دوره 22، شماره 5 - ( آذر و دی 1402 )
جلد 22 شماره 5 صفحات 27-13 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.YAZD.REC.1399.012
Clinical trials code: IR.YAZD.REC.1399.012
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mahdevar E, Choobforoushzadeh A, Mohammadpanah A, Shirovi E. The Effectiveness of Acceptance and Commitment Therapy on Reducing Hopelessness and Anxiety of Working Children. TB 2023; 22 (5) :13-27
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3542-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3542-fa.html
مهدور الهه، چوب‌فروش‌زاده آزاده، محمدپناه عذرا، شیروی الهه. اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار شهر یزد. طلوع بهداشت. 1402; 22 (5) :13-27
دانشگاه اردکان ، azadechoobforoush@ardakan.ac.ir
متن کامل [PDF 704 kb]
(442 دریافت)
| چکیده (HTML) (665 مشاهده)
متن کامل: (806 مشاهده)
اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار شهر یزد
نویسندگان: الهه مهدور1، آزاده چوب‌فروش‌زاده2، عذرا محمدپناه اردکان3، الهه شیروی4
ا. کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
2. نویسنده مسئول: دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
تلفن تماس: 09127553502 azadechoobforoush@ardakan.ac.ir Email:
3. استادیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
4. دانشجوی دکتری روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
چکیده
مقدمه: پدیده کودکان کار و خیابانی یکی از معضلات گریبانگیر اکثر شهرهای بزرگ است.کودک کار به معنای کودک و نوجوانی که طبق قوانین اجتماعی زیر سن18سال اقدام به فعالیتهایی جهت کسب درآمد میکند. هدف از انجام این پژوهش تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کارشهر یزد بود.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی و طرح آن به صورت پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل و پیگیری چهارهفتهای بود. جامعه آماری شامل کودکان کار گروه سنی 8 تا 12سال که در بهار سال 1399، تحت پوشش مدیریت بهزیستی شهرستان یزد بودند. نمونه مورد مطالعه شامل30 کودک کار بود که با استفاده از روش در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جای دهی شدند. ابزار گردآوری دادهها شامل مقیاس ناامیدی کودکان کازدین و اضطراب کودکان اسپنس بود. گروه آزمایش هشت جلسه یک و نیم ساعت درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش را دریافت کردند ولی گروه گواه در فهرست انتظار قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس و نرمافزار SPSS انجام شد.
یافته ها: نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس دادهها نشان داد که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد به صورت معناداری موجب کاهش سطح ناامیدی و کاهش میزان اضطراب در کودکان کار گردید (05/0>p).
نتیجه گیری: براساس یافتهها میتوان نتیجه گیری کرد که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش توانسته است باعث کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار شود. پیشنهاد میشود با همت سازمانهای ذیربط جهت ارتقاء سلامت روان و کاهش اضطراب و ناامیدی کودکان کار مداخلات و آموزشهای روانشناختی برگزار شود.
واژه‌های کلیدی: درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، ناامیدی، اضطرابکودکان کار
این مقاله برگرفته از رسالۀ کارشناسی ارشد رشته روانشناسی استخراج شده است.
جدول1: خلاصه محتوای جلسات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برای کودکان کار
جدول2: برآورد تحلیل کوواریانس جهت مقایسه میانگین متغیر اضطراب کودکان در بین گروهها
جدول3: برآورد تحلیل کوواریانس جهت مقایسه میانگین متغیر ناامیدی کودکان در بین گروهها
نویسندگان: الهه مهدور1، آزاده چوب‌فروش‌زاده2، عذرا محمدپناه اردکان3، الهه شیروی4
ا. کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
2. نویسنده مسئول: دانشیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
تلفن تماس: 09127553502 azadechoobforoush@ardakan.ac.ir Email:
3. استادیار گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
4. دانشجوی دکتری روانشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران
چکیده
مقدمه: پدیده کودکان کار و خیابانی یکی از معضلات گریبانگیر اکثر شهرهای بزرگ است.کودک کار به معنای کودک و نوجوانی که طبق قوانین اجتماعی زیر سن18سال اقدام به فعالیتهایی جهت کسب درآمد میکند. هدف از انجام این پژوهش تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کارشهر یزد بود.
روش بررسی: روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی و طرح آن به صورت پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل و پیگیری چهارهفتهای بود. جامعه آماری شامل کودکان کار گروه سنی 8 تا 12سال که در بهار سال 1399، تحت پوشش مدیریت بهزیستی شهرستان یزد بودند. نمونه مورد مطالعه شامل30 کودک کار بود که با استفاده از روش در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جای دهی شدند. ابزار گردآوری دادهها شامل مقیاس ناامیدی کودکان کازدین و اضطراب کودکان اسپنس بود. گروه آزمایش هشت جلسه یک و نیم ساعت درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش را دریافت کردند ولی گروه گواه در فهرست انتظار قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس و نرمافزار SPSS انجام شد.
یافته ها: نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس دادهها نشان داد که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد به صورت معناداری موجب کاهش سطح ناامیدی و کاهش میزان اضطراب در کودکان کار گردید (05/0>p).
نتیجه گیری: براساس یافتهها میتوان نتیجه گیری کرد که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش توانسته است باعث کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار شود. پیشنهاد میشود با همت سازمانهای ذیربط جهت ارتقاء سلامت روان و کاهش اضطراب و ناامیدی کودکان کار مداخلات و آموزشهای روانشناختی برگزار شود.
واژه‌های کلیدی: درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، ناامیدی، اضطرابکودکان کار
این مقاله برگرفته از رسالۀ کارشناسی ارشد رشته روانشناسی استخراج شده است.
مقدمه
یکی از آسیبهای جدی که جوامع درحال توسعه از جمله جامعه ایران را تهدید میکند گسترش روزافزون کودکان کار است که به دلایل گوناگون بخشی یا همه اوقات خود را در خیابانها سپری میکنند که برای کودکان محیطی ناامن و متشنج به شمار میرود(1).
بر اساس آمار تعداد کودکان کار در ایران 20 هزار نفر است اما آمارهای غیررسمی این تعداد را بین چهارصد هزار تا یک میلیون نفر برآورد میکنند(2). طبق تعریف سازمان بین المللی کار (ILO-(International Labour Organization، کارکودک به عنوان کاری تعریف شده است که کودکان را از دوران کودکی و شأن منزلت محروم میکند و برای تحول جسمانی و روانی آنها مضر است(3). کودک کار به کودکان زیر18 سال گفته میشود که با هدف کسب درآمد برای کمک به خانواده کار میکنند(4). عوامل ریشهای اجتماعی (مشکلات و فقر اقتصادی، رشد سریع جمعیت، بیکاری)، عوامل زمینهای اجتماعی (توزیع ناعادلانه منابع و خدمات و شرایط نامطلوب کاری)؛ عوامل مستقیم (خانوادههای بزرگ و فقیر، اعتیاد به الکل و ...) و عوامل دیگر مانند کمک کودکان به معیشت خانواده، طرد کودکان توسط خانوادهها، ترک خانه به خاطر بدرفتاری خانواده از جمله عوامل مؤثر در بروز و تقویت این پدیده اجتماعی میباشد(5).
با توجه به اینکه کودکان کار همراه در محیطهای نابسامان زندگی میکنند درنتیجه در معرض اختلال روانی و جسمی بسیاری قرار میگیرند به طوری که عوامل محیطی برای پدیدار شدن اختلالهای اضطرابی در این کودکان نقش به سزایی دارد شاید بتوان اضطراب را بهعنوان احساس رنج آوری که با یک موقعیت ضربهآمیز کنونی یا با انتظار خطری که به شیء نامعین وابسته است، تعریف کرد(6).
اختلال روان پریشی و اضطراب اغلب در دوران کودکی و بلوغ بروز داده میشود و با علائمی از قبیل خجالت، افت تحصیلی و عدم موفقیت در مدرسه، اختلال در خواب، نارضایتیهای روانی و جسمی، کندی حرکتی و خشونت قابلیت تشخیص دارد(7). مطـالعات متعـددی نشـان میدهند که اختـلالهای اضطرابی پدیدهای گذرا نبوده و در صورت درمان نشدن تا سنین نوجوانی و بزرگسالی ادامه خواهند یافت(6،8،10).
اختلال اضطرابی در روند تفکر و یادگیری شخص اختلال زیادی ایجاد میکند. بهعلاوه، وجود اضطراب و کم جرأت بودن منجر به اختلال در عملکرد تحصیلی، تخریب تواناییهای هوش و یادگیری، کاهش تفکر انتزاعی و رکود استعدادها شده و همچنین با ایجاد معضلات اقتصادی آثار زیانباری برای فرد، خانواده و اجتماع به بار خواهد آورد(9،10). اختلال در عملکرد خانواده، محیط نامناسب و دیگر اشکال سوء استفاده از کودکان در پیدایش اختلالات اضطرابی در این کودکان نقش مهمی ایفا میکند. تحقیقات نشان داده است عوامل محیطی بیشتر از عامل ژنتیک در ایجاد اختلالات اضطرابی مؤثر هستند. تجربیات تروماتیک در کودکی به ویژه سوء استفاده جنسی یکی از مهمترین فاکتورهای جدی در پیدایش اختلالات اضطرابی میباشد(11،12).
مواجهه کودک کار با چالشهای استرسزای محیط اجتماعی منجر به تجربه زیاد اضطراب میشود. ویژگی بارز اضطراب، نگرانی است که عبارت است از دلواپسی بیش از حد درباره موقعیت‌های دارای پیامدهای نامطمئن(13). دشواری‌های زندگی و اختلالهای اضطرابی، کودکان را نیز دچار یأس و ناامیدی میکند(14).
سازمان جهانی کار به کودکان اجازه میدهد که از سن 13 سالگی کارهای سبک را انجام دهند. کارهای سبک به فعالیتهایی گفته میشود که در دامنه کارهایی مانند فعالیتهای نظامی یا مواد مخدر نباشد و با تحصیل، تکامل جسمی و روانی کودک تداخل نداشته باشد(15،16). یکی دیگر از چالشهای کار کودکان، تأثیرات آن بر سلامت روان کودکان می باشد. یکی از مهمترین ابعاد سلامت روان که در کودکان کار آسیب میبیند امید است(17). بدرفتاری، سواستفاده، خشونت و کم توجهی نسبت به کودک باعث ناامیدی در کودک میشود(16). در مطالعه مپل کرافت(18) 52 درصد از کودکان کاری که کاملا از خانوادههایشان جدا شدهاند احساس ناامیدی را تجربه کردهاند و در کودکان کار شاخصهای امید به آینده نسبت به سایر همسالان کمتر بوده است(19).
تنهایی اغلب با بیهدفی همراه است؛ هدف یکی از سه مؤلفه تشکیلدهنده امیدواری است و برای درک ناامیدی دانستن تعریف امیدواری لازم است(20). امیدواری را چنین تعریف شده است: اینکه فرد بداند چه هدفی دارد، راههای مختلف رسیدن به هدف را بداند (تفکر راهیاب) و خود را در رسیدن به آن هدف مؤثر بداند (تفکر عامل)(21). در مقابل ناامیدی، نظامی از طرحوارههای منفی است که فرد هم نسبت به خود و هم نسبت به آیندهاش دارد(22) که به خودپنداره و کفایت اجتماعی فرد آسیب میرساند(15). شیوه معنابخشی به رویدادها و مهارت حلمسأله ناکارآمد از عوامل مؤثر بر ناامیدی است. معنابخشی منفی رویدادهای کودکی مانند سوءرفتارها و اسناد آنها به عوامل درونی (سبک اسناد درونی) افراد را در معرض ناامیدی قرار میدهد(16). همچنین افراد ناامید در موقعیت استرسزا راهحلی برای خود نمییابند(21).
طبق پژوهش آیپک(22) سهم ناامیدی ناشی ازکمبود ساز وکارهای مقابلهای کارآمد در خودکشی 5/23 درصد است. توانایی کم در خلق دورنما، خودمحوری، فقدان خودنظمبخشی هیجانی و عدمپاسخ منعطفانه به رویدادهای غیرقابل پیشبینی، تجربه ناامیدی را برای کودکان نسبت به بزرگسالان سختتر میکند و انجام مداخلههای رواندرمانی را در این زمینه ضروری میسازد(23).
ازجمله درمانهایی که میتواند بر کاهش آسیبهای روانی کودکان کار تأثیر داشته باشد آموزش تعهد و پذیرش میباشد(24). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یک رویکرد رفتار درمانی موج سوم است که هدف آن افزایش مشارکت در فعالیتهایی است که برای زندگی افرادی که درد ، ناراحتی یا پریشانی مداوم دارند معنا ، نشاط و ارزش می‌آورد(25). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر آگاهی شخص همراه با تعهد نسبت به عمل و پذیرش درد تأکید میکند. یعنی شخص بدون اینکه مانع ضور افکار مرتبط با بیماری در ذهن خود شود اگاهانه آنها را در ذهن خود مورد بررسی و ارزیابی قرار میدهد(26).
هنگامی که این افکار و احساسات با گشودگی و پذیرش مشاهده شوند حتی دردناکترین آنها کمتر تهدیدکننده و قابل پذیرشتر میشوند(27). در این زمان سعی بر این است که به فرد یاد داده شود که هرگونه فعالیتی برای اجتناب یا کنترل این تجارب روانی بیفایده است؛ یا اثر منفی دارد و باید تجارب ایجاد شده را بدون هیچگونه واکنش برای حذف آنها بطور کامل پذیرفت(28).
در پژوهشی بتول و بلال(29) نشان دادند که فقر، بیکاری والدین و ترک تحصیل کودکان از دلایل اصلی کار کودکان در پاکستان است. علاوه بر این، این مطالعه نشان میدهد که کار کودک باعث استرس، ناامیدی، پرخاشگری و افسردگی در کودکان میشود. در این راستا Kelson و همکاران(25) در پزوهشی نشان دادند که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یک درمان مؤثر و قابل قبول در افراد مبتلا به اضطراب فراگیر و اضطراب عمومی هست. در مطالعهای دیگر Lappalainen و همکارا (30) نشان دادند که درمان میتنی بر تعهد و پذیرش بر سلامت روان نوجوانان تأثیر بسزایی دارد.
مسئله کودکان کار علاوه بر ابعاد انسانی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادیاش یک بعد مهم دیگر دارد که شاید در نگاه کسانی که از منظر سلامت به مسائل اجتماعی می‌نگرند، مهمترین بعد این مسئله باشد(20). از این منظر مسئله کودکان کار نه تنها یک معضل اجتماعی، بلکه یک مسئله بهداشتی قابل توجه است که طی آن زندگی بخشی از کودکان در معرض خطرات و تهدیدهای ریز و درشت قرار می‌گیرد. این مسئله بهداشتی وقتی درخور حساسیت و توجه میشود که بدانیم مطالعات مختلف در طی سال‌های گذشته نشان دادهاند که وضعیت سلامت کودکان کار در هر سه بعد جسمی، روانی و اجتماعی به طور فاحشی بدتر از همسالان آن‌هاست. از طرف دیگر سلامت روانی و اعتماد به نفسشان پایین و سطوح متفاوتی از اضطراب را تجربه میکنند و خشونت فیزیکی به عنوان تلخترین تجربه کودکی، تجربه مشترک بسیاری از آن‌هاست، چنانکه یک پژوهش معلوم کرده که بیش از 70 درصد کودکان کار مورد آزار جسمی والدین قرار گرفته‌اند(30).
شیوع اختلالات درسنین کودکی درکودکان کار نسبت به افراد عادی نتایج مخرب‌تری دارد؛ همچنین اختلال در رشد جسمی و روحی منجر به ناتوانی دائمی در این کودکان می شود.کودکان کار به طور ناخواسته در معرض استرس و اضطراب اجتماعی و روانی قرار میگیرند و عدم دسترسی به مدرسه باعث تضعیف عزت نفس و در نتیجه ناامیدی در این کودکان میشود. با توجه به وجود آثار و پیامدهای پدیده کودکان کار نیاز به مطالعات نظاممندی در خصوص شناسایی ابعاد سلامت روان مانند بررسی ابعاد ناامیدی و اضطراب است. بنابراین برای ایجاد تغییرات سازنده، دسترسی به اطلاعات توصیفی در مورد وضعیت مربوط به کودکان کار و شناسایی متغیرهای تأثیرگذار بر سلامت روان آنان مورد نیاز است. این پژوهش میتواند به عنوان مطالعه پایه برای پژوهشهای آتی باشد. همچنین پس از ارزیابی متغیرهای پژوهش با اجرای مداخلات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد میتوان در جهت بهبود سلامت روان جامعه هدف گام برداشت. این مطالعه با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار انجام شد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر، نیمه آزمایشی و طرح آن از نوع پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل و پیگیری چهار هفتهای بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کودکان کار گروه سنی 8 تا 12سال که در بهار سال 1399، در مرکز روزانه سرای امید تحت پوشش مدیریت بهزیستی شهرستان یزد بودند. با روش نمونهگیری در دسترس 30 نفر انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش وکنترل جایگزین شدند (در هر گروه 15 کودک کار). حجم نمونه بر اساس نتایج نرمافزار G*Power(31) و در نظر گرفتن نکات مطرح شده در تحلیل کوواریانس تعیین شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل کودک کار بودن، دامنه سنی 8 تا 12سال و عدم سوء مصرف مواد بود. همچنین معیارهای خروج از مطالعه نظیر غیبت بیش از ۲ جلسه و عدم تمایل به ادامه شرکت در جلسات بود.
پرسشنامه ناامیدی کودکان کازدین: مقیاس ناامیدی کودکان توسط Kazdin و همکاران در سال 1983 تهیه شده و در سال 1986 مورد بازنگری قرار گرفت و بر اساس مقیاس ناامیدی بک ساخته شده است. این پرسشنامه دارای 17سؤال بوده و هدف آن ارزیابی میزان ناامیدی در کودکان 6تا18 سال است. طیف پاسخگویی آن از نوع دو گزینهای بوده که در آن هر جوابی که مطابق کلید پرسشنامه باشد 1 امتیاز و گزینههای غیرمطابق با کلید 0 امتیاز دریافت خواهند نمود. سؤالات 1،3،4،5،6،7،11و 16 بصورت پاسخ غلط و سؤالات 2،8،9،10،12،13،14،15و17 به صورت صحیح نمره دریافت میکنند(32).
برای بدست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، مجموع امتیازات همه سؤالات را با هم جمع میشوند. این نمره دامنهای از صفر تا 17 را خواهد داشت. هر چه امتیاز بالاتر باشد نشان دهنده میزان ناامیدی بالاتر کودک پاسخدهنده خواهد و برعکس. از نظر اعتبار پیشبین، مایر(33) مقیاس ناامیدی کودکان را برای پیشبینی رفتارهای خودکشی گرایانه آینده در مورد گروهی از کودکان و نوجوانان 7 تا 17 ساله بهنجار و دچار اختلالهای روانی بررسی کرد. 100 نفر از این گروه دچار افسردگی حاد و 38 نفر فاقد افسردگی بودند. طبق نتایج این مطالعه نمرههای مقیاس ناامیدی کودکان در یک دوره پیگیری سه ساله رابطهای با رفتارهای خودکشی گرایانه نداشت.کازدین و همکاران(32) در پژوهشی به بررسی ویژگی‌های روان سنجی و روایی همزمان مقیاس ناامیدی کودکان پرداختند. آنها پژوهش خود را بر روی 262 کودک شش تا سیزده ساله بستری (62 دختر و 200 پسر) مادران آنها انجام دادند. نتایج نشان داد که ضریب آلفای کرونباخ برای همسانی درونی مقیاس برابر با 97/0 و ضریب اسپیرمن-براون حاصل از دو نیمهسازی مقیاس برابر با 96/0 بود که هر دو مقدار نشاندهنده همسانی درونی و پایایی قابل قبول مقیاس بودند.
برای بررسی روایی همزمان، همبستگی متقابل مقیاس ناامیدی با مقیاس افسردگی بک، عزتنفس کوپراسمیت(34) و رفتار اجتماعی ماتسون، روتاتوری و هلسل(35) برسی شد. نتایج نشان داد که ناامیدی با افسردگی همبستگی مثبت معنادار (58/0=r) و با عزتنفس (61/0=r) و مهارتهای اجتماعی (39/0=r) همبستگی منفی معنادار دارد.
پرسشنامه اضطراب کودکان اسپنس: این پرسشنامه توسط Spence در سال۲۰۰۳ برای ارزیابی نشانههای اضطراب کودکان در جمعیت عمومی ساخته شد(36). این پرسشنامه شامل 38 سؤال و دارای 6 زیر مقیاس شامل اضطراب جدایی (6 عبارت) و ترس اجتماعی یا فوبیا (6 عبارت)، اضطراب فراگیر (5 عبارت)، حملات هراس و ترس از فضای باز (9عبارت)، وسواس فکری عملی (6 عبارت) و ترس از آسیب فیزیکی (5 عبارات) است. طریقه نمرهدهی به پاسخها بر اساس یک مقیاس لیکرتی به صورت هرگز=0، گاهی اوقات=1، اغلب=2 و همیشه=3 است که حداکثر نمره ممکن برابر با 111 به دست میآید. نمره بالاتر نشاندهنده اضطراب بیشتر در کودکان است. روایی همگرایی مقیاس اضطراب کودکان اسنپس با مقیاس تجدید نظر شده اضطراب آشکار کودکان به طور معنادار همبستگی داشته است(71/0r=). روایی افتراقی مقیاس نیز با پرسشنامه افسردگی کودکان همبستگی پایین و کم بدست آمد. اعتبار همسانی درونی مقیاس نیز با آلفای کرونباخ 92/0 و اعتبار بازآزمایی مقیاس به مدت شش ماه، 60/0 بدست آمد. این ابزار توسط موسوی و همکاران(37) در یک مطالعه (کودکان 6-12 سال) و توسط بساک نژاد و همکاران(38) در مطالعه دیگر (4-6سال) استانداردسازی شد. اعتبارآزمون اضطراب اسپنس کودکان در پژوهشی که در شهر خرم آباد از یک نمونه396 نفری حاکی از آن بود که میانگین نمره کل اضطراب آزمودنی‌ها برابر 38/68 و پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برابر با 85% میباشد.
در ابتدا توضیحات کلی به افراد داده شد و پس از در نظر گرفتن مـلاکهای ورود و خـروج و اخـذ رضـایت از آنها شرکت کنندگان وارد پژوهش شدند. جلسات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد Hayase و همکاران(39) طی هشت جلسه 2ساعته (هرهفته یک جلسه) برگزار شد. لازم به ذکر است که این جلسات توسط سه تن از اساتید این حوزه مورد تأیید قرار گرفت.
در پژوهش گروه کنترل هیچ مداخلهای دریافت نکرد و در نهایت پس از چهار هفته آزمون پیگیری انجام شد. در جدول 1، شرح مختصر محتوای جلسات مداخله ارائه شده است. پس از جمعآوری اطلاعات، دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس با استفاده از نرمافزار SPSS بررسی شد در انتهای مطالعه توضیحات کاملتری در مورد موضوع، روش و اهداف پژوهش به شرکتکنندگان ارائه شد. لازم به ذکر است که پس از اتمام کامل مطالعه به منظور رعایت اصول اخلاقی، گروه گواه همچون گروه آزمایش مداخله دریافت کردند.
درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش: پس از هماهنگیها و اخذ کداخلاق، با مراجعه به مراکز بهزیستی، 30 کودک کار با استفاده از روش نمونهگیری در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل گمارده شدند.
یکی از آسیبهای جدی که جوامع درحال توسعه از جمله جامعه ایران را تهدید میکند گسترش روزافزون کودکان کار است که به دلایل گوناگون بخشی یا همه اوقات خود را در خیابانها سپری میکنند که برای کودکان محیطی ناامن و متشنج به شمار میرود(1).
بر اساس آمار تعداد کودکان کار در ایران 20 هزار نفر است اما آمارهای غیررسمی این تعداد را بین چهارصد هزار تا یک میلیون نفر برآورد میکنند(2). طبق تعریف سازمان بین المللی کار (ILO-(International Labour Organization، کارکودک به عنوان کاری تعریف شده است که کودکان را از دوران کودکی و شأن منزلت محروم میکند و برای تحول جسمانی و روانی آنها مضر است(3). کودک کار به کودکان زیر18 سال گفته میشود که با هدف کسب درآمد برای کمک به خانواده کار میکنند(4). عوامل ریشهای اجتماعی (مشکلات و فقر اقتصادی، رشد سریع جمعیت، بیکاری)، عوامل زمینهای اجتماعی (توزیع ناعادلانه منابع و خدمات و شرایط نامطلوب کاری)؛ عوامل مستقیم (خانوادههای بزرگ و فقیر، اعتیاد به الکل و ...) و عوامل دیگر مانند کمک کودکان به معیشت خانواده، طرد کودکان توسط خانوادهها، ترک خانه به خاطر بدرفتاری خانواده از جمله عوامل مؤثر در بروز و تقویت این پدیده اجتماعی میباشد(5).
با توجه به اینکه کودکان کار همراه در محیطهای نابسامان زندگی میکنند درنتیجه در معرض اختلال روانی و جسمی بسیاری قرار میگیرند به طوری که عوامل محیطی برای پدیدار شدن اختلالهای اضطرابی در این کودکان نقش به سزایی دارد شاید بتوان اضطراب را بهعنوان احساس رنج آوری که با یک موقعیت ضربهآمیز کنونی یا با انتظار خطری که به شیء نامعین وابسته است، تعریف کرد(6).
اختلال روان پریشی و اضطراب اغلب در دوران کودکی و بلوغ بروز داده میشود و با علائمی از قبیل خجالت، افت تحصیلی و عدم موفقیت در مدرسه، اختلال در خواب، نارضایتیهای روانی و جسمی، کندی حرکتی و خشونت قابلیت تشخیص دارد(7). مطـالعات متعـددی نشـان میدهند که اختـلالهای اضطرابی پدیدهای گذرا نبوده و در صورت درمان نشدن تا سنین نوجوانی و بزرگسالی ادامه خواهند یافت(6،8،10).
اختلال اضطرابی در روند تفکر و یادگیری شخص اختلال زیادی ایجاد میکند. بهعلاوه، وجود اضطراب و کم جرأت بودن منجر به اختلال در عملکرد تحصیلی، تخریب تواناییهای هوش و یادگیری، کاهش تفکر انتزاعی و رکود استعدادها شده و همچنین با ایجاد معضلات اقتصادی آثار زیانباری برای فرد، خانواده و اجتماع به بار خواهد آورد(9،10). اختلال در عملکرد خانواده، محیط نامناسب و دیگر اشکال سوء استفاده از کودکان در پیدایش اختلالات اضطرابی در این کودکان نقش مهمی ایفا میکند. تحقیقات نشان داده است عوامل محیطی بیشتر از عامل ژنتیک در ایجاد اختلالات اضطرابی مؤثر هستند. تجربیات تروماتیک در کودکی به ویژه سوء استفاده جنسی یکی از مهمترین فاکتورهای جدی در پیدایش اختلالات اضطرابی میباشد(11،12).
مواجهه کودک کار با چالشهای استرسزای محیط اجتماعی منجر به تجربه زیاد اضطراب میشود. ویژگی بارز اضطراب، نگرانی است که عبارت است از دلواپسی بیش از حد درباره موقعیت‌های دارای پیامدهای نامطمئن(13). دشواری‌های زندگی و اختلالهای اضطرابی، کودکان را نیز دچار یأس و ناامیدی میکند(14).
سازمان جهانی کار به کودکان اجازه میدهد که از سن 13 سالگی کارهای سبک را انجام دهند. کارهای سبک به فعالیتهایی گفته میشود که در دامنه کارهایی مانند فعالیتهای نظامی یا مواد مخدر نباشد و با تحصیل، تکامل جسمی و روانی کودک تداخل نداشته باشد(15،16). یکی دیگر از چالشهای کار کودکان، تأثیرات آن بر سلامت روان کودکان می باشد. یکی از مهمترین ابعاد سلامت روان که در کودکان کار آسیب میبیند امید است(17). بدرفتاری، سواستفاده، خشونت و کم توجهی نسبت به کودک باعث ناامیدی در کودک میشود(16). در مطالعه مپل کرافت(18) 52 درصد از کودکان کاری که کاملا از خانوادههایشان جدا شدهاند احساس ناامیدی را تجربه کردهاند و در کودکان کار شاخصهای امید به آینده نسبت به سایر همسالان کمتر بوده است(19).
تنهایی اغلب با بیهدفی همراه است؛ هدف یکی از سه مؤلفه تشکیلدهنده امیدواری است و برای درک ناامیدی دانستن تعریف امیدواری لازم است(20). امیدواری را چنین تعریف شده است: اینکه فرد بداند چه هدفی دارد، راههای مختلف رسیدن به هدف را بداند (تفکر راهیاب) و خود را در رسیدن به آن هدف مؤثر بداند (تفکر عامل)(21). در مقابل ناامیدی، نظامی از طرحوارههای منفی است که فرد هم نسبت به خود و هم نسبت به آیندهاش دارد(22) که به خودپنداره و کفایت اجتماعی فرد آسیب میرساند(15). شیوه معنابخشی به رویدادها و مهارت حلمسأله ناکارآمد از عوامل مؤثر بر ناامیدی است. معنابخشی منفی رویدادهای کودکی مانند سوءرفتارها و اسناد آنها به عوامل درونی (سبک اسناد درونی) افراد را در معرض ناامیدی قرار میدهد(16). همچنین افراد ناامید در موقعیت استرسزا راهحلی برای خود نمییابند(21).
طبق پژوهش آیپک(22) سهم ناامیدی ناشی ازکمبود ساز وکارهای مقابلهای کارآمد در خودکشی 5/23 درصد است. توانایی کم در خلق دورنما، خودمحوری، فقدان خودنظمبخشی هیجانی و عدمپاسخ منعطفانه به رویدادهای غیرقابل پیشبینی، تجربه ناامیدی را برای کودکان نسبت به بزرگسالان سختتر میکند و انجام مداخلههای رواندرمانی را در این زمینه ضروری میسازد(23).
ازجمله درمانهایی که میتواند بر کاهش آسیبهای روانی کودکان کار تأثیر داشته باشد آموزش تعهد و پذیرش میباشد(24). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یک رویکرد رفتار درمانی موج سوم است که هدف آن افزایش مشارکت در فعالیتهایی است که برای زندگی افرادی که درد ، ناراحتی یا پریشانی مداوم دارند معنا ، نشاط و ارزش می‌آورد(25). درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر آگاهی شخص همراه با تعهد نسبت به عمل و پذیرش درد تأکید میکند. یعنی شخص بدون اینکه مانع ضور افکار مرتبط با بیماری در ذهن خود شود اگاهانه آنها را در ذهن خود مورد بررسی و ارزیابی قرار میدهد(26).
هنگامی که این افکار و احساسات با گشودگی و پذیرش مشاهده شوند حتی دردناکترین آنها کمتر تهدیدکننده و قابل پذیرشتر میشوند(27). در این زمان سعی بر این است که به فرد یاد داده شود که هرگونه فعالیتی برای اجتناب یا کنترل این تجارب روانی بیفایده است؛ یا اثر منفی دارد و باید تجارب ایجاد شده را بدون هیچگونه واکنش برای حذف آنها بطور کامل پذیرفت(28).
در پژوهشی بتول و بلال(29) نشان دادند که فقر، بیکاری والدین و ترک تحصیل کودکان از دلایل اصلی کار کودکان در پاکستان است. علاوه بر این، این مطالعه نشان میدهد که کار کودک باعث استرس، ناامیدی، پرخاشگری و افسردگی در کودکان میشود. در این راستا Kelson و همکاران(25) در پزوهشی نشان دادند که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یک درمان مؤثر و قابل قبول در افراد مبتلا به اضطراب فراگیر و اضطراب عمومی هست. در مطالعهای دیگر Lappalainen و همکارا (30) نشان دادند که درمان میتنی بر تعهد و پذیرش بر سلامت روان نوجوانان تأثیر بسزایی دارد.
مسئله کودکان کار علاوه بر ابعاد انسانی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادیاش یک بعد مهم دیگر دارد که شاید در نگاه کسانی که از منظر سلامت به مسائل اجتماعی می‌نگرند، مهمترین بعد این مسئله باشد(20). از این منظر مسئله کودکان کار نه تنها یک معضل اجتماعی، بلکه یک مسئله بهداشتی قابل توجه است که طی آن زندگی بخشی از کودکان در معرض خطرات و تهدیدهای ریز و درشت قرار می‌گیرد. این مسئله بهداشتی وقتی درخور حساسیت و توجه میشود که بدانیم مطالعات مختلف در طی سال‌های گذشته نشان دادهاند که وضعیت سلامت کودکان کار در هر سه بعد جسمی، روانی و اجتماعی به طور فاحشی بدتر از همسالان آن‌هاست. از طرف دیگر سلامت روانی و اعتماد به نفسشان پایین و سطوح متفاوتی از اضطراب را تجربه میکنند و خشونت فیزیکی به عنوان تلخترین تجربه کودکی، تجربه مشترک بسیاری از آن‌هاست، چنانکه یک پژوهش معلوم کرده که بیش از 70 درصد کودکان کار مورد آزار جسمی والدین قرار گرفته‌اند(30).
شیوع اختلالات درسنین کودکی درکودکان کار نسبت به افراد عادی نتایج مخرب‌تری دارد؛ همچنین اختلال در رشد جسمی و روحی منجر به ناتوانی دائمی در این کودکان می شود.کودکان کار به طور ناخواسته در معرض استرس و اضطراب اجتماعی و روانی قرار میگیرند و عدم دسترسی به مدرسه باعث تضعیف عزت نفس و در نتیجه ناامیدی در این کودکان میشود. با توجه به وجود آثار و پیامدهای پدیده کودکان کار نیاز به مطالعات نظاممندی در خصوص شناسایی ابعاد سلامت روان مانند بررسی ابعاد ناامیدی و اضطراب است. بنابراین برای ایجاد تغییرات سازنده، دسترسی به اطلاعات توصیفی در مورد وضعیت مربوط به کودکان کار و شناسایی متغیرهای تأثیرگذار بر سلامت روان آنان مورد نیاز است. این پژوهش میتواند به عنوان مطالعه پایه برای پژوهشهای آتی باشد. همچنین پس از ارزیابی متغیرهای پژوهش با اجرای مداخلات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد میتوان در جهت بهبود سلامت روان جامعه هدف گام برداشت. این مطالعه با هدف تعیین اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار انجام شد.
روش بررسی
روش پژوهش حاضر، نیمه آزمایشی و طرح آن از نوع پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل و پیگیری چهار هفتهای بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کودکان کار گروه سنی 8 تا 12سال که در بهار سال 1399، در مرکز روزانه سرای امید تحت پوشش مدیریت بهزیستی شهرستان یزد بودند. با روش نمونهگیری در دسترس 30 نفر انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش وکنترل جایگزین شدند (در هر گروه 15 کودک کار). حجم نمونه بر اساس نتایج نرمافزار G*Power(31) و در نظر گرفتن نکات مطرح شده در تحلیل کوواریانس تعیین شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل کودک کار بودن، دامنه سنی 8 تا 12سال و عدم سوء مصرف مواد بود. همچنین معیارهای خروج از مطالعه نظیر غیبت بیش از ۲ جلسه و عدم تمایل به ادامه شرکت در جلسات بود.
پرسشنامه ناامیدی کودکان کازدین: مقیاس ناامیدی کودکان توسط Kazdin و همکاران در سال 1983 تهیه شده و در سال 1986 مورد بازنگری قرار گرفت و بر اساس مقیاس ناامیدی بک ساخته شده است. این پرسشنامه دارای 17سؤال بوده و هدف آن ارزیابی میزان ناامیدی در کودکان 6تا18 سال است. طیف پاسخگویی آن از نوع دو گزینهای بوده که در آن هر جوابی که مطابق کلید پرسشنامه باشد 1 امتیاز و گزینههای غیرمطابق با کلید 0 امتیاز دریافت خواهند نمود. سؤالات 1،3،4،5،6،7،11و 16 بصورت پاسخ غلط و سؤالات 2،8،9،10،12،13،14،15و17 به صورت صحیح نمره دریافت میکنند(32).
برای بدست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، مجموع امتیازات همه سؤالات را با هم جمع میشوند. این نمره دامنهای از صفر تا 17 را خواهد داشت. هر چه امتیاز بالاتر باشد نشان دهنده میزان ناامیدی بالاتر کودک پاسخدهنده خواهد و برعکس. از نظر اعتبار پیشبین، مایر(33) مقیاس ناامیدی کودکان را برای پیشبینی رفتارهای خودکشی گرایانه آینده در مورد گروهی از کودکان و نوجوانان 7 تا 17 ساله بهنجار و دچار اختلالهای روانی بررسی کرد. 100 نفر از این گروه دچار افسردگی حاد و 38 نفر فاقد افسردگی بودند. طبق نتایج این مطالعه نمرههای مقیاس ناامیدی کودکان در یک دوره پیگیری سه ساله رابطهای با رفتارهای خودکشی گرایانه نداشت.کازدین و همکاران(32) در پژوهشی به بررسی ویژگی‌های روان سنجی و روایی همزمان مقیاس ناامیدی کودکان پرداختند. آنها پژوهش خود را بر روی 262 کودک شش تا سیزده ساله بستری (62 دختر و 200 پسر) مادران آنها انجام دادند. نتایج نشان داد که ضریب آلفای کرونباخ برای همسانی درونی مقیاس برابر با 97/0 و ضریب اسپیرمن-براون حاصل از دو نیمهسازی مقیاس برابر با 96/0 بود که هر دو مقدار نشاندهنده همسانی درونی و پایایی قابل قبول مقیاس بودند.
برای بررسی روایی همزمان، همبستگی متقابل مقیاس ناامیدی با مقیاس افسردگی بک، عزتنفس کوپراسمیت(34) و رفتار اجتماعی ماتسون، روتاتوری و هلسل(35) برسی شد. نتایج نشان داد که ناامیدی با افسردگی همبستگی مثبت معنادار (58/0=r) و با عزتنفس (61/0=r) و مهارتهای اجتماعی (39/0=r) همبستگی منفی معنادار دارد.
پرسشنامه اضطراب کودکان اسپنس: این پرسشنامه توسط Spence در سال۲۰۰۳ برای ارزیابی نشانههای اضطراب کودکان در جمعیت عمومی ساخته شد(36). این پرسشنامه شامل 38 سؤال و دارای 6 زیر مقیاس شامل اضطراب جدایی (6 عبارت) و ترس اجتماعی یا فوبیا (6 عبارت)، اضطراب فراگیر (5 عبارت)، حملات هراس و ترس از فضای باز (9عبارت)، وسواس فکری عملی (6 عبارت) و ترس از آسیب فیزیکی (5 عبارات) است. طریقه نمرهدهی به پاسخها بر اساس یک مقیاس لیکرتی به صورت هرگز=0، گاهی اوقات=1، اغلب=2 و همیشه=3 است که حداکثر نمره ممکن برابر با 111 به دست میآید. نمره بالاتر نشاندهنده اضطراب بیشتر در کودکان است. روایی همگرایی مقیاس اضطراب کودکان اسنپس با مقیاس تجدید نظر شده اضطراب آشکار کودکان به طور معنادار همبستگی داشته است(71/0r=). روایی افتراقی مقیاس نیز با پرسشنامه افسردگی کودکان همبستگی پایین و کم بدست آمد. اعتبار همسانی درونی مقیاس نیز با آلفای کرونباخ 92/0 و اعتبار بازآزمایی مقیاس به مدت شش ماه، 60/0 بدست آمد. این ابزار توسط موسوی و همکاران(37) در یک مطالعه (کودکان 6-12 سال) و توسط بساک نژاد و همکاران(38) در مطالعه دیگر (4-6سال) استانداردسازی شد. اعتبارآزمون اضطراب اسپنس کودکان در پژوهشی که در شهر خرم آباد از یک نمونه396 نفری حاکی از آن بود که میانگین نمره کل اضطراب آزمودنی‌ها برابر 38/68 و پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برابر با 85% میباشد.
در ابتدا توضیحات کلی به افراد داده شد و پس از در نظر گرفتن مـلاکهای ورود و خـروج و اخـذ رضـایت از آنها شرکت کنندگان وارد پژوهش شدند. جلسات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد Hayase و همکاران(39) طی هشت جلسه 2ساعته (هرهفته یک جلسه) برگزار شد. لازم به ذکر است که این جلسات توسط سه تن از اساتید این حوزه مورد تأیید قرار گرفت.
در پژوهش گروه کنترل هیچ مداخلهای دریافت نکرد و در نهایت پس از چهار هفته آزمون پیگیری انجام شد. در جدول 1، شرح مختصر محتوای جلسات مداخله ارائه شده است. پس از جمعآوری اطلاعات، دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس با استفاده از نرمافزار SPSS بررسی شد در انتهای مطالعه توضیحات کاملتری در مورد موضوع، روش و اهداف پژوهش به شرکتکنندگان ارائه شد. لازم به ذکر است که پس از اتمام کامل مطالعه به منظور رعایت اصول اخلاقی، گروه گواه همچون گروه آزمایش مداخله دریافت کردند.
درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش: پس از هماهنگیها و اخذ کداخلاق، با مراجعه به مراکز بهزیستی، 30 کودک کار با استفاده از روش نمونهگیری در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل گمارده شدند.
جدول1: خلاصه محتوای جلسات درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برای کودکان کار
| فعالیتها | |
| جلسه اول | آشنایی و ایجاد رابطه درمانی، بحث در مورد حدود رازداری، ذهن آگاهی |
| جلسه دوم | تمثیل جزیره و کشتی و تعیین تکلیف (رفتارهای جزیره ای) |
| جلسه سوم | بیان و معرفی مبحث گسلش با استفاده از تمثیل کارخانه و معرفی قصه گوی بزرگ |
| جلسه چهارم | داشتن احساس بهتر(انجام تمرینهای تمثیل دروغ سنج، تمرین شیر، بیان افکار در قالب آواز، تمثیل مسافران اتوبوس و تمثیل بافتار انگاشتن خویشتن. |
| جلسه پنجم | مفهوم گسلش و تمرین قدم زدن با افکار (تمثیل همسایه مزاحم، تمرین فرونشانی فکر، تمثیل طنابکشی با هیولا). |
| جلسه ششم و هفتم | پذیرش رویدادهای ناخوشایند، تمثیل ریگهای روان و سژالهایی درباره آمال و آرزوها، تمرین همآمیزی شناختی و تمرین بافتار انگاشتن خویشتن، تمرین رویارویی آدم آهنی غول پیکر، تمرین قطب نمای ارزش و تعیین اهداف. |
| جلسه هشتم | تمرینهای ذهن آگاهی و مشاهدهگری، آمادهسازی درمانجو برای مواجه احتمالی با موانع و تمییز دادن موانع بیرونی از درونی، تمرین تعهد مجدد به هنگام عهدشکنی و تمرینهای مشاهدهگری. |
یافتهها
میانگین و انحراف معیار سنی کودکان کار گروه آزمایش 414/1±5/10 سال و کودکان کار گروه کنترل 885/1±13/10 سال بود. برای تحلیل دادهها قبل از بررسی آزمون تحلیل کوواریانس، آن چه باید در نظر گرفته شود مباحث مربوط به رعایت و بـررسی کردن پیـش فـرض‌های آمـاری اسـت که در ایـن پژوهـش پیشفرض همگنی واریانس‌ها به وسیله‌ی آزمون لوین مورد بررسی قرار گرفت و نتایج حاصل از آزمون نشان داد که مقدار آمـاره F در متغیـرهای مورد بررسی معنادار نیست (05/0p>).
بنابراین با توجه به این نتیجه، پیشفرض همگنی واریانس‌ها مورد تأیید قرار می‌گیرد.جهت بررسی طبیعی بودن توزیع دادهها از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد. با توجه به این که فرض صفر در آزمون شاپیرو-ویلک، نرمال بودن توزیع داده‌هاست؛ با توجه به نتایج سطح معناداری متغیر اضطراب 838/0 و متغیر ناامیدی 091/0 شد که بالاتر از 05/0 است لذا فرص صفر رد نمی‌شود و ادعای نرمال بودن توزیع دادهها پذیرفته شده است.
همگنی شیب رگرسیون یکی دیگر از پیش فرض های لازم برای تحلیل کوواریانس است.لازم به ذکر است زمانی فرض همگنی شیب‌ها برقرار خواهد بود که میان متغیرهای کمکی(در این پژوهش پیش‌آزمون‌ها) و متغیرهای وابستـه(در این پژوهـش پس‌آزمـون‌ها) در همـه سطـوح عـامـل (گروه‌های آزمایش و گواه) برابری حاکم باشد. آن چه مورد نظر خواهد بود تعاملی غیرمعنی‌دار بین متغیرهای وابسته و کمکی(کووریت ها) است.
در این پژوهش قبل از تحلیل دادهها برای بررسی همگنی شیب‌های رگرسیون باید میان متغیرهای کمکی (پیش‌آزمون‌ها) و وابسته (پس‌آزمون‌ها) در سطوح عامل(گروه‌های آزمایش و گواه) برابری حاکم باشد و بر اساس نتایج این برابری تا حدودی برقرار است.
با توجه به این که مفروضه‌های آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شده است میتوان از این آزمون برای تحلیل دادهها استفاده کرد.
مقادیر برآورد شده در جدول 2 بیانگر این است که بین گروه آزمایش و کنترل به لحاظ میانگین متغیر اضطراب کودکان در مراحل پسآزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (001/0 ≥ P).
به عبارت دیگر میانگین متغیر اضطراب کودکان در بین گروه آزمایش پایین‌تر از گروه کنترل برآورد شده است. میزان تاثیر درمان بر اضطراب 82 درصد در مرحله پس آزمون و 72 درصد در مرحله پیگیری بوده است.
مقادیر برآورد شده در جدول 3 بیانگر این است که بین گروه آزمایش و کنترل به لحاظ میانگین متغیر ناامیدی کودکان در مراحل پسآزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (05/0 ≥ P).
به عبارت دیگر میانگین متغیر ناامیدی کودکان در بین گروه آزمایش پایین‌تر از گروه کنترل برآورد شده است. میزان تاثیر درمان بر ناامیدی 35 درصد در مرحله پس آزمون و 38 درصد در مرحله پیگیری بوده است.
میانگین و انحراف معیار سنی کودکان کار گروه آزمایش 414/1±5/10 سال و کودکان کار گروه کنترل 885/1±13/10 سال بود. برای تحلیل دادهها قبل از بررسی آزمون تحلیل کوواریانس، آن چه باید در نظر گرفته شود مباحث مربوط به رعایت و بـررسی کردن پیـش فـرض‌های آمـاری اسـت که در ایـن پژوهـش پیشفرض همگنی واریانس‌ها به وسیله‌ی آزمون لوین مورد بررسی قرار گرفت و نتایج حاصل از آزمون نشان داد که مقدار آمـاره F در متغیـرهای مورد بررسی معنادار نیست (05/0p>).
بنابراین با توجه به این نتیجه، پیشفرض همگنی واریانس‌ها مورد تأیید قرار می‌گیرد.جهت بررسی طبیعی بودن توزیع دادهها از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد. با توجه به این که فرض صفر در آزمون شاپیرو-ویلک، نرمال بودن توزیع داده‌هاست؛ با توجه به نتایج سطح معناداری متغیر اضطراب 838/0 و متغیر ناامیدی 091/0 شد که بالاتر از 05/0 است لذا فرص صفر رد نمی‌شود و ادعای نرمال بودن توزیع دادهها پذیرفته شده است.
همگنی شیب رگرسیون یکی دیگر از پیش فرض های لازم برای تحلیل کوواریانس است.لازم به ذکر است زمانی فرض همگنی شیب‌ها برقرار خواهد بود که میان متغیرهای کمکی(در این پژوهش پیش‌آزمون‌ها) و متغیرهای وابستـه(در این پژوهـش پس‌آزمـون‌ها) در همـه سطـوح عـامـل (گروه‌های آزمایش و گواه) برابری حاکم باشد. آن چه مورد نظر خواهد بود تعاملی غیرمعنی‌دار بین متغیرهای وابسته و کمکی(کووریت ها) است.
در این پژوهش قبل از تحلیل دادهها برای بررسی همگنی شیب‌های رگرسیون باید میان متغیرهای کمکی (پیش‌آزمون‌ها) و وابسته (پس‌آزمون‌ها) در سطوح عامل(گروه‌های آزمایش و گواه) برابری حاکم باشد و بر اساس نتایج این برابری تا حدودی برقرار است.
با توجه به این که مفروضه‌های آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شده است میتوان از این آزمون برای تحلیل دادهها استفاده کرد.
مقادیر برآورد شده در جدول 2 بیانگر این است که بین گروه آزمایش و کنترل به لحاظ میانگین متغیر اضطراب کودکان در مراحل پسآزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (001/0 ≥ P).
به عبارت دیگر میانگین متغیر اضطراب کودکان در بین گروه آزمایش پایین‌تر از گروه کنترل برآورد شده است. میزان تاثیر درمان بر اضطراب 82 درصد در مرحله پس آزمون و 72 درصد در مرحله پیگیری بوده است.
مقادیر برآورد شده در جدول 3 بیانگر این است که بین گروه آزمایش و کنترل به لحاظ میانگین متغیر ناامیدی کودکان در مراحل پسآزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود دارد (05/0 ≥ P).
به عبارت دیگر میانگین متغیر ناامیدی کودکان در بین گروه آزمایش پایین‌تر از گروه کنترل برآورد شده است. میزان تاثیر درمان بر ناامیدی 35 درصد در مرحله پس آزمون و 38 درصد در مرحله پیگیری بوده است.
جدول2: برآورد تحلیل کوواریانس جهت مقایسه میانگین متغیر اضطراب کودکان در بین گروهها
| متغیر وابسته | گروه | میانگین تعدیل‌شده | مجموع مربعات | آماره F | P | مجذور اتا |
| اضطراب کودکان (پسآزمون) | آزمایش | 67/46 | 08/242 | 69/57 | 001/0 | 82/0 |
| کنترل | 45/54 | |||||
| اضطراب کودکان (پیگیری) | آزمایش | 55/47 | 88/197 | 00/33 | 001/0 | 72/0 |
| کنترل | 58/54 |
جدول3: برآورد تحلیل کوواریانس جهت مقایسه میانگین متغیر ناامیدی کودکان در بین گروهها
| متغیر وابسته | گروه | میانگین تعدیل‌شده | مجموع مربعات | آماره F | P | مجذور اتا |
| ناامیدی کودکان (پسآزمون) |
آزمایش | 03/5 | 18/19 | 94/6 | 021/0 | 35/0 |
| کنترل | 22/7 | |||||
| ناامیدی کودکان (پیگیری) | آزمایش | 40/5 | 86/23 | 02/8 | 014/0 | 38/0 |
| کنترل | 85/7 |
بحث و نتیجه گیری
هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برکاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار بوده است. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برکاهش اضطراب و ناامیدی کودکان مؤثر بوده است. گرچه پژوهشی مستقیم در ارتباط با یافته این پژوهش یافت نشد اما این نتایج با یافتههای نزدیک و مشابه قابل مقایسه است.
نتایج حاصل از پژوهش حاضر با نتایج تحقیقات حیدری و همکاران(40)که نشان دادند پس از آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد نمرات اضطراب و افسردگی در کارکنان مرکز روانپزشکی به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته بود همخوانی دارد. شیرازی و همکاران(41) نیز به این نتیجه رسیدند که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر دانشآموزان به طور موفقیتآمیزی اضطراب و افسردگی را کاهش داده است.
جعفری(42) در تطـابق با مطـالعه حاضـر نشان داد که آمـوزش
مبتنی بر پذیرش و تعهد باعث کاهش اضطراب دانشآموزان دختر متوسطه اول شده است.
در تبیین این یافته میتوان گفت درمـان پـذیرش و تعهد با ویژگی های اختلالات اضـطرابی هماهنـگ است به عبارتی هر دو جنبـه اخـتلالات اضـطرابی، یعنی "اجتناب شناختی" و " تخریب عملکـرد" را مد نظر قرار میدهد(43).
در این روش درمانی به افراد آموخته می شود که به جای اجتناب فکـری و عملی از افکار و موقعیت های اضطراب زا، افـزایش پذیرش روانی و ذهنی نسـبت بـه تجـارب درونـی مانند افکار و احساسات و همچنین با ایجاد اهـداف و تعهد به آنها با این اختلال خـود مقابلـه کننـد. در واقع رویارویی فعال و مؤثر با افکار و احساسات، پرهیز از اجتنـاب، تغییـر نگـاه نسـبت بـه خـود و داستانی که در آن فـرد بـه خـود نقـش قربـانی را تحمیل کرده است، بازنگری در ارزشهـا و اهـداف زندگی و در نهایت
تعهـد به اهـداف را می تـوان جزء عوامـل اصـلی مـؤثر در ایـن
روش درمـانی دانسـت(44).
مطالعه عمقـی روش درمـانی ACT خود نشـاندهنـده آمـوزش
نحوهای از فکر کـردن و نگـاه کـردن بـه مسـائل اسـت کـه بـا روشهـای خـود ســبکهای ســالم مقابلــه بــا اســترس را آمــوزش میدهـد و مهارتهـای مقابلـهای افـراد را افـزایش میدهـد(45). بدین ترتیب در واقع کودکان طی این درمان در پژوهش حاضر یاد گرفتند که به اهداف خود در زنـدگی پایبنـد باشـند و شـرایط زندگی خـود را بپذیرنــد و بــه جــای کلنجــار رفــتن روزانــه بــا استرسورهای خود و برخورد هیجانی بـا مشـکلات به صورت هدفمند در زندگی عمـل کننـد.
یافته دیگر پژوهش نشان داد که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش بر کاهش ناامیدی کودکان کار مؤثر است. در پژوهشی Ibrahim و همکاران(45) نشان دادند که کارکودکان میتواند در سلامت جسم و روان آنها تاثیر منفی داشته باشد و همچنین در پژوهش صنعتگر و همکاران(33) نشان دادند که قصه درمانی گروهی را می توان به عنوان روش مؤثری برای کاهش ناامیدی کودکان مراکز شبه خانواده در نظر گرفت.
در تبیین تأثیر درمان پذیرش و تعهد برکاهش ناامیدی میتوان گفت که فرآیندهای ACT به آزمودنیهـا آمـوزش داد کـه چگونه عقیده ی بازداری فکر را رها کنند، از افکـار مزاحم گسیخته شوند، به جای خود مفهوم سـازی شده، خود مشاهدهگر را تقویت نمایند، رویدادهای درونی را به جای کنترل بپذیرند، ارزشهایشـان را تصریح کنند و به آنها بپردازند(43). هـایز نیـز معتقـد است که رویکرد پذیرش و تعهد درمـانی بـه جـای آن که روی برطرف سازی و حذف عوامل آسیب زا تمرکز نماید به مراجعان کمک میکند تا هیجانات و شناختهای کنترل شده خود را بپذیرند و خـود را ازکنتــرل قــوانین کلامــی کــه ســبب ایجــاد مشکلاتشان گردیده است، رهـا کننـد و بـه آنهـا اجازه دهد که ازکشمکش و منازعه با آنهـا دسـت بردارند(44). درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش با آموزش استفاده از راهبرد مقابله مناسب با اضطراب، اجتناب و پریشانی و ترس از ارزیابی منفی در افراد باعث شد تا در مقابل هیجان منفی و ناملایمات اجتماعی دچار ناامیدی نشوند و با افزایش قدرت نگرش واقعبینانه و برقراری ارتباط متقابل با دیگران موجب شد احساس تنش یا ناتوانی در تنشزدایی، ناآرامی، بیقراری، گریز از ارتباطات معمول و دلمشغولیهای مفرط که ناشی از ناتوانی در بیان هیجانات هستند، کاهش یابد(46).
پذیرش و تعهد درمانی اساساً فرآیند محور اســت و آشــکارا بــر ارتقــا پــذیرش تجربیــات روانشـناختی و تعهـد، بـا افـزایش فعالیـت هـای معنابخش انعطاف پذیر، سـازگارانه، بـدون در نظـر گــرفتن محتــوای تجربیــات روانشــناختی تأکید میکنـد(43).
کاملاً بـدیهی اسـت کـه پــذیرش تجربیات و هیجانها و عمل ارزش مدار و هدفمند، افراد را به سمت شیوه های مقابلـه مسـأله مـدار و برخـی از شـیوه هـای سـالم هیجـان مـدار سـوق میدهد و به نوبه خود باعث افزایش بهداشـت روان کودکان میشود.
از جمله محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به عدم بررسی تأثیر عوامل جمعیت شناختی بر اثربخشی مداخله را نام برد که پیشنهاد میشود که در پژوهشهای آتی تأثیر متغیرهایی همچون جنسیت و سن در میزان اثربخشی مداخله کنترل یا بررسی شوند. استفاده از نمونهگیری دردسترس که پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی روشهای معتبر دیگر مورد استفاده قرار گیرد. همچنین عدم امکان پیگیری بلندمدت تأثیر برنامه با استفاده از آزمون پیگیری نیز از دیگر محدودیتها بود. بر این اساس پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده این موضوع مورد توجه قرار گیرد.
در مجموع میتوان اذعان داشت که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش منجر به کاهش اضطراب و ناامیدی کودکان میشود و بنابراین آموزشهای ارائه شده به کودکان کار جهت کاهش اضطراب و ناامیدی باعث شده است تا توانمندی روانی اجتماعی آنها افزایش یابد تا بتوانند در رویارویی با موانع و دشواری‌های زندگی شخصی در محیطهای همچون مدرسه و خانواده بر هیجانات و رفتار خود تسلط داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله برگرفته از رسالۀ کارشناسی ارشد رشته روانشناسی استخراج شده است. کداخلاق از کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه یزد (IR.YAZD.REC.1399.012) دریافت شد. ملاحظات اخلاقی از قبیل رازداری، رضایت آگاهانه شرکتکنندگان، محرمانه ماندن اطلاعات هویتی در این مطالعه کاملاً رعایت شده است.
سهم نویسندگان
آزاده چوب فروش زاده: مفهوم سازی، روش‌شناسی، مدیریت دادهها، مدیـریت پروژه، تحلیـل‌های آمـاری، الـهه مهـدور: جمعآوری داده، نگارش مقاله،عذرا محمدپناه اردکان: نظارت بر پروژه، اعتبارسنجی، تحلیل‌های آماری،الهه شیروی: ویرایش و اصلاح مقاله، تحلیل‌های آماری. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تأیید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ گونه حمایت مالی از طرف هیچ سازمانی دریافت نکرده است.
تضاد منافع
انجام این پژوهش برای نویسندگان هیچ گونه تعارض در منافع را به دنبال نداشته است و نتایج آن به صورت کاملا شفاف و بدون سوگیری گزارش شده است.
تقدیر و تشکر
نویسندگان بر خود لازم میدانند از تمامی کودکان، مسئولین بهزیستی و افرادی که در انجام این پژوهش نویسندگان را یاری کردند، تقدیر و تشکر نمایند.
هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برکاهش ناامیدی و اضطراب کودکان کار بوده است. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد برکاهش اضطراب و ناامیدی کودکان مؤثر بوده است. گرچه پژوهشی مستقیم در ارتباط با یافته این پژوهش یافت نشد اما این نتایج با یافتههای نزدیک و مشابه قابل مقایسه است.
نتایج حاصل از پژوهش حاضر با نتایج تحقیقات حیدری و همکاران(40)که نشان دادند پس از آموزش مبتنی بر پذیرش و تعهد نمرات اضطراب و افسردگی در کارکنان مرکز روانپزشکی به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته بود همخوانی دارد. شیرازی و همکاران(41) نیز به این نتیجه رسیدند که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر دانشآموزان به طور موفقیتآمیزی اضطراب و افسردگی را کاهش داده است.
جعفری(42) در تطـابق با مطـالعه حاضـر نشان داد که آمـوزش
مبتنی بر پذیرش و تعهد باعث کاهش اضطراب دانشآموزان دختر متوسطه اول شده است.
در تبیین این یافته میتوان گفت درمـان پـذیرش و تعهد با ویژگی های اختلالات اضـطرابی هماهنـگ است به عبارتی هر دو جنبـه اخـتلالات اضـطرابی، یعنی "اجتناب شناختی" و " تخریب عملکـرد" را مد نظر قرار میدهد(43).
در این روش درمانی به افراد آموخته می شود که به جای اجتناب فکـری و عملی از افکار و موقعیت های اضطراب زا، افـزایش پذیرش روانی و ذهنی نسـبت بـه تجـارب درونـی مانند افکار و احساسات و همچنین با ایجاد اهـداف و تعهد به آنها با این اختلال خـود مقابلـه کننـد. در واقع رویارویی فعال و مؤثر با افکار و احساسات، پرهیز از اجتنـاب، تغییـر نگـاه نسـبت بـه خـود و داستانی که در آن فـرد بـه خـود نقـش قربـانی را تحمیل کرده است، بازنگری در ارزشهـا و اهـداف زندگی و در نهایت
تعهـد به اهـداف را می تـوان جزء عوامـل اصـلی مـؤثر در ایـن
روش درمـانی دانسـت(44).
مطالعه عمقـی روش درمـانی ACT خود نشـاندهنـده آمـوزش
نحوهای از فکر کـردن و نگـاه کـردن بـه مسـائل اسـت کـه بـا روشهـای خـود ســبکهای ســالم مقابلــه بــا اســترس را آمــوزش میدهـد و مهارتهـای مقابلـهای افـراد را افـزایش میدهـد(45). بدین ترتیب در واقع کودکان طی این درمان در پژوهش حاضر یاد گرفتند که به اهداف خود در زنـدگی پایبنـد باشـند و شـرایط زندگی خـود را بپذیرنــد و بــه جــای کلنجــار رفــتن روزانــه بــا استرسورهای خود و برخورد هیجانی بـا مشـکلات به صورت هدفمند در زندگی عمـل کننـد.
یافته دیگر پژوهش نشان داد که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش بر کاهش ناامیدی کودکان کار مؤثر است. در پژوهشی Ibrahim و همکاران(45) نشان دادند که کارکودکان میتواند در سلامت جسم و روان آنها تاثیر منفی داشته باشد و همچنین در پژوهش صنعتگر و همکاران(33) نشان دادند که قصه درمانی گروهی را می توان به عنوان روش مؤثری برای کاهش ناامیدی کودکان مراکز شبه خانواده در نظر گرفت.
در تبیین تأثیر درمان پذیرش و تعهد برکاهش ناامیدی میتوان گفت که فرآیندهای ACT به آزمودنیهـا آمـوزش داد کـه چگونه عقیده ی بازداری فکر را رها کنند، از افکـار مزاحم گسیخته شوند، به جای خود مفهوم سـازی شده، خود مشاهدهگر را تقویت نمایند، رویدادهای درونی را به جای کنترل بپذیرند، ارزشهایشـان را تصریح کنند و به آنها بپردازند(43). هـایز نیـز معتقـد است که رویکرد پذیرش و تعهد درمـانی بـه جـای آن که روی برطرف سازی و حذف عوامل آسیب زا تمرکز نماید به مراجعان کمک میکند تا هیجانات و شناختهای کنترل شده خود را بپذیرند و خـود را ازکنتــرل قــوانین کلامــی کــه ســبب ایجــاد مشکلاتشان گردیده است، رهـا کننـد و بـه آنهـا اجازه دهد که ازکشمکش و منازعه با آنهـا دسـت بردارند(44). درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش با آموزش استفاده از راهبرد مقابله مناسب با اضطراب، اجتناب و پریشانی و ترس از ارزیابی منفی در افراد باعث شد تا در مقابل هیجان منفی و ناملایمات اجتماعی دچار ناامیدی نشوند و با افزایش قدرت نگرش واقعبینانه و برقراری ارتباط متقابل با دیگران موجب شد احساس تنش یا ناتوانی در تنشزدایی، ناآرامی، بیقراری، گریز از ارتباطات معمول و دلمشغولیهای مفرط که ناشی از ناتوانی در بیان هیجانات هستند، کاهش یابد(46).
پذیرش و تعهد درمانی اساساً فرآیند محور اســت و آشــکارا بــر ارتقــا پــذیرش تجربیــات روانشـناختی و تعهـد، بـا افـزایش فعالیـت هـای معنابخش انعطاف پذیر، سـازگارانه، بـدون در نظـر گــرفتن محتــوای تجربیــات روانشــناختی تأکید میکنـد(43).
کاملاً بـدیهی اسـت کـه پــذیرش تجربیات و هیجانها و عمل ارزش مدار و هدفمند، افراد را به سمت شیوه های مقابلـه مسـأله مـدار و برخـی از شـیوه هـای سـالم هیجـان مـدار سـوق میدهد و به نوبه خود باعث افزایش بهداشـت روان کودکان میشود.
از جمله محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به عدم بررسی تأثیر عوامل جمعیت شناختی بر اثربخشی مداخله را نام برد که پیشنهاد میشود که در پژوهشهای آتی تأثیر متغیرهایی همچون جنسیت و سن در میزان اثربخشی مداخله کنترل یا بررسی شوند. استفاده از نمونهگیری دردسترس که پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی روشهای معتبر دیگر مورد استفاده قرار گیرد. همچنین عدم امکان پیگیری بلندمدت تأثیر برنامه با استفاده از آزمون پیگیری نیز از دیگر محدودیتها بود. بر این اساس پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده این موضوع مورد توجه قرار گیرد.
در مجموع میتوان اذعان داشت که درمان مبتنی بر تعهد و پذیرش منجر به کاهش اضطراب و ناامیدی کودکان میشود و بنابراین آموزشهای ارائه شده به کودکان کار جهت کاهش اضطراب و ناامیدی باعث شده است تا توانمندی روانی اجتماعی آنها افزایش یابد تا بتوانند در رویارویی با موانع و دشواری‌های زندگی شخصی در محیطهای همچون مدرسه و خانواده بر هیجانات و رفتار خود تسلط داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله برگرفته از رسالۀ کارشناسی ارشد رشته روانشناسی استخراج شده است. کداخلاق از کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه یزد (IR.YAZD.REC.1399.012) دریافت شد. ملاحظات اخلاقی از قبیل رازداری، رضایت آگاهانه شرکتکنندگان، محرمانه ماندن اطلاعات هویتی در این مطالعه کاملاً رعایت شده است.
سهم نویسندگان
آزاده چوب فروش زاده: مفهوم سازی، روش‌شناسی، مدیریت دادهها، مدیـریت پروژه، تحلیـل‌های آمـاری، الـهه مهـدور: جمعآوری داده، نگارش مقاله،عذرا محمدپناه اردکان: نظارت بر پروژه، اعتبارسنجی، تحلیل‌های آماری،الهه شیروی: ویرایش و اصلاح مقاله، تحلیل‌های آماری. نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تأیید نموده و مسئولیت پاسخگویی در قبال پژوهش را پذیرفته اند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر هیچ گونه حمایت مالی از طرف هیچ سازمانی دریافت نکرده است.
تضاد منافع
انجام این پژوهش برای نویسندگان هیچ گونه تعارض در منافع را به دنبال نداشته است و نتایج آن به صورت کاملا شفاف و بدون سوگیری گزارش شده است.
تقدیر و تشکر
نویسندگان بر خود لازم میدانند از تمامی کودکان، مسئولین بهزیستی و افرادی که در انجام این پژوهش نویسندگان را یاری کردند، تقدیر و تشکر نمایند.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روان شناسی
دریافت: 1402/5/15 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
دریافت: 1402/5/15 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
