‌ها معنی‌دار بوده است(جدول 3).
جهت بررسی دقیق از تفاوت‌ها در هر مرحله سه‌گانه آموزشی و گروه آزمودنی از آزمون مقایسه بنفرنی استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد تفاوت میانگین نمرات ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در مرحله پیش‌آزمون با پس‌آزمون معنی‌دار است (001/0>p)؛ اما تفاوت میانگین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در این سه معنی‌دار به دست نیامده است (05/0<p). این در حالی است که در متغیر ادراک پیری بین میانگین نمرات پیش آزمون و پیگیری تفاوت وجود ندارد که این امر نشان دهنده این است که اثربخشی شفقت درمانی در طول زمان بر روی ادراک پیری ماندگار نبوده است(جدول 4).
در ابتدا ویژگی های جمعیت شناختی آزمودنی ها نشان داد میانگین و انحراف معیار سنی کل آزمودنی ها 73/5±73/70 بود. به طور کلی 11 نفر (67/36 درصد) افراد شرکت کننده دارای تحصیلات اول تا سوم ابتدایی، 19 نفر (33/63 درصد) دارای تحصیلات پنجم و ششم ابتدایی بودند. همچنین در گروه آزمودنی 2 نفر (3/13 درصد) متأهل، 4 نفر (7/26 درصد) مجرد و 9 نفر (60 درصد) همسرشان فوت‌شده و در گروه کنترل 3 نفر (20 درصد) متأهل، 1 نفر (7/6 درصد) مجرد و 11 نفر (3/73 درصد) همسرشان فوت‌شده بود.
نتایج آزمون خی دو و تحلیل واریانس یک راهه در بررسی همسانی داده های کیفی نشان داد که بین دو گروه آزمودنی و کنترل از لحاظ ویژگی‌های جمعیت شناختی (سن، تحصیلات و وضعیت تأهل) تفاوت معناداری وجود ندارد(05/0<p). این بدین معناست که بین ویژگی های جمعیت شناختی دو گروه شرایط یکسانی وجود دارد.
شاخص‌های توصیفی همچون میانگین و انحراف استاندارد نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری متغیرهای پژوهش در زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی در دو گروه آزمودنی و کنترل نشان داده می‌شود. نتایج حاکی از این است که میانگین نمرات متغیر فاجعه سازی درد در گروه آزمودنی نسبت به گروه کنترل کاهش بیشتری در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون دارد. در متغیرهای ادراک پیری و رفتارهای خودمراقبتی در گروه آزمودنی نسبت به گروه کنترل افزایش بیشتری در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون دارد (05/0≥p). همچنین در این جدول و جهت بررسی وضعیت نرمال بودن داده‌ها از آزمون شاپیرو- ویلک (Shapiro-Wilk test) استفاده شد. نتایج حاکی از نرمال بودن توزیع نمرات متغیرها می‌باشد(05/0<p) (جدول 2). به‌منظور بررسی مفروضه‌های تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته از آزمون همگنی واریانس، آزمون لوین، آزمون برابری ماتریس‌های کوواریانس و آزمون ام باکس در متغیرهای پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی مفروضه‌ها حاکی از عدم معناداری مقدار F در متغیرهای آزمون بوده است (05/0<p)؛ بنابراین، استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته بلامانع است.
بررسی تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر آمیخته نشان می‌دهد بین میانگین نمرات هر سه متغیر ادراک پیری (834/5=F، 001/0>p)، رفتارهای خودمراقبتی (277/81=F، 001/0>p) و فاجعه سازی درد (498/11=F، 001/0>p) در مراحل پژوهش به طور کلی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. نتایج نشان داده است که تعامل اثر زمان و عضویت گروهی نیز در متغیر ادراک پیری (459/5=F، 001/0>p)، رفتارهای خودمراقبتی (116/27=F، 001/0>p) معنی‌دار است که نشان می‌دهد تغییرات مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در هر یک از گروه‌ها معنی‌دار بوده است(جدول 3).
جهت بررسی دقیق از تفاوت‌ها در هر مرحله سه‌گانه آموزشی و گروه آزمودنی از آزمون مقایسه بنفرنی استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد تفاوت میانگین نمرات ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در مرحله پیش‌آزمون با پس‌آزمون معنی‌دار است (001/0>p)؛ اما تفاوت میانگین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در این سه معنی‌دار به دست نیامده است (05/0<p). این در حالی است که در متغیر ادراک پیری بین میانگین نمرات پیش آزمون و پیگیری تفاوت وجود ندارد که این امر نشان دهنده این است که اثربخشی شفقت درمانی در طول زمان بر روی ادراک پیری ماندگار نبوده است(جدول 4).
جدول2: یافته‌های توصیفی متغیرهای پژوهش
جدول 3: نتایج تحلیل اثرات بین آزمودنی و درون آزمودنی در متغیر های پژوهش
جدول 4: آزمون بونفرونی جهت مقایسه زوجی میانگین نمرات متغیرهایپژوهش در گروه های پژوهش در مراحل پژوهش
بحث و نتیجه گیری| متغیر | نوع آزمون | گروه | میانگین | انحراف معیار | آماره شاپیرو-ویلک | سطح معناداری |
| ادراک پیری | پیش‌آزمون | آزمودنی | 86/113 | 59/13 | 961/0 | 713/0 |
| کنترل | 26/117 | 57/10 | 961/0 | 716/0 | ||
| پس‌آزمون | آزمودنی | 73/122 | 14/8 | 943/0 | 420/0 | |
| کنترل | 60/117 | 78/8 | 957/0 | 649/0 | ||
| پیگیری | آزمودنی | 40/122 | 40/7 | 906/0 | 118/0 | |
| کنترل | 93/118 | 07/9 | 939/0 | 366/0 | ||
| فاجعه سازی درد | پیش آزمون | آزمودنی | 07/42 | 91/6 | 936/0 | 339/0 |
| کنترل | 47/45 | 47/5 | 974/0 | 910/0 | ||
| پس آزمون | آزمودنی | 35 | 49/5 | 875/0 | 039/0 | |
| کنترل | 53/42 | 37/5 | 922/0 | 209/0 | ||
| پیگیری | آزمودنی | 6/35 | 09/5 | 964/0 | 27/0 | |
| کنترل | 43 | 29/5 | 960/0 | 687/0 | ||
| رفتارهای خودمراقبتی | پیش آزمون | آزمودنی | 78 | 11/7 | 969/0 | 847/0 |
| کنترل | 27/81 | 57/4 | 905/0 | 112/0 | ||
| پس آزمون | آزمودنی | 20/104 | 84/8 | 952/0 | 561/0 | |
| کنترل | 33/87 | 46/7 | 976/0 | 934/0 | ||
| پیگیری | آزمودنی | 20/105 | 23/8 | 881/0 | 053/0 | |
| کنترل | 27/88 | 88/7 | 944/0 | 434/0 |
جدول 3: نتایج تحلیل اثرات بین آزمودنی و درون آزمودنی در متغیر های پژوهش
| متغیر و منبع اثر | مجموع مجذورات | درجه آزادی | ضریب F | مجذور سهمی اتا | توان آزمون | سطح معناداری | |||||
| ادراک پیری | درون ازمودنی | زمان | 156/392 | 632/1 | 834/5 | 172/0 | 854/0 | 009/0 | |||
| تعامل زمان×گروه | 956/366 | 632/1 | 459/5 | 163/0 | 768/0 | 01/0 | |||||
| خطا | 222/1882 | 691/45 | - | - | - | - | |||||
| بین آزمودنی | گروه | 178/120 | 1 | 495/0 | 171/0 | 704/0 | 04/0 | ||||
| خطا | 978/6798 | 28 | - | - | - | - | |||||
| رفتارهای خودمراقبتی | درون ازمودنی | زمان | 200/4684 | 524/1 | 227/81 | 744/0 | 1 | 001/0 | |||
| تعامل زمان×گروه | 756/1563 | 524/1 | 116/27 | 492/0 | 1 | 001/0 | |||||
| خطا | 711/1614 | 686/42 | - | - | - | - | |||||
| بین آزمودنی | گروه | 011/1596 | 1 | 890/16 | 376/0 | 978/0 | 001/0 | ||||
| خطا | 8222645 | 28 | - | - | - | - | |||||
| فاجعه سازی درد | درون ازمودنی | زمان | 089/265 | 013/1 | 498/11 | 291/0 | 908/0 | 002/0 | |||
| تعامل زمان×گروه | 022/18 | 013/1 | 782/0 | 027/0 | 237/0 | 3/0 | |||||
| خطا | 556/645 | 357/28 | - | - | - | - | |||||
| بین آزمودنی | گروه | 344/485 | 1 | 322/4 | 134/0 | 819/0 | 04/0 | ||||
| خطا | 311/3144 | 28 | - | - | - | - | |||||
جدول 4: آزمون بونفرونی جهت مقایسه زوجی میانگین نمرات متغیرهایپژوهش در گروه های پژوهش در مراحل پژوهش
| متغیر | تفاوت میانگین | خطای انحراف استاندارد | معنی داری | ||||
| ادراک پیری |
پیش آزمون | پس آزمون | 600/4- | 654/1 | 029/0 | ||
| پیگیری | 233/4- | 676/1 | 053/0 | ||||
| پس آزمون | پیگیری | 367/0 | 085/1 | 1 | |||
| رفتارهای خودمراقبتی | پیش آزمون | پس آزمون | 500/15- | 183/1 | 001/0 | ||
| پیگیری | 100/15- | 731/1 | 001/0 | ||||
| پس آزمون | پیگیری | 400/0 | 171/1 | 1 | |||
| فاجعه سازی درد | پیش آزمون | پس آزمون | 767/3 | 059/1 | 009/0 | ||
| پیگیری | 500/3 | 05/1 | 004/0 | ||||
| پس آزمون | پیگیری | 267/0 | 102/0 | 052/0 | |||
این پژوهش با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری، رفتارهای خودمراقبتی و فاجعه سازی درد در زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی شهر اصفهان انجام شد. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر شفقت بر رفتارهای ادراک پیری، خودمراقبتی و فاجعه سازی درد تأثیر مثبت معناداری دارد؛ اما این تأثیر در مرحله پیگیری ادراک پیری ماندگار نبوده است (05/0≤p). این یافته با نتایج پژوهش‌های سیفی و هارون رشیدی(42)، حاجی قدیرزاده و همکاران(43)، کلاتیان و همکاران(44)، گائو و همکاران(31) و تاوارس و همکاران(32) همسو می‌باشد.
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر ادراک پیری می‌توان گفت با ورود به مرحله سالمندی ممکن است رفتار فرد با دیگران و رفتار دیگران با او تغییر کند؛ زیرا درک پیری و پذیرش آن بر تعاملات و رفتارها تأثیر می‌گذارد. یک فرد سالمند باید بداند کهولت سن به معنای ضعف و پستی نیست و تلاش کند این نگرش‌های منفی را از خود دور کند تا بتواند با آرامش و سلامت روانی روند پیری خود را طی کند؛ بنابراین با تمرکز بر تمرینات شفقت و خودپذیری، این افراد یاد می‌گیرند تا از طریق تغییر نگرش به پیری، نسبت به خود احساس ارزشمندی بیشتری داشته باشند(45). این رویکرد به آنها این امکان را می‌دهد تا تغییرات جسمی را نه به عنوان یک بار بلکه به عنوان بخشی طبیعی از چرخه زندگی بپذیرند و به جای نگرانی از زوال، بر روی تجربیات مثبت و روابط اجتماعی تمرکز کنند.
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر رفتارهای خودمراقبتی می‌توان گفت درمان مبتنی بر شفقت از دیدگاه گیلبرت به تمامی فرایندهای تجربی اشاره دارد که مرتبط با سازه‌ی مدیریت احساسات بوده و افزایش مهربانی و مهرورزی با خود و دیگران را در برمی‌گیرد و به سالمندان این امکان را می‌دهد که در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات زندگی، خود را مورد قضاوت قرار ندهند و به جای انتقاد از خود با دلسوزی و محبت به خود رفتار کنند(41). تکنیک‌های همدلی نسبت به خود شامل تجلی مهربانی و همدردی نسبت به خود در مواجهه با دردها و چالش‌های فردی است. این تکنیک به سالمندان کمک می‌کند که در زمان‌های سخت خود را قضاوت نکنند و به جای آن به خود محبت و توجه کنند. با استحکام بخشیدن به احساس همدلی با خود، افراد تمایل بیشتری به مراقبت از سلامتی و نیازهای خود پیدا می‌کنند و می‌تواند به ایجاد انگیزه‌های مثبت برای پیگیری رفتارهای مراقبت از خود منجر شود(45). وقتی سالمندان بتوانند به خود مهربانی کنند مجبور نیستند با احساسات منفی به شکل آسیب‌زا کنار بیایند و این امر به آنها کمک می‌کند تا رفتارهای خودمراقبتی را بیشتر در زندگی روزمره خود بگنجانند. همچنین بخشش و تصمیم برای رهایی از احساس رنجش و انتقام نسبت به دیگران، یکی از تکنیک‌های کلیدی در درمان مبتنی بر شفقت است. این عمل به فرد اجازه می‌دهد که بار احساسات منفی و رنجش‌های گذشته را کنار بگذارد و به پیشرفت در زندگی خود ادامه دهد. وقتی افراد می‌آموزند که دیگران را ببخشند، احساس سبکی و راحتی بیشتری پیدا می‌کنند که این احساس می‌تواند به بهبود خودمراقبتی اجتماعی، سلامت روان و جسمی در سالمندان منجر شود. تأثیرات مثبت بخشش بر رفتارهای خودمراقبتی نشان می‌دهد افرادی که می‌توانند دیگران را ببخشند اهتمام بیشتری به نگهداری از خود و سلامتی بدن دارند. این همدلی و بخشش به عنوان تکنیک درمانی، نه تنها می‌تواند باعث کاهش استرس و اضطراب شود، بلکه می‌تواند به ارتقاء یک زندگی سالم و معتدل‌تر کمک کند(46).
در تبیین تأثیر درمان مبتنی بر شفقت بر کاهش فاجعه سازی درد می‌توان گفت، تکنیک‌های عملی در درمان مبتنی بر شفقت مانند تمرین گفتگوی شفقت‌آمیز با خود و تصویرسازی مکان امن می‌تواند به سالمندان کمک کند تا در مواجهه با دردها و رنج‌های جسمی و عاطفی خود، نگرش مثبتی را اتخاذ نمایند. با آموزش سالمندان به جای تمرکز بر روی درد و احساسات منفی، آنها می‌توانند راحت‌تر با درد خود مواجه شوند(47) و در نتیجه خطر فاجعه سازی را کاهش دهند. تصویرسازی مکان امن تکنیکی است که به فرد کمک می‌کند تا به یک فضای امن، آرام و دلپذیر در ذهن خود سفر کند. این فرآیند به فرد این امکان را می‌دهد که از احساسات منفی و تنش‌های ناشی از درد فاصله بگیرد و به فضایی بگریزد که در آن احساس راحتی، آرامش و امنیت می‌کند. با تمرین این تکنیک فرد می‌تواند در مواقعی که درد را تجربه می‌کند، به یاد آوردن آن مکان امن و بازگشت به آن به شدت احساس اضطراب و فاجعه‌سازی خود را کاهش دهد. در نتیجه سالمند کمتر تحت تأثیر استرس و اضطراب ناشی از درد قرار می‌گیرد و می‌تواند با درد خود به شیوه‌ای سازنده‌تر و با احساس شفقت بیشتری مواجه شود. وارسی بدن و تنفس یکی دیگر از تکنیک‌هایی است که در درمان مبتنی بر شفقت به کار می‌رود که شامل توجه آگاهانه به قسمت‌های مختلف بدن، از سر تا پا است. این فرآیند به سالمند کمک می‌کند تا احساسات و تنش‌هایی که در بدن خود دارد را شناسایی و درک کند. با آگاهی از احساسات بدنی، فرد می‌تواند به تدریج احساس راحتی بیشتری در بدن خود پیدا کند و اثرات فاجعه‌سازی ناشی از درد را کاهش دهد. این روش باعث می‌شود که فرد سالمند بر روی احساسات بدنی خود تمرکز کند و از دوراندیشی منفی که معمولاً به درد مرتبط است، جدا شود(48). همچنین تمرین تنفس عمیق و آگاهانه به کاهش پاسخ‌های فیزیولوژیکی بدن به درد و استرس کمک می‌کند و فرد با تمرکز بر تنفس می‌تواند مدتی به درد خود توجه نکند و دور از افکار ناکارآمد و فاجعه‌آمیز باشد. در نتیجه تأثیرات منفی فاجعه‌سازی بر روی تجربه درد را کاهش می‌دهد؛ بنابراین با توجه به آنچه بیان شد، پیشنهاد می‌شود که این روش درمانی به عنوان یکی از روش‌های مداخله‌ای در سالمندان مورد استفاده قرار گیرد و همچنین نتایج این مطالعه برای برنامه ریزان و متخصصان سرای سالمندی و مشاوران کاربرد دارد.
پژوهش حاضر مانند هر پژوهش دیگر با محدودیت‌هایی روبه‌رو بوده است. محدود بودن نمونه پژوهش به زنان سالمند درگیر با اختلال افسردگی شهر اصفهان بود که تعمیم نتایج به افراد خارج از محدوده جامعه پژوهش باید جانب احتیاط را رعایت کرد. همچنین پژوهش حاضر روی سالمندان مقیم سرای سالمندان انجام شده است؛ بنابراین با توجه به محدودیت های مذکور پیشنهاد می‌شود پژوهش حاضر در سایر بافت‌های فرهنگی و میان اقشار دیگر به ویژه مردان سالمند افسرده مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین پژوهش‌های آتی بر روی سالمندان مقیم خانواده مورد بررسی قرار گیرد و به جای استفاده از پرسشنامههای خودگزارشی از مصاحبه استفاده شود تا آنچه واقعاً از لحاظ روانشناختی در سالمندان رخ می‌دهد به صورت تجربه زیستی برون داد شود.
ملاحظات اخلاقی
پژوهش حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی می‌باشد. اصول اخلاقی این مقاله در کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد به شماره IR.IAU.NAJAFABAD.REC.1403.001 به تصویب رسیده است. در این پژوهش موازین اخلاقی شامل اخذ رضایت آگاهانه، تضمین حریم خصوصی و رازداری رعایت شد. با توجه به شرایط و زمان تکمیل پرسشنامه ضمن تأکید بر تکمیل تمامی سؤال‌ها، شرکت‌کنندگان در خروج از پژوهش مختار بودند.
سهم نویسندگان
پریسا کمالی: نگارش و تجزیه و تحلیل داده ها. پریناز سجادیان: ایده پردازی، چارچوب بندی و تبیین. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ‌گونه حمایت مالی از طرف هیچ سازمانی دریافت نکرده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
پژوهشگران بر خود لازم می‌دانند از کلیه زنان سالمند درگیر با
اختلال افسردگی شرکت‌کننده در پژوهش تشکر و قدرانی نمایند.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سلامت سالمندی
دریافت: 1403/6/9 | پذیرش: 1403/8/6 | انتشار: 1403/10/10
دریافت: 1403/6/9 | پذیرش: 1403/8/6 | انتشار: 1403/10/10
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
