دوره 23، شماره 3 - ( مرداد و شهریور 1403 )
جلد 23 شماره 3 صفحات 91-76 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.IAU.SRB.REC.1402.226
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Maleki Avarsin F, Pirkhaefi A, Kalhornia Golkar M. The Effectiveness of Spiritual Group Therapy on Psychological Well-Being and Self-Efficacy of Patients with Type 2 Diabetes in Tehran in 2023. TB 2024; 23 (3) :76-91
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3644-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3644-fa.html
ملکی آوارسین فریده، پیرخائفی علیرضا، کلهرنیا گلکار مریم. اثربخشی معنویت درمانی گروهی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهران در سال 1402. طلوع بهداشت. 1403; 23 (3) :76-91
گرمسار، ایران ، Apirkhaefi@gmail.com
متن کامل [PDF 526 kb]
(49 دریافت)
| چکیده (HTML) (77 مشاهده)
متن کامل: (65 مشاهده)
اثربخشی معنویت درمانی گروهی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهران در سال 1402
نویسندگان: فریده ملکی آوارسین1، علیرضا پیرخائفی2، مریم کلهرنیا گلکار3
1.گروه روانشناسی سلامت، واحد امارات، دانشگاه آزاد اسلامی، دبی، امارات متحده عربی
2.نویسندۀ مسئول: دانشیار، گروه روانشناسی بالینی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران
تلفن تماس: 09123779022 Email:Apirkhaefi@gmail.com
3.استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، کرج، ایران
چکیده
مقدمه: بیماری دیابت به عنوان یکی از عوامل شایع مرگ و میر در جهان، فراتر از جنبه‌های جسمی است و میتواند بر ابعاد روانی و احساسی نیز تأثیر بگذارد. از اینرو، پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی معنویت درمانی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهران انجام شد.
روش بررسی: پژوهش حاضر از نوع نیمهآزمایشی و با طرح پیشآزمون، پس آزمون و پیگیری سه ماهه با گروه کنترل بود. جامعۀ پژوهش تمامی بیماران دیابت نوع دو بودند که از مرداد تا آذرماه سال 1402 در مراکز درمانی تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) حضور داشتند. از بین بیماران، 37 نفر از آنان با روش نمونه‌گیری هدفمند برگزیده شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش (18=N) و کنترل (19=N) جایگزین شدند. ابزار گردآوری اطلاعات، شامل فرم اطلاعات جمعیت شناختی، مقیاسهای استاندارد شدۀ بهزیستی روانشناختی ریف-فرم کوتاه (آلفای کرونباخ= 72/0) و خودکارآمدی عمومی (آلفای کرونباخ= 83/0) بود. برای تحلیل دادهها از نرمافزار SPSS-21 استفاده شد. همچنین با توجه به مراحل مختلف اندازهگیری (پیش آزمون، پسآزمون و پیگیری)، آزمون تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر برای تجزیه و تحلیل دادهها به کار گرفته شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که معنویت درمانی توانست باعث افزایش بهزیستی روانشناختی (56/132=F) و خودکارآمدی (51/15=F) در بیماران دیابت نوع دو شود (001/0> P). همچنین میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای بهزیستی روانشناختی 79% و خودکارآمدی 31% بود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان ملاحظه شد.
نتیجه‌گیری: نتایج حاکی از تأثیر معنویت درمانی بر ارتقاء بهزیستی و خودکارآمدی روانی بیماران دیابت نوع دو بود. بنابراین پیشنهاد میشود در کنار درمان روتین بیماران دیابت نوع دو، از معنویت درمانی جهت افزایش سلامت روانی بیماران استفاده شود.
واژه های کلیدی: بهزیستی روانشناختی، خودکارآمدی، معنویت، دیابت نوع دو
جدول 1: پروتکل جلسات معنویت درمانی گروهی
جدول ۴: نتایج تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در بیماران دیابت
جدول 5: خلاصۀ نتایج آزمون تعقیبی بنفرونی برای مقایسۀ زوجی نمرات بهزیستی و خودکارآمدی در مراحل سه گانۀ اندازهگیری
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی معنویت درمانی بر بهزیستی روان شناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو انجام گرفت. در ابتدا نتایج پژوهش نشان داد معنویت درمانی با احتمال 99 درصد موجب افزایش معنادار بهزیستی روانشناختی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو میشود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان نیز وجود داشت.
میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای بهزیستی روانشناختی 79% بوده است. این بدین معناست که 79/0 درصد از تغییرات بهزیستی روانشناختی ناشی از تأثیر معنویت درمانی گروهی بوده است. نتایج به دست آمده با پژوهشهای پیشین است. برای مثال، Akbari و همکاران(37) در پژوهشی دربارۀ تأثیر مراقبت معنوی (شش جلسه 90 دقیقهای در هفته) بر امید بیماران دیابتی مراجعه کننده به انجمن دیابت ایران نشان داد که میانگین امتیاز امیدواری بلافاصله پس از مداخله در گروه آزمایش به طور معنی‌داری افزایش یافت. بنابراین با توجه به تأثیر مثبت مراقبت معنوی بر امید بیماران، در ارائه مراقبتهای روتین پرستاری، نیاز به ارزیابی مجدد است. ارتقای مراقبت معنوی از بیمار، ضمن کمک به بهبود سلامت وی، کرامت انسانی بیمار را بیشتر میکند. میتوان به پرستاران توصیه کرد که در کنار مراقبتهای ارائه شده، جنبه معنوی بیمار را نیز به عنوان مهمترین انسان در نظر بگیرند. در پژوهشیPeyravi و همکاران(38) نشان دادند 8 جلسه 90 دقیقهای معنویت درمانی میتواند بر بهبود کیفیت زندگی بیماران دیابتی اثرگذار باشد. در پژوهشی Darvishi و همکاران(39) بر روی بیماران همودیالیز شهر ایلام نشان دادند معنویت درمانی میتواند به عنوان یک مداخله مؤثر برای بهبود سلامت معنوی، عزتنفس و خودکارآمدی بیماران همودیالیزی مورد استفاده قرار گیرد. این مداخله به منظور مراقبت جامع بوده و میتواند با مشارکت بین رشتهای در تیمهای مراقبتی و روانی انجام گیرد.
در تبیین این موضوع باید گفت افراد مبتلا به دیابت نوع دو معمولاً با مشکلات روانی مانند استرس و اضطراب روبرو هستند. معنویت درمانی میتواند به عنوان یک راه حل برای کاهش استرس و اضطراب مورد استفاده قرار میگیرد. از سوی دیگر، در جلسات معنویت درمانی، افراد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و تجربیات خود را به اشتراک می‌گذارند. این ارتباطات اجتماعی و حمایت احتمالاً احساسات انزجار و تنهایی را کاهش داده و احساس بهتری از خود و دیگران را به وجود می‌آورد. این رویکرد به افراد کمک کند تا به نگرش مثبت‌تری نسبت به زندگی و مشکلاتشان داشته باشند. این تغییر در نگرش میتواند به کاهش تنشهای روانی و بهبود بهزیستی روانشناختی کمک نماید.
دیگر نتایج پژوهش نشان داد معنویت درمانی با احتمال 99 درصد موجب افزایش معنادار خودکارآمدی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو میشود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان نیز وجود داشت. از سوی دیگر، میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای خودکارآمدی 31% بوده است. این بدین معناست که 31/0 درصد از تغییرات خودکارآمدی ناشی از تأثیر معنویت درمانی گروهی بوده است. نتایج به دست آمده با پژوهشهای پیشین همسو است. برای مثالImeni و همکاران(7) در پژوهشی دربارۀ تأثیر معنویت درمانی گروهی در زنان مبتلا به دیابت نوع دو شهرستان اقلید نشان دادند که معنویت درمانی برخود دلسوزی و ابعاد آن (مهربانی با خود، قضاوت در مورد خود، احساس مشترکات انسانی، انزوا، ذهن آگاهی) و قندخون بیماران دیابتی تأثیر مثبت گذاشته بود. Sari و همکاران(40) در پژوهشی به تأثیر سلامت خود مدیریتی معنوی بر روی بیماران دیابت نوع دو اندولزی نشان دادند برنامۀ سلامت خودمدیریتی معنوی که به مدت یک ماه، روزی یکبار به مدت 60 دقیقه برای این بیماران انجام شد، میتواند خودکارآمدی و خودمراقبتی بیماران دیابتی نوع دو را بهبود بخشد و سطح قند خون آنها را کاهش دهد. در پژوهش دیگری Arwani و همکاران(41) دربارۀ تأثیر معنویت درمانی بر رفتار خودمدیریتی بیماران دیابت نوع دو نشان دادند میزان تمایل به انجام رفتارهای خودمدیریتی در افرادی که معنویت درمانی دریافت کرده بودند، افزایش یافته بود و میزان تأثیر این درمان بر ارتقای رفتار خودمدیریتی بیماران دیابت 37 درصد بوده است.
در تبیین این موضوع باید گفت خودکارآمدی به عنوان اعتقاد به توانایی شخصی برای دستیابی به هدفها و مقابله با چالشها تعریف میشود. وقتی که فرد احساس میکند که قادر است با چالشها و مشکلات زندگی خود برخورد کند، این باعث افزایش بهزیستی و کیفیت زندگی او میشود. از جمله عواملی که ممکن است این تأثیر مثبت را توجیه کنند میتوان به ارتقاء اعتقادات مثبت شخصی، افزایش احساس کنترل بر زندگی، کاهش استرس و اضطراب و ارتقاء ارتباطات اجتماعی و حمایت اشاره کرد. همچنین، انجام تمرین‌های روانشناختی و تکنیک‌های مثبت‌نگری در جلسات معنویت درمانی ممکن است نقش مهمی در افزایش خودکارآمدی افراد داشته باشد. از اینرو، معنویت درمانی میتواند به عنوان یک ابزار مؤثر برای افزایش خودکارآمدی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو مورد استفاده قرار گیرد.
درنهایت، نتایج کلی پژوهش حاکی از آن است که معنویت درمانی میتواند باعث افزایش بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابتی شود. هر چند میزان اثر این درمان برای خودکارآمدی در حد متوسط بوده است؛ با این وجود، حاکی از تأثیر مثبت معنویت درمانی بر ارتقاء بهزیستی و سلامت روانشناختی بیماران دیابتی است.
بنابراین میتوان از این درمان مقرون به صرفه در کنار درمان روتین بیماران دیابت جهت بالا بردن سلامت روانی این بیماران در مراکز درمانی استفاده نمود. این پژوهش همانند بسیاری از پژوهشها دارای محدودیت‌هایی بوده است که از جمله آن میتوان به حجم نمونۀ پایین، عدم استفاده از کارآزمایی بالینی دو سوکور، عدم پیگیری بلند مدت (شش ماهه و یک ساله) و استفاده تنها از بیماران دیابت نوع دو اشاره نمود. این موارد ممکن است از تعمیمپذیری نتایج تحقیق به سایر گروههای بیماران دیگر بکاهد.
بنابراین پیشنهاد میشود ضمن توجه به محدودیتهای مذکور از معنویت درمانی بر روی سایر بیماریهای جسمی استفاده شود تا در صورت مؤثر بودن بتوان از این شیوه درمانی برای ارتقاء سلامت روانشناختی بیماران بهره جست. همچنین پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی به منظور کاهش سوگیری‌های احتمالی و کنترل متغیرهای مزاحم و مداخلهگر، نمونۀ مورد مطالعه از مراکز درمانی مختلف انتخاب شوند.
ملاحظات اخلاقی
پژوهش حاضر با کدIR.IAU.SRB.REC.1402.226 در کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات با اخذ به ثبت رسیده است.
سهم نویسندگان
فریـده ملکـی آوارسیـن: انجـام مصـاحبـه و گـردآوری دادههـا،
گردآوری منابع، علیرضا پیرخائفی: تجزیه و تحلیل دادهها، مریم کلهرنیا گلکار: طراحی پژوهش را بر عهده داشتند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
برای انجام این پژوهش هیچ گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بر حسب وظیفه نویسندگان این مقاله بر حسب وظیفه از بیماران دیابت نوع دو شرکت کننده در پژوهش و همچنین مراکز درمانی تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) که در تحقق این پژوهش مساعدت لازم را به عمل آوردند، تشکر و قدردانی مینمایند.
نویسندگان: فریده ملکی آوارسین1، علیرضا پیرخائفی2، مریم کلهرنیا گلکار3
1.گروه روانشناسی سلامت، واحد امارات، دانشگاه آزاد اسلامی، دبی، امارات متحده عربی
2.نویسندۀ مسئول: دانشیار، گروه روانشناسی بالینی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران
تلفن تماس: 09123779022 Email:Apirkhaefi@gmail.com
3.استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، کرج، ایران
چکیده
مقدمه: بیماری دیابت به عنوان یکی از عوامل شایع مرگ و میر در جهان، فراتر از جنبه‌های جسمی است و میتواند بر ابعاد روانی و احساسی نیز تأثیر بگذارد. از اینرو، پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی معنویت درمانی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهران انجام شد.
روش بررسی: پژوهش حاضر از نوع نیمهآزمایشی و با طرح پیشآزمون، پس آزمون و پیگیری سه ماهه با گروه کنترل بود. جامعۀ پژوهش تمامی بیماران دیابت نوع دو بودند که از مرداد تا آذرماه سال 1402 در مراکز درمانی تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) حضور داشتند. از بین بیماران، 37 نفر از آنان با روش نمونه‌گیری هدفمند برگزیده شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش (18=N) و کنترل (19=N) جایگزین شدند. ابزار گردآوری اطلاعات، شامل فرم اطلاعات جمعیت شناختی، مقیاسهای استاندارد شدۀ بهزیستی روانشناختی ریف-فرم کوتاه (آلفای کرونباخ= 72/0) و خودکارآمدی عمومی (آلفای کرونباخ= 83/0) بود. برای تحلیل دادهها از نرمافزار SPSS-21 استفاده شد. همچنین با توجه به مراحل مختلف اندازهگیری (پیش آزمون، پسآزمون و پیگیری)، آزمون تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر برای تجزیه و تحلیل دادهها به کار گرفته شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که معنویت درمانی توانست باعث افزایش بهزیستی روانشناختی (56/132=F) و خودکارآمدی (51/15=F) در بیماران دیابت نوع دو شود (001/0> P). همچنین میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای بهزیستی روانشناختی 79% و خودکارآمدی 31% بود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان ملاحظه شد.
نتیجه‌گیری: نتایج حاکی از تأثیر معنویت درمانی بر ارتقاء بهزیستی و خودکارآمدی روانی بیماران دیابت نوع دو بود. بنابراین پیشنهاد میشود در کنار درمان روتین بیماران دیابت نوع دو، از معنویت درمانی جهت افزایش سلامت روانی بیماران استفاده شود.
واژه های کلیدی: بهزیستی روانشناختی، خودکارآمدی، معنویت، دیابت نوع دو
مقدمه
دیابت یک بیماری مزمن و پیچیدهای است که به عنوان عامل اصلی عوارض و مرگ و میر در سراسر جهان شناخته میشود(2،1). بر اساس برآوردهای حاصل از پژوهشهای جهانی، دیابت هشتمین عامل اصلی مرگ و میر و ناتوانی در سراسر جهان در سال 2019 بوده است. نزدیک به 460 میلیون نفر را در همه کشورها و گروههای سنی تحت تأثیر خود قرار داده است(3) و هزینههای پزشکی ناشی از این بیماری، فشار زیادی بر سیستمهای مراقبتهای بهداشتی وارد نموده است(4). درصد قابل توجهی از بیماری دیابت را زنان تشکیل میدهند و در مردان با شیوع کمتری همراه است(5). در یک مطالعۀ فراتحلیل در ایران بر اساس 53 مطالعه (از سال 1996 تا 2023)، شیوع دیابت نوع دو در مردان 8/10% و در زنان 4/13% گزارش شد. همچنین بیشترین شیوع دیابت با 7/21% در گروه سنی 55 تا 64 سال بوده و از نظر جغرافیایی، دیابت نوع دو بیشترین شیوع را در خوزستان با 3/15% و پس از آن خراسان رضوی با 4/14%، قزوین با 3/14% و یزد با 6/12% وجود داشت(6). طبق آمار از هر پنج ایرانی، یک نفر یا مبتلا به دیابت بوده یا در خطر ابتلا قرار دارد(8،7).
در حالی که دیابت نوع دو با از دست دادن پیشرونده غیرخودایمنی ترشح انسولین کافی در برابر پس زمینه سندرم متابولیک و مقاومت به انسولین مشخص میشود(9)، با این وجود، مواردی نظیر سن بالای 40 سال، چاقی، فشار خون بالا، پروفایل چربی غیرطبیعی، فقدان ورزش بدنی، سابقه دیابت، بارداری، استعمال دخانیات و مصرف الکل همگی از عوامل خطر ابتلا به دیابت نوع دو به شمار میآیند(10). ماهیت مزمن بیماری دیابت علاوه بر سلامت جسمی، بر وضعیت سلامت روان و عملکردهای فردی-اجتماعی بیماران نیز تأثیرگذار بوده(11) و موجب کاهش بهزیستی روانشناختی و در نهایت مرگ زودرس خواهد شد(12).
بهزیستی روانشناختی (Psychological well-being) در واقع یک اصطلاح روانشناسی است که به جای سلامت روان به کار گرفته میشود؛ زیرا ابعاد مثبت به ذهن را متبادر میکند(13). در رواندرمانی مثبتنگر، بهزیستی روانشناختی یک مفهوم کلی از کیفیت زندگی است که به وسیله احساس انسجام و پیوستگی کلی در زندگی، تعادل عاطفی و رضایت کلی از زندگی مشخص و اندازهگیری میشود(14،12). به طور خاص، بهزیستی روانشناختی شامل پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، استقلال، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند، و رشد شخصیتی است (16،15). به نظر Ryff(17)، بهزیستی روانشناختی "تلاش برای کمال درجهت تحقق توانایی‌های بالقوۀ واقعی فرد" است.
یکی از مؤلفههای مرتبط با بهزیستی روانشناختی میزان خودکارآمدی فرد یعنی باور نسبت به توانمندیها و انجام امور است(18). خودکارمدی (Self-efficacy) به عنوان عامل مؤثر بر عملکرد بیانگر قضاوت فرد دربارۀ توانایی‌های لازم برای انجام موفقیت‌آمیز یک رفتار در سطحی مشخص اشاره دارد(19). به بیان دیگر، خودکارآمدی بر درک عملکرد و رفتارهای سازگارانه در برخورد با زندگی اطلاق میشود و توان سازنده‌ای است که برای هماهنگی منابع مهارت‌های شناختی، اجتماعی و عاطفی فرد برای تحقق اهداف مختلف که به گونه‌ای اثربخش سازمان‌دهی میشود(20). نظریۀ خودکارآمدی بر این فرض استوار است که باور افراد دربارۀ توانایی‌ها، مهارت‌های شناختی و اجتماعی خود اثرات مطلوبی بر روی روان خواهد داشت(21). به عبارت دیگر، فردی که باور به کارآمدی خود داشته، در یک موقعیت خاص برای رسیدن به اهداف خود با رویکرد مؤثری اقدام خواهد کرد و احتمال اینکه در موقعیت‌های مخاطره‌آمیز به نحو مؤثری عمل نماید، بیشتر است(23،22).
درمان دیابت نوع دو، شامل ترکیب پیچیدهای از تعاملات بین عوامل زیستی و رفتاری-شناختی است که نیازمند تلاش‌های چند جانبه جهت مدیریت بیماری و کاهش بار اقتصادی و بهداشتی است(24). در دهه‌های اخیر، بسیاری از پزشکان ایمان و معنویت را به عنوان یک منبع مهم در سلامت جسمی و بهبود افراد می‌شناسند، به گونه‌ای که آنان اغلب ضروری می‌دانند که در فرایند درمان مسائل معنوی بیماران مورد توجه قرار گیرد(25). برای مثال، برخی پژوهشگران بر این باورند که جهت کنترل قندخون بیماران دیابتی، لازم است به برنامه‌های خودمراقبتی نظیر معنویت و مناسک مذهبی اهمیت داده شود(26).
برخی محققین نظیر Babaei و همکاران(27) بر این باورند که معنویت درمانی روش مناسبی برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت روان می‌باشد و با علم به شیوع بالای دیابت و تبعات روحی و جسمی آن، پیشنهاد میشود از این روش برای درمان و کاهش پیامدهای روحی و روانی دیابت و سایر عوارض وابسته به آن استفاده شود. Ghazanfari و همکاران(28) در پژوهشی دربارۀ اثربخشی مداخله مبنی بر معنویت درمانی گزارش دادند که معنویت درمانی در کنار درمان روتین بیماران، موجب افزایش 9/55% کیفیت زندگی در مرحله پس آزمون و 57% آن در مرحله پیگیری میشود. این بدین معناست که معنویت درمانی بر کیفیت زندگی مؤثر بوده است و میتوان از آن در جهت بالا بردن کیفیت زندگی در دانش‌آموزان استفاده نمود. Niaz-Azari و همکاران(29) نیز در پژوهش خود نشان دادند 8 جلسه معنویت‌درمانی گروهی بر اضطراب و کیفیت زندگی زنان مبتلا به دیابت بارداری مؤثر است و مشاوران و درمانگران از روش درمانی میتوانند برای افزایش بهزیستی و سلامت روانی استفاده نمایند.Imeni و همکاران(30) نیز در پژوهشی خود نشان دادند که مداخلات معنویت درمانی میتواند بر خوددلسوزی و ابعاد آن (مهربانی با خود، قضاوت در مورد خود، احساس مشترکات انسانی، انزوا، ذهن آگاهی) و قندخون بیماران دیابتی تأثیر بگذارد. بنابراین از این روش برای درمان و کاهش پیامدهای جسمانی و روانی دیابت استفاده شود.
بر اساس تحقیقات انجام شده، معنویت نه تنها بر حالات خلقی و سلامت روان مؤثر است، بلکه میتواند شرایط جسمانی را نیز بهبود بخشد. زیرا افراد با میزان معنویت بالا دارای کارکرد ایمنی بهتر و غدد درون‌ریزی منظم‌تری هستند. همچنین آگاهی از تأثیر معنویت در درمان بیماران، میتواند بر طول عمر بیشتر آنها اثر بگذارد(32،31). از اینرو، معنویت درمانی گروهی روش مناسبی برای افزایش سلامت روان بیماران مبتلا به دیابت است(7). با در نظر گرفتن بعد معنوی در برنامه درمانی، میتوان به درک عمیق‌تری از نیاز روانشناختی خودکارمدی دست یافت که این مؤلفه روانشناختی در پیشگیری بیماری‌ها از جمله دیابت نقش محافظتی دارد.
با تـوجـه به آنچـه گفتـه شد، تعـداد پژوهـشهایی که در زمینـۀ
معنویت درمانی بر اساس منابع ایرانی و به ویژه در زمینۀ بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو انجام شده باشد، بسیار اندک و محدود است. با توجه به مزمن بودن بیماریهای دیابتی و تنشهای جسمی-روانی همراه با این بیماری، لازم است در جهت تقویت سلامت روان و کاهش فشارهای جسمی و روانی، از رویکردهای روانشناسی مناسب جهت ارتقای سلامت و کاهش پریشانی این بیماران استفاده شود. از اینرو، هدف پژوهش حاضر، بررسی اثربخشی معنویت درمانی گروهی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو بود.
روش بررسی
پژوهش حاضر از حیث هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت اجرا از نوع نیمه آزمایشی بود که در آن از طرح پیشآزمون، پس آزمون و پیگیری سه ماهه با گروه کنترل استفاده شد. انتخاب این نوع پژوهش به علت عدم تصادفیسازی در گزینش افراد بود و صرفأ مرحلۀ جایگزینی افراد در دو گروه به صورت تصادفی بود. جامعۀ آماری پژوهش، تمامی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو بود که در سال 1402 به مراکز درمانی شهر تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) مراجعه کرده بودند.
در ابتدا روش نمونه‌گیری پژوهش از نوع نمونه‌گیری هدفمند بود؛ بدین معنا که در ابتدا به درمانگاه دیابت مراکز نامبرده مراجعه کرده و سپس فهرستی از بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهیه شد. در ادامه، با هر یک از بیماران فهرست شده، تماس تلفنی برقرار شد و در جریان مکالمه، اهداف، روند اجرای پژوهش و دریافت رایگان خدمات رواندرمانی برای آنان توضیح داده شد. افرادی که رضایت خود را مبنی بر شرکت در این پژوهش اعلام میکردند، دعوت به مصاحبۀ حضوری شدند و بر اساس ملاک‌های ورود و خروج از آنان مصاحبۀ بالینی گرفته شد.
ملاک‌های ورود به پژوهش حاضر عبارت بودند از: داشتن سابقۀ بیماری دیابت بالای یک سال، داشتن حداقل سن بین 30 تا 60 سال، توانایی خواندن و نوشتن، کسب نمرۀ زیر 65 در تست بهزیستی روانشناختی ریف و عدم ابتلا به بیماری روانی شدید که نیازمند بستری شدن باشد.
ملاک‌های خروج این پژوهش نیز عبارت بودند از: عدم رضایت آگاهانه برای شرکت در جلسات درمان، سوء مصرف مواد و مشروب در طول یک سال گذشته، داشتن غیبت بیشتر از دو جلسه و شرایط حاد جسمانی که مانع حضور در جلسات درمانی شود. با در نظر گرفتن ملاک‌های ورود و خروج، 40 نفر از بیماران که شرایط شرکت در این پژوهش را داشتند را انتخاب نموده و به صورت تصادفی در دو گروه 20 نفری مداخله و گروه کنترل جایگزین شدند.
در پایان درمان، اطلاعات دو نفر از بیماران در گروه مداخله (به علت عدم حضور در فرایند جلسات درمانی) و یک نفر از گروه کنترل (به علت عدم حضور در مرحلۀ پسآزمون و پیگیری) از پژوهش کنار گذاشته شدند. برای گردآوری اطلاعات نیز از ابزار زیر استفاده شد.
1.فرم اطلاعات جمعیت شناختی: یک پرسشنامۀ محقق ساخته برای سنجش ویژگی‌های توصیفی بیماران دیابت نوع دو از جمله سن، جنسیت، تحصیلات، وضعیت اقتصادی، تأهل و ... بود.
2.مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف- فرم کوتاه (RSPWB-18): این پرسش‌نامه توسط ریف در سال 1989 ساخته شده و در سال 2002 مورد تجدید نظر قرار گرفت. این آزمون خودسنجی، شامل 18 سؤال و شش خرده مقیاس پذیرش خود، تسلط محیطی، رابطه مثبت با دیگران، داشتن هدف در زندگی، رشد شخصی و استقلال است.
نمرات افراد بر اساس لیکرت شش گزینهای "1=کاملأ موافقم، 2=موافقم، 3=کمی موافقم، 4=نظری ندارم، 5=مخالفم، 6=کاملأ مخالفم" درجه‌بندی میشود. دامنۀ نمرات در این پرسش‌نامه بین 18 تا 108 بوده و نمرات بالا حاکی از وجود بهزیستی روانشناختی بهتر است.
ضریب پایایی بازآزمایی این مقیاس، پس از شش هفته بر روی 117 نفر بین 81/0 تا 86/0 گزارش شده است(33). پایایی این پرسش‌نامه با ضریب آلفای کرونباخ با کل مقیاس 83/0 به دست آمد(34). ضریب آلفای کرونباخ این پرسش‌نامه در مطالعه حاضر 72/0 به دست آمده است.
3.مقیاس خودکارآمدی عمومی (GSE-17): این پرسش‌نامه توسط شرر و مادوکس (۱۹۸۲) ساخته شده و دارای 17 سؤال است که سه جنبه از رفتار شامل میل به آغازگری رفتار، ادامه تلاش برای تکمیل رفتار و مقاومت در رویارویی با موانع را در افراد اندازهگیری میکند.
نمرات افراد در این مقیاس بر اساس لیکرت پنج گزینهای بوده که از 1= کاملأ مخالفم، 2=مخالفم؛ 3=نظری ندارم، 4= موافقم و 5= کاملأ موافقم نمرهگذاری میشود. دامنۀ نمرات در این مقیاس بین ۱۷ تا ۸۵ بوده و نمرات بالا حاکی از احساس خودکارآمدی بیشتر در افراد است.
روایی این مقیاس در ایران توسط اصغرینژاد و همکاران(35) با ضریب آلفای کرونباخ 83/0 گزارش شده است. پایایی این پرسش‌نامه با ضریب آلفای کرونباخ با کل مقیاس 83/0 به دست آمد.
خلاصۀ جلسات رواندرمانی: در این پژوهش، از پروتکل معنویت درمانی گروهی Richards و Bergin(36) که دارای هشت مؤلفه روانی-معنوی نظیر توکل و توسل به خدا، نیایش و دعا، شکر، صبر، تحمل، بخشش و نادیده گرفتن خشم، ارتباط با خدا و گفتگوی درونی با خدا، خودآگاهی، گوش دادن به ندای درونی و خواندن کتب مقدس است، استفاده شد. این روش درمانی یک شیوۀ فعال و تکلیفمدار است که در 12 جلسۀ درمانی (هر هفته یک جلسۀ 90 دقیقهای) برای آزمودنیها اجرا میشود (جدول 1).
در فرایند پژوهش شأن و عزتنفس آزمودنیها حفظ شود. پیش از انجام پژوهش از هر یک از بیماران رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و دربارۀ موضوع پژوهش، اهداف، اهمیت، نحوۀ اجرای تحقیق و نیز تمایل برای عدم شرکت در جلسات رواندرمانی توضیحات لازم داده شد.
در نهایت با استفاده از نرمافزار SPSS-21 و با سطح معناداری 05/0 به تجزیه و تحلیل دادهها پرداخته شد. در بخش آمار توصیفی از شاخصهای فراوانی میانگین، انحراف معیار و در بخش استنباطی از آزمون خیدو و واریانس یکطرفه برای همسانی دادههای کیفی و با رعایت پیشفرضهای نرمان بودن توزیع نمرات از طریق آزمونهای کلموگروف-اسمیرنوف، لوین و کرویت موچلی (Mauchly's sphericity test ) به تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر پرداخته شد.
دیابت یک بیماری مزمن و پیچیدهای است که به عنوان عامل اصلی عوارض و مرگ و میر در سراسر جهان شناخته میشود(2،1). بر اساس برآوردهای حاصل از پژوهشهای جهانی، دیابت هشتمین عامل اصلی مرگ و میر و ناتوانی در سراسر جهان در سال 2019 بوده است. نزدیک به 460 میلیون نفر را در همه کشورها و گروههای سنی تحت تأثیر خود قرار داده است(3) و هزینههای پزشکی ناشی از این بیماری، فشار زیادی بر سیستمهای مراقبتهای بهداشتی وارد نموده است(4). درصد قابل توجهی از بیماری دیابت را زنان تشکیل میدهند و در مردان با شیوع کمتری همراه است(5). در یک مطالعۀ فراتحلیل در ایران بر اساس 53 مطالعه (از سال 1996 تا 2023)، شیوع دیابت نوع دو در مردان 8/10% و در زنان 4/13% گزارش شد. همچنین بیشترین شیوع دیابت با 7/21% در گروه سنی 55 تا 64 سال بوده و از نظر جغرافیایی، دیابت نوع دو بیشترین شیوع را در خوزستان با 3/15% و پس از آن خراسان رضوی با 4/14%، قزوین با 3/14% و یزد با 6/12% وجود داشت(6). طبق آمار از هر پنج ایرانی، یک نفر یا مبتلا به دیابت بوده یا در خطر ابتلا قرار دارد(8،7).
در حالی که دیابت نوع دو با از دست دادن پیشرونده غیرخودایمنی ترشح انسولین کافی در برابر پس زمینه سندرم متابولیک و مقاومت به انسولین مشخص میشود(9)، با این وجود، مواردی نظیر سن بالای 40 سال، چاقی، فشار خون بالا، پروفایل چربی غیرطبیعی، فقدان ورزش بدنی، سابقه دیابت، بارداری، استعمال دخانیات و مصرف الکل همگی از عوامل خطر ابتلا به دیابت نوع دو به شمار میآیند(10). ماهیت مزمن بیماری دیابت علاوه بر سلامت جسمی، بر وضعیت سلامت روان و عملکردهای فردی-اجتماعی بیماران نیز تأثیرگذار بوده(11) و موجب کاهش بهزیستی روانشناختی و در نهایت مرگ زودرس خواهد شد(12).
بهزیستی روانشناختی (Psychological well-being) در واقع یک اصطلاح روانشناسی است که به جای سلامت روان به کار گرفته میشود؛ زیرا ابعاد مثبت به ذهن را متبادر میکند(13). در رواندرمانی مثبتنگر، بهزیستی روانشناختی یک مفهوم کلی از کیفیت زندگی است که به وسیله احساس انسجام و پیوستگی کلی در زندگی، تعادل عاطفی و رضایت کلی از زندگی مشخص و اندازهگیری میشود(14،12). به طور خاص، بهزیستی روانشناختی شامل پذیرش خود، روابط مثبت با دیگران، استقلال، تسلط بر محیط، زندگی هدفمند، و رشد شخصیتی است (16،15). به نظر Ryff(17)، بهزیستی روانشناختی "تلاش برای کمال درجهت تحقق توانایی‌های بالقوۀ واقعی فرد" است.
یکی از مؤلفههای مرتبط با بهزیستی روانشناختی میزان خودکارآمدی فرد یعنی باور نسبت به توانمندیها و انجام امور است(18). خودکارمدی (Self-efficacy) به عنوان عامل مؤثر بر عملکرد بیانگر قضاوت فرد دربارۀ توانایی‌های لازم برای انجام موفقیت‌آمیز یک رفتار در سطحی مشخص اشاره دارد(19). به بیان دیگر، خودکارآمدی بر درک عملکرد و رفتارهای سازگارانه در برخورد با زندگی اطلاق میشود و توان سازنده‌ای است که برای هماهنگی منابع مهارت‌های شناختی، اجتماعی و عاطفی فرد برای تحقق اهداف مختلف که به گونه‌ای اثربخش سازمان‌دهی میشود(20). نظریۀ خودکارآمدی بر این فرض استوار است که باور افراد دربارۀ توانایی‌ها، مهارت‌های شناختی و اجتماعی خود اثرات مطلوبی بر روی روان خواهد داشت(21). به عبارت دیگر، فردی که باور به کارآمدی خود داشته، در یک موقعیت خاص برای رسیدن به اهداف خود با رویکرد مؤثری اقدام خواهد کرد و احتمال اینکه در موقعیت‌های مخاطره‌آمیز به نحو مؤثری عمل نماید، بیشتر است(23،22).
درمان دیابت نوع دو، شامل ترکیب پیچیدهای از تعاملات بین عوامل زیستی و رفتاری-شناختی است که نیازمند تلاش‌های چند جانبه جهت مدیریت بیماری و کاهش بار اقتصادی و بهداشتی است(24). در دهه‌های اخیر، بسیاری از پزشکان ایمان و معنویت را به عنوان یک منبع مهم در سلامت جسمی و بهبود افراد می‌شناسند، به گونه‌ای که آنان اغلب ضروری می‌دانند که در فرایند درمان مسائل معنوی بیماران مورد توجه قرار گیرد(25). برای مثال، برخی پژوهشگران بر این باورند که جهت کنترل قندخون بیماران دیابتی، لازم است به برنامه‌های خودمراقبتی نظیر معنویت و مناسک مذهبی اهمیت داده شود(26).
برخی محققین نظیر Babaei و همکاران(27) بر این باورند که معنویت درمانی روش مناسبی برای افزایش کیفیت زندگی و سلامت روان می‌باشد و با علم به شیوع بالای دیابت و تبعات روحی و جسمی آن، پیشنهاد میشود از این روش برای درمان و کاهش پیامدهای روحی و روانی دیابت و سایر عوارض وابسته به آن استفاده شود. Ghazanfari و همکاران(28) در پژوهشی دربارۀ اثربخشی مداخله مبنی بر معنویت درمانی گزارش دادند که معنویت درمانی در کنار درمان روتین بیماران، موجب افزایش 9/55% کیفیت زندگی در مرحله پس آزمون و 57% آن در مرحله پیگیری میشود. این بدین معناست که معنویت درمانی بر کیفیت زندگی مؤثر بوده است و میتوان از آن در جهت بالا بردن کیفیت زندگی در دانش‌آموزان استفاده نمود. Niaz-Azari و همکاران(29) نیز در پژوهش خود نشان دادند 8 جلسه معنویت‌درمانی گروهی بر اضطراب و کیفیت زندگی زنان مبتلا به دیابت بارداری مؤثر است و مشاوران و درمانگران از روش درمانی میتوانند برای افزایش بهزیستی و سلامت روانی استفاده نمایند.Imeni و همکاران(30) نیز در پژوهشی خود نشان دادند که مداخلات معنویت درمانی میتواند بر خوددلسوزی و ابعاد آن (مهربانی با خود، قضاوت در مورد خود، احساس مشترکات انسانی، انزوا، ذهن آگاهی) و قندخون بیماران دیابتی تأثیر بگذارد. بنابراین از این روش برای درمان و کاهش پیامدهای جسمانی و روانی دیابت استفاده شود.
بر اساس تحقیقات انجام شده، معنویت نه تنها بر حالات خلقی و سلامت روان مؤثر است، بلکه میتواند شرایط جسمانی را نیز بهبود بخشد. زیرا افراد با میزان معنویت بالا دارای کارکرد ایمنی بهتر و غدد درون‌ریزی منظم‌تری هستند. همچنین آگاهی از تأثیر معنویت در درمان بیماران، میتواند بر طول عمر بیشتر آنها اثر بگذارد(32،31). از اینرو، معنویت درمانی گروهی روش مناسبی برای افزایش سلامت روان بیماران مبتلا به دیابت است(7). با در نظر گرفتن بعد معنوی در برنامه درمانی، میتوان به درک عمیق‌تری از نیاز روانشناختی خودکارمدی دست یافت که این مؤلفه روانشناختی در پیشگیری بیماری‌ها از جمله دیابت نقش محافظتی دارد.
با تـوجـه به آنچـه گفتـه شد، تعـداد پژوهـشهایی که در زمینـۀ
معنویت درمانی بر اساس منابع ایرانی و به ویژه در زمینۀ بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو انجام شده باشد، بسیار اندک و محدود است. با توجه به مزمن بودن بیماریهای دیابتی و تنشهای جسمی-روانی همراه با این بیماری، لازم است در جهت تقویت سلامت روان و کاهش فشارهای جسمی و روانی، از رویکردهای روانشناسی مناسب جهت ارتقای سلامت و کاهش پریشانی این بیماران استفاده شود. از اینرو، هدف پژوهش حاضر، بررسی اثربخشی معنویت درمانی گروهی بر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو بود.
روش بررسی
پژوهش حاضر از حیث هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت اجرا از نوع نیمه آزمایشی بود که در آن از طرح پیشآزمون، پس آزمون و پیگیری سه ماهه با گروه کنترل استفاده شد. انتخاب این نوع پژوهش به علت عدم تصادفیسازی در گزینش افراد بود و صرفأ مرحلۀ جایگزینی افراد در دو گروه به صورت تصادفی بود. جامعۀ آماری پژوهش، تمامی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو بود که در سال 1402 به مراکز درمانی شهر تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) مراجعه کرده بودند.
در ابتدا روش نمونه‌گیری پژوهش از نوع نمونه‌گیری هدفمند بود؛ بدین معنا که در ابتدا به درمانگاه دیابت مراکز نامبرده مراجعه کرده و سپس فهرستی از بیماران مبتلا به دیابت نوع دو تهیه شد. در ادامه، با هر یک از بیماران فهرست شده، تماس تلفنی برقرار شد و در جریان مکالمه، اهداف، روند اجرای پژوهش و دریافت رایگان خدمات رواندرمانی برای آنان توضیح داده شد. افرادی که رضایت خود را مبنی بر شرکت در این پژوهش اعلام میکردند، دعوت به مصاحبۀ حضوری شدند و بر اساس ملاک‌های ورود و خروج از آنان مصاحبۀ بالینی گرفته شد.
ملاک‌های ورود به پژوهش حاضر عبارت بودند از: داشتن سابقۀ بیماری دیابت بالای یک سال، داشتن حداقل سن بین 30 تا 60 سال، توانایی خواندن و نوشتن، کسب نمرۀ زیر 65 در تست بهزیستی روانشناختی ریف و عدم ابتلا به بیماری روانی شدید که نیازمند بستری شدن باشد.
ملاک‌های خروج این پژوهش نیز عبارت بودند از: عدم رضایت آگاهانه برای شرکت در جلسات درمان، سوء مصرف مواد و مشروب در طول یک سال گذشته، داشتن غیبت بیشتر از دو جلسه و شرایط حاد جسمانی که مانع حضور در جلسات درمانی شود. با در نظر گرفتن ملاک‌های ورود و خروج، 40 نفر از بیماران که شرایط شرکت در این پژوهش را داشتند را انتخاب نموده و به صورت تصادفی در دو گروه 20 نفری مداخله و گروه کنترل جایگزین شدند.
در پایان درمان، اطلاعات دو نفر از بیماران در گروه مداخله (به علت عدم حضور در فرایند جلسات درمانی) و یک نفر از گروه کنترل (به علت عدم حضور در مرحلۀ پسآزمون و پیگیری) از پژوهش کنار گذاشته شدند. برای گردآوری اطلاعات نیز از ابزار زیر استفاده شد.
1.فرم اطلاعات جمعیت شناختی: یک پرسشنامۀ محقق ساخته برای سنجش ویژگی‌های توصیفی بیماران دیابت نوع دو از جمله سن، جنسیت، تحصیلات، وضعیت اقتصادی، تأهل و ... بود.
2.مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف- فرم کوتاه (RSPWB-18): این پرسش‌نامه توسط ریف در سال 1989 ساخته شده و در سال 2002 مورد تجدید نظر قرار گرفت. این آزمون خودسنجی، شامل 18 سؤال و شش خرده مقیاس پذیرش خود، تسلط محیطی، رابطه مثبت با دیگران، داشتن هدف در زندگی، رشد شخصی و استقلال است.
نمرات افراد بر اساس لیکرت شش گزینهای "1=کاملأ موافقم، 2=موافقم، 3=کمی موافقم، 4=نظری ندارم، 5=مخالفم، 6=کاملأ مخالفم" درجه‌بندی میشود. دامنۀ نمرات در این پرسش‌نامه بین 18 تا 108 بوده و نمرات بالا حاکی از وجود بهزیستی روانشناختی بهتر است.
ضریب پایایی بازآزمایی این مقیاس، پس از شش هفته بر روی 117 نفر بین 81/0 تا 86/0 گزارش شده است(33). پایایی این پرسش‌نامه با ضریب آلفای کرونباخ با کل مقیاس 83/0 به دست آمد(34). ضریب آلفای کرونباخ این پرسش‌نامه در مطالعه حاضر 72/0 به دست آمده است.
3.مقیاس خودکارآمدی عمومی (GSE-17): این پرسش‌نامه توسط شرر و مادوکس (۱۹۸۲) ساخته شده و دارای 17 سؤال است که سه جنبه از رفتار شامل میل به آغازگری رفتار، ادامه تلاش برای تکمیل رفتار و مقاومت در رویارویی با موانع را در افراد اندازهگیری میکند.
نمرات افراد در این مقیاس بر اساس لیکرت پنج گزینهای بوده که از 1= کاملأ مخالفم، 2=مخالفم؛ 3=نظری ندارم، 4= موافقم و 5= کاملأ موافقم نمرهگذاری میشود. دامنۀ نمرات در این مقیاس بین ۱۷ تا ۸۵ بوده و نمرات بالا حاکی از احساس خودکارآمدی بیشتر در افراد است.
روایی این مقیاس در ایران توسط اصغرینژاد و همکاران(35) با ضریب آلفای کرونباخ 83/0 گزارش شده است. پایایی این پرسش‌نامه با ضریب آلفای کرونباخ با کل مقیاس 83/0 به دست آمد.
خلاصۀ جلسات رواندرمانی: در این پژوهش، از پروتکل معنویت درمانی گروهی Richards و Bergin(36) که دارای هشت مؤلفه روانی-معنوی نظیر توکل و توسل به خدا، نیایش و دعا، شکر، صبر، تحمل، بخشش و نادیده گرفتن خشم، ارتباط با خدا و گفتگوی درونی با خدا، خودآگاهی، گوش دادن به ندای درونی و خواندن کتب مقدس است، استفاده شد. این روش درمانی یک شیوۀ فعال و تکلیفمدار است که در 12 جلسۀ درمانی (هر هفته یک جلسۀ 90 دقیقهای) برای آزمودنیها اجرا میشود (جدول 1).
در فرایند پژوهش شأن و عزتنفس آزمودنیها حفظ شود. پیش از انجام پژوهش از هر یک از بیماران رضایت آگاهانه کتبی گرفته شد و دربارۀ موضوع پژوهش، اهداف، اهمیت، نحوۀ اجرای تحقیق و نیز تمایل برای عدم شرکت در جلسات رواندرمانی توضیحات لازم داده شد.
در نهایت با استفاده از نرمافزار SPSS-21 و با سطح معناداری 05/0 به تجزیه و تحلیل دادهها پرداخته شد. در بخش آمار توصیفی از شاخصهای فراوانی میانگین، انحراف معیار و در بخش استنباطی از آزمون خیدو و واریانس یکطرفه برای همسانی دادههای کیفی و با رعایت پیشفرضهای نرمان بودن توزیع نمرات از طریق آزمونهای کلموگروف-اسمیرنوف، لوین و کرویت موچلی (Mauchly's sphericity test ) به تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر پرداخته شد.
جدول 1: پروتکل جلسات معنویت درمانی گروهی
| جلسه | اهداف و محتوای هر جلسه |
| اول | گرفتن پیشآزمون، آشنایی افراد با یکدیگر، گفتگو درباره معنویت و دین و تأثیر آن در زندگی فرد، ایجاد همدلی و حس مشترک درباره مشکلات بین اعضای گروه و رابطه درمانی. درک تفاوت بین مفاهیم دین و معنویت و تمایز بین معنویت سالم از ناسالم و بیمارگون |
| دوم | شناخت خودآگاهی و ارتباط با خود با شناسایی و درک احساسات و کنترل آنها، و همچنین شناخت نیازها و پیدا کردن مسیر دستیابی به آن |
| سوم | گوش دادن به ندای درونی و کشف معنا و ارزش‌های معنوی برای آن که احساسات و شهودمان را بشناسیم و از راهنمودهای معنوی بهره ببریم. |
| چهارم | اعتقاد به یک قدرت برتر و ارتباط با آن از طریق نیایش و گفتگو با آن تا ارتباط عمیق‌تری با زندگی و معنویت داشته باشند. |
| پنجم | دوستی معنوی، انجام کارهای معنوی به صورت گروهی با هدف تجربه عملی معنویت و افزایش عزت نفس و حس مفید و خوب در مشارکتکنندگان |
| ششم | ایجاد ارتباط معنوی با مقدسات برای کاهش احساس بیگانگی، تنهایی، استرس و اضطراب |
| هفتم | کمک به مشارکتکنندگان برای درک مفهوم بخشش و گذشت تا بتوانند از احساس گناه، احساسات منفی و تنش‌زا رهایی یابند. |
| هشتم | بخشش، افزایش احساسات مثبت حاصله از آن و مصالحه را فراهم میکند. |
| نهم | کاهش اضطراب و ترس از مرگ و یافتن معنا در زندگی، برای آنکه فرد زندگی آرامتر و معنوی‌تر داشته باشد. |
| دهم | اعتقاد به خدا و توکل به او، برای رسیدن به تطبیق‌پذیری بیشتر و کاهش استرس |
| یازدهم | حل مسائل معنوی و مذهبی از طریق شناسایی مشکلات و بررسی سبک‌های حل مسائل امکان‌پذیر است. |
| دوازدهم | قدردانی و شکرگزاری، توانایی ابراز احساسات مثبت، گرفتن پسآزمون |
یافته ها
در ابتدا ویژگی‌های جمعیت شناختی آزمودنیها نشان داد میانگین و انحراف استاندارد سنی کل آزمودنیها 64/6±81/40 بود. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه و خیدو برای بررسی همسانی دادههای کیفی پژوهش نشان داد که بین دو گروه آزمایش و کنترل از لحاظ ویژگی‌های جمعیت شناختی همچون سن، جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات و وضعیت اقتصادی تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<P). این بدین معناست که بین ویژگی‌های جمعیت شناختی دو گروه شرایط یکسانی وجود دارد (جدول 2).
در جدول 3 میانگین و انحراف استاندار نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو طبق طرح پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل آمده است. همچنین مقادیر آزمون کلموگروف-اسمیرنوف برای سنجش نرمال بودن دادههای کمی نیز گزارش شده است.
نتایج بر اساس آزمون کلموگروف-اسمیرنوف نشان میدهد توزیع نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت در دو گروه آزمایش و کنترل معنادار نیست (05/0<P). این بدین معناست که دادههای از پراکندگی زیادی برخوردار نبوده و توزیع دادهها نرمال است. مقادیر آزمون لوین برای بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی معنادار نبود (05/0<P)، که نشان میدهد واریانس نمرات بیماران دو گروه آزمایش و کنترل برای متغیرهای اصلی پژوهش یکسان است. از سوی دیگر پیشفرض کرویت موچلی مبنی بر تساوی کوواریانسها تأیید شد. از اینرو، پیش فرض استفاده از آزمون تحلیل وواریانس با اندازهگیری مکرر در دادههای پژوهش تأیید شد.
در ابتدا ویژگی‌های جمعیت شناختی آزمودنیها نشان داد میانگین و انحراف استاندارد سنی کل آزمودنیها 64/6±81/40 بود. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه و خیدو برای بررسی همسانی دادههای کیفی پژوهش نشان داد که بین دو گروه آزمایش و کنترل از لحاظ ویژگی‌های جمعیت شناختی همچون سن، جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات و وضعیت اقتصادی تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<P). این بدین معناست که بین ویژگی‌های جمعیت شناختی دو گروه شرایط یکسانی وجود دارد (جدول 2).
در جدول 3 میانگین و انحراف استاندار نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو طبق طرح پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل آمده است. همچنین مقادیر آزمون کلموگروف-اسمیرنوف برای سنجش نرمال بودن دادههای کمی نیز گزارش شده است.
نتایج بر اساس آزمون کلموگروف-اسمیرنوف نشان میدهد توزیع نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت در دو گروه آزمایش و کنترل معنادار نیست (05/0<P). این بدین معناست که دادههای از پراکندگی زیادی برخوردار نبوده و توزیع دادهها نرمال است. مقادیر آزمون لوین برای بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی معنادار نبود (05/0<P)، که نشان میدهد واریانس نمرات بیماران دو گروه آزمایش و کنترل برای متغیرهای اصلی پژوهش یکسان است. از سوی دیگر پیشفرض کرویت موچلی مبنی بر تساوی کوواریانسها تأیید شد. از اینرو، پیش فرض استفاده از آزمون تحلیل وواریانس با اندازهگیری مکرر در دادههای پژوهش تأیید شد.
جدول 2: بررسی ویژگی‌های جمعیت شناختی در گروههای پژوهش
جدول 3: میانگین (انحراف معیار) و آمارۀ کلموگروف-اسمیرنوف (K-S) متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه‌ها
| متغیر | طبقهبندی | گروه آزمایش (18= N) |
گروه کنترل (19= N) |
سطح معناداری |
| سن* | 64/6± 81/40 | 25/7± 61/39 | 97/5± 95/41 | 29/0 |
| جنسیت ** | مرد | 9 (50) | 10 (6/52) | 1 |
| زن | 9 (50) | 9 (4/47) | ||
| وضعیت تأهل ** | مجرد | 2 (1/11) | 2 (5/10) | 1 |
| متأهل | 16 (9/88) | 17 (5/89) | ||
تحصیلات ** |
سیکل | 5 (8/27) | 3 (8/15) | 81/0 |
| دیپلم | 5 (8/27) | 6 (6/31) | ||
| فوق دیپلم و لیسانس | 7 (9/38) | 8 (1/42) | ||
| فوق لیسانس | 1 (365) | 2 (5/10) | ||
وضعیت اقتصادی ** |
ضعیف | 3 (7/16) | 3 (8/15) | 88/0 |
| متوسط | 10 (6/55) | 12 (2/63) | ||
| خوب | 5 (8/27) | 4 (1/21) | ||
| * آزمون تحلیل واریانس یک طرفه همراه با گزارش میانگین و انحراف استاندارد (M ± SD) ** آزمون خیدو همراه با گزارش درصد (فراوانی) |
||||
جدول 3: میانگین (انحراف معیار) و آمارۀ کلموگروف-اسمیرنوف (K-S) متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه‌ها
| متغیرها | آزمایش | کنترل | ||||
| پیش آزمون | پس آزمون | پیگیری | پیش آزمون | پس آزمون | پیگیری | |
| بهزیستی روانشناختی | 8/3 ± 55/59 | 7/5 ± 7/77 | 1/6 ± 2/77 | 1/3 ± 5/59 | 8/2 ± 4/59 | 7/2 ± 3/57 |
| خودکارآمدی | 88/4 ± 2/56 | 4/5 ± 5/67 | 99/6 ± 5/65 | 3/4 ± 1/57 | 7/4 ± 7/56 | 7/4 ± 2/56 |
| K-S برای بهزیستی | 64/0 | 61/0 | 47/0 | 29/0 | 19/0 | 68/0 |
| K-S برای خودکارآمدی | 53/0 | 49/0 | 64/0 | 56/0 | 27/0 | 36/0 |
در جدول 4 نتایج آزمون تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر نشان میدهد که پس از حذف تأثیر متغیر پیشآزمون و با توجه به ضریب F محاسبه شده (56/132=F و 001/0=P)، مشاهده میشود که بین میانگین تعدیل شده نمرات بهزیستی روانشناختی شرکت‌کنندگان بر حسب عضویت گروهی (دو گروه آزمایش و کنترل) تفاوت معنی‌داری وجود دارد و میزان تأثیر معنویت درمان 79/0 درصد بوده است. این بدین معناست که 79/0 درصد از تغییرات بهزیستی روانشناختی ناشی از تأثیر معنویت درمانی به شکل گروهی بوده است. بنابراین با احتمال 99 درصد میتوان گفت معنویت درمانی توانسته است موجب افزایش بهزیستی روانشناختی بیماران دیابت نوع دو شود و و اثر درمان آن در حد قوی بوده است.
دیگر نتایج جدول 4 نشان میدهد که پس از حذف تأثیر متغیر پیشآزمون و با توجه به ضریب F محاسبه شده (51/15=F و 001/0=P)، مشاهده میشود که بین میانگین تعدیل شده نمرات خودکارآمدی شرکت‌کنندگان بر حسب عضویت گروهی (دو گروه آزمایش و کنترل) تفاوت معنی‌داری وجود دارد و میزان تأثیر معنویت درمانی 31/0 درصد بوده است. این بدین معناست که 31/0 درصد از تغییرات خودکارآمدی ناشی از ناشی از تأثیر معنویت درمانی به شکل گروهی بوده است. بنابراین با احتمال 99 درصد میتوان گفت معنویت درمانی توانسته است موجب افزایش خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو شود. در ادامۀ برای آگاهی از اینکه بین کدام از مراحل اندازهگیری (پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری) دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد از آزمون تعقیبی بنفرونی (Bonferroni) استفاده شد (جدول 5).
مندرجات جدول 5 نشان میدهد که در گروه آزمایش بین میانگین مراحل پیشآزمون با پسآزمون و نیز پیشآزمون با پیگیری در هر دو متغیر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی تفاوت معناداری وجود دارد. بین نتایج میانگین مراحل پسآزمون با پیگیری هم تفاوت معناداری وجود داشت و حاکی از نتایج بهتر آزمودنیها در مرحلۀ پسآزمون بوده است. این نتایج حاکی از آن است که معنویت درمانی بر افزایش بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی اثربخش بوده و اثر مداخلۀ آن تا سه ماده پس از مداخله نیز ماندگار بوده است.
دیگر نتایج جدول 4 نشان میدهد که پس از حذف تأثیر متغیر پیشآزمون و با توجه به ضریب F محاسبه شده (51/15=F و 001/0=P)، مشاهده میشود که بین میانگین تعدیل شده نمرات خودکارآمدی شرکت‌کنندگان بر حسب عضویت گروهی (دو گروه آزمایش و کنترل) تفاوت معنی‌داری وجود دارد و میزان تأثیر معنویت درمانی 31/0 درصد بوده است. این بدین معناست که 31/0 درصد از تغییرات خودکارآمدی ناشی از ناشی از تأثیر معنویت درمانی به شکل گروهی بوده است. بنابراین با احتمال 99 درصد میتوان گفت معنویت درمانی توانسته است موجب افزایش خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو شود. در ادامۀ برای آگاهی از اینکه بین کدام از مراحل اندازهگیری (پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری) دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد از آزمون تعقیبی بنفرونی (Bonferroni) استفاده شد (جدول 5).
مندرجات جدول 5 نشان میدهد که در گروه آزمایش بین میانگین مراحل پیشآزمون با پسآزمون و نیز پیشآزمون با پیگیری در هر دو متغیر بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی تفاوت معناداری وجود دارد. بین نتایج میانگین مراحل پسآزمون با پیگیری هم تفاوت معناداری وجود داشت و حاکی از نتایج بهتر آزمودنیها در مرحلۀ پسآزمون بوده است. این نتایج حاکی از آن است که معنویت درمانی بر افزایش بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی اثربخش بوده و اثر مداخلۀ آن تا سه ماده پس از مداخله نیز ماندگار بوده است.
جدول ۴: نتایج تحلیل واریانس با اندازهگیری مکرر نمرات بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی در بیماران دیابت
| متغیر | منابع تغییرات | مجموع مجذورات | درجات آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | اندازه اثر |
| بهزیستی روانشناختی | پیش آزمون گروه‌ها خطا |
9/470207 02/4504 2/1189 |
1 1 35 |
9/470207 02/4504 98/33 |
9/13838 56/132 |
001/0 001/0 |
99/0 79/0 |
| خودکارآمدی | پیش آزمون گروه‌ها خطا |
5/398925 7/1185 1/2675 |
1 1 35 |
5/398925 7/1185 43/76 |
3/5219 51/15 |
001/0 001/0 |
99/0 31/0 |
جدول 5: خلاصۀ نتایج آزمون تعقیبی بنفرونی برای مقایسۀ زوجی نمرات بهزیستی و خودکارآمدی در مراحل سه گانۀ اندازهگیری
| متغیر | مرحلۀ مرجع | مرحلۀ مقایسه |
تفاوت میانگین | خطای استاندارد | سطح معناداری | فاصلۀ اطیمنان | |
| پایین | بالا | ||||||
| بهزیستی روانشناختی | پیش آزمون پس آزمون |
پس آزمون پیگیری پیگیری |
98/8- 72/7- 25/1 |
86/0 90/0 28/0 |
001/0 001/0 001/0 |
13/11- 01/10- 55/0 |
82/6- 46/5- 95/1 |
| خودکارآمدی | پیش آزمون پس آزمون |
پس آزمون پیگیری پیگیری |
48/5- 44/4- 04/1 |
32/0 46/0 39/0 |
001/0 001/0 001/0 |
28/6- 59/5- 06/0 |
68/4- 28/3- 03/2 |
پژوهش حاضر با هدف بررسی اثربخشی معنویت درمانی بر بهزیستی روان شناختی و خودکارآمدی بیماران دیابت نوع دو انجام گرفت. در ابتدا نتایج پژوهش نشان داد معنویت درمانی با احتمال 99 درصد موجب افزایش معنادار بهزیستی روانشناختی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو میشود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان نیز وجود داشت.
میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای بهزیستی روانشناختی 79% بوده است. این بدین معناست که 79/0 درصد از تغییرات بهزیستی روانشناختی ناشی از تأثیر معنویت درمانی گروهی بوده است. نتایج به دست آمده با پژوهشهای پیشین است. برای مثال، Akbari و همکاران(37) در پژوهشی دربارۀ تأثیر مراقبت معنوی (شش جلسه 90 دقیقهای در هفته) بر امید بیماران دیابتی مراجعه کننده به انجمن دیابت ایران نشان داد که میانگین امتیاز امیدواری بلافاصله پس از مداخله در گروه آزمایش به طور معنی‌داری افزایش یافت. بنابراین با توجه به تأثیر مثبت مراقبت معنوی بر امید بیماران، در ارائه مراقبتهای روتین پرستاری، نیاز به ارزیابی مجدد است. ارتقای مراقبت معنوی از بیمار، ضمن کمک به بهبود سلامت وی، کرامت انسانی بیمار را بیشتر میکند. میتوان به پرستاران توصیه کرد که در کنار مراقبتهای ارائه شده، جنبه معنوی بیمار را نیز به عنوان مهمترین انسان در نظر بگیرند. در پژوهشیPeyravi و همکاران(38) نشان دادند 8 جلسه 90 دقیقهای معنویت درمانی میتواند بر بهبود کیفیت زندگی بیماران دیابتی اثرگذار باشد. در پژوهشی Darvishi و همکاران(39) بر روی بیماران همودیالیز شهر ایلام نشان دادند معنویت درمانی میتواند به عنوان یک مداخله مؤثر برای بهبود سلامت معنوی، عزتنفس و خودکارآمدی بیماران همودیالیزی مورد استفاده قرار گیرد. این مداخله به منظور مراقبت جامع بوده و میتواند با مشارکت بین رشتهای در تیمهای مراقبتی و روانی انجام گیرد.
در تبیین این موضوع باید گفت افراد مبتلا به دیابت نوع دو معمولاً با مشکلات روانی مانند استرس و اضطراب روبرو هستند. معنویت درمانی میتواند به عنوان یک راه حل برای کاهش استرس و اضطراب مورد استفاده قرار میگیرد. از سوی دیگر، در جلسات معنویت درمانی، افراد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و تجربیات خود را به اشتراک می‌گذارند. این ارتباطات اجتماعی و حمایت احتمالاً احساسات انزجار و تنهایی را کاهش داده و احساس بهتری از خود و دیگران را به وجود می‌آورد. این رویکرد به افراد کمک کند تا به نگرش مثبت‌تری نسبت به زندگی و مشکلاتشان داشته باشند. این تغییر در نگرش میتواند به کاهش تنشهای روانی و بهبود بهزیستی روانشناختی کمک نماید.
دیگر نتایج پژوهش نشان داد معنویت درمانی با احتمال 99 درصد موجب افزایش معنادار خودکارآمدی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو میشود و ماندگاری تأثیر آن تا سه ماه پس از درمان نیز وجود داشت. از سوی دیگر، میزان اندازه اثر معنویت درمانی برای خودکارآمدی 31% بوده است. این بدین معناست که 31/0 درصد از تغییرات خودکارآمدی ناشی از تأثیر معنویت درمانی گروهی بوده است. نتایج به دست آمده با پژوهشهای پیشین همسو است. برای مثالImeni و همکاران(7) در پژوهشی دربارۀ تأثیر معنویت درمانی گروهی در زنان مبتلا به دیابت نوع دو شهرستان اقلید نشان دادند که معنویت درمانی برخود دلسوزی و ابعاد آن (مهربانی با خود، قضاوت در مورد خود، احساس مشترکات انسانی، انزوا، ذهن آگاهی) و قندخون بیماران دیابتی تأثیر مثبت گذاشته بود. Sari و همکاران(40) در پژوهشی به تأثیر سلامت خود مدیریتی معنوی بر روی بیماران دیابت نوع دو اندولزی نشان دادند برنامۀ سلامت خودمدیریتی معنوی که به مدت یک ماه، روزی یکبار به مدت 60 دقیقه برای این بیماران انجام شد، میتواند خودکارآمدی و خودمراقبتی بیماران دیابتی نوع دو را بهبود بخشد و سطح قند خون آنها را کاهش دهد. در پژوهش دیگری Arwani و همکاران(41) دربارۀ تأثیر معنویت درمانی بر رفتار خودمدیریتی بیماران دیابت نوع دو نشان دادند میزان تمایل به انجام رفتارهای خودمدیریتی در افرادی که معنویت درمانی دریافت کرده بودند، افزایش یافته بود و میزان تأثیر این درمان بر ارتقای رفتار خودمدیریتی بیماران دیابت 37 درصد بوده است.
در تبیین این موضوع باید گفت خودکارآمدی به عنوان اعتقاد به توانایی شخصی برای دستیابی به هدفها و مقابله با چالشها تعریف میشود. وقتی که فرد احساس میکند که قادر است با چالشها و مشکلات زندگی خود برخورد کند، این باعث افزایش بهزیستی و کیفیت زندگی او میشود. از جمله عواملی که ممکن است این تأثیر مثبت را توجیه کنند میتوان به ارتقاء اعتقادات مثبت شخصی، افزایش احساس کنترل بر زندگی، کاهش استرس و اضطراب و ارتقاء ارتباطات اجتماعی و حمایت اشاره کرد. همچنین، انجام تمرین‌های روانشناختی و تکنیک‌های مثبت‌نگری در جلسات معنویت درمانی ممکن است نقش مهمی در افزایش خودکارآمدی افراد داشته باشد. از اینرو، معنویت درمانی میتواند به عنوان یک ابزار مؤثر برای افزایش خودکارآمدی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو مورد استفاده قرار گیرد.
درنهایت، نتایج کلی پژوهش حاکی از آن است که معنویت درمانی میتواند باعث افزایش بهزیستی روانشناختی و خودکارآمدی بیماران دیابتی شود. هر چند میزان اثر این درمان برای خودکارآمدی در حد متوسط بوده است؛ با این وجود، حاکی از تأثیر مثبت معنویت درمانی بر ارتقاء بهزیستی و سلامت روانشناختی بیماران دیابتی است.
بنابراین میتوان از این درمان مقرون به صرفه در کنار درمان روتین بیماران دیابت جهت بالا بردن سلامت روانی این بیماران در مراکز درمانی استفاده نمود. این پژوهش همانند بسیاری از پژوهشها دارای محدودیت‌هایی بوده است که از جمله آن میتوان به حجم نمونۀ پایین، عدم استفاده از کارآزمایی بالینی دو سوکور، عدم پیگیری بلند مدت (شش ماهه و یک ساله) و استفاده تنها از بیماران دیابت نوع دو اشاره نمود. این موارد ممکن است از تعمیمپذیری نتایج تحقیق به سایر گروههای بیماران دیگر بکاهد.
بنابراین پیشنهاد میشود ضمن توجه به محدودیتهای مذکور از معنویت درمانی بر روی سایر بیماریهای جسمی استفاده شود تا در صورت مؤثر بودن بتوان از این شیوه درمانی برای ارتقاء سلامت روانشناختی بیماران بهره جست. همچنین پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی به منظور کاهش سوگیری‌های احتمالی و کنترل متغیرهای مزاحم و مداخلهگر، نمونۀ مورد مطالعه از مراکز درمانی مختلف انتخاب شوند.
ملاحظات اخلاقی
پژوهش حاضر با کدIR.IAU.SRB.REC.1402.226 در کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات با اخذ به ثبت رسیده است.
سهم نویسندگان
فریـده ملکـی آوارسیـن: انجـام مصـاحبـه و گـردآوری دادههـا،
گردآوری منابع، علیرضا پیرخائفی: تجزیه و تحلیل دادهها، مریم کلهرنیا گلکار: طراحی پژوهش را بر عهده داشتند. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
برای انجام این پژوهش هیچ گونه حمایت مالی دریافت نشده است.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
بر حسب وظیفه نویسندگان این مقاله بر حسب وظیفه از بیماران دیابت نوع دو شرکت کننده در پژوهش و همچنین مراکز درمانی تهران (مسیح دانشوری، نیکان و انجمن دیابت ایران) که در تحقق این پژوهش مساعدت لازم را به عمل آوردند، تشکر و قدردانی مینمایند.
نوع مطالعه: كاربردي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1403/1/22 | پذیرش: 1403/3/20 | انتشار: 1403/6/10
دریافت: 1403/1/22 | پذیرش: 1403/3/20 | انتشار: 1403/6/10
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
