دوره 22، شماره 5 - ( آذر و دی 1402 )
جلد 22 شماره 5 صفحات 12-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Sangsefidi Z, Kharghani Moghadam S M, sadri M, Rashedi V. Social capital and voluntary activities among older adults in Tehran. TB 2023; 22 (5) :1-12
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3511-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3511-fa.html
سنگ سفیدی زهرا، خارقانی مقدم سیده ملیکا، صدری محدثه، راشدی وحید. سرمایه اجتماعی و فعالیتهای داوطلبانه در سالمندان شهر تهران. طلوع بهداشت. 1402; 22 (5) :1-12
دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی ، vahidrashedi@yahoo.com
متن کامل [PDF 533 kb]
(127 دریافت)
| چکیده (HTML) (143 مشاهده)
متن کامل: (157 مشاهده)
سرمایه اجتماعی و فعالیتهای داوطلبانه در سالمندان شهر تهران
نویسندگان: زهرا سنگ سفیدی1، سیده ملیکا خارقانی مقدم2، محدثه صدری3، وحید راشدی4
1.دکترای حرفه ای، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2.استادیار آموزش بهداشت و ارتقا سلامت، گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
3.دانشجوی دکترای تخصصی سالمند شناسی، مرکز تحقیقات سالمندی، گروه سالمندی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
4. نویسنده مسئول: استادیار سالمندشناسی، مرکز تحقیقات سالمندی، گروه سالمندی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران. تلفن تماس: 0918307185 Email: vahidrashedi@yahoo.com
چکیده
مقدمه: سرمایه اجتماعی شامل منابع مادی و معنوی است که افراد را قادر می‌سازد تا شبکه‌های پایداری از روابط نهادینه شده را ایجاد کنند. شرکت در فعالیتهای داوطلبانه در سطح جامعه به عنوان یک شاخص از سرمایه اجتماعی عمل می‌کند. هدف این مطالعه ارزیابی سرمایه اجتماعی و فعالیتهای داوطلبانه در بین سالمندان ساکن در شهر تهران در سال 1400 بود.
روش بررسی: مطالعه حاضر به روش مقطعی و بر روی 384 شهروند سالمند ساکن در منطقه 19 تهران که با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند، انجام شد. جمع‌آوری دادهها با استفاده از پرسشنامه استاندارد شامل سه بخش: اطلاعات دموگرافیک، اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی و ارزیابی فعالیت داوطلبانه انجام شد.
یافته ها: نتایج مطالعه حاضر نشان داد که 7/99 درصد از شرکت کنندگان سرمایه اجتماعی متوسط (150-75) داشتند. همچنین 4/99 درصد از شرکت کنندگان سطح بالایی از مشارکت در فعالیتهای داوطلبانه را گزارش کردند. رابطه معنی‌داری بین سرمایه اجتماعی با سن (001/0P≤) و وضعیت تأهل (001/0P≤) مشاهده شد. با این حال هیچ رابطه معنی‌داری بین فعالیت داوطلبانه و سایر اطلاعات دموگرافیک مشاهده نشد.
نتیجه‌گیری: مطالعه ی حاضر نشان می‌دهد سالمندان تهرانی سطح قابل قبولی از سرمایه اجتماعی دارند و به طور فعال در فعالیتهای داوطلبانه شرکت میکنند. برای بهره‌برداری از این پتانسیل باید برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های موثری اجرا شود که با نیازها و اهداف جامعه هماهنگ باشد.
واژه های کلیدی: سرمایه اجتماعی، فعالیت داوطلبانه، مشارکت، سالمندان
جدول 1: وضعیت دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش (384=n)
جدول2: وضعیت سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه شرکت کنندگان در پژوهش (384=n)
جدول3) رابطه بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با اطلاعات دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش (384=n)
بحث و نتیجه گیری
مطالعه حاضر با هدف تعیین سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه سالمندان شهر تهران انجام شده است. طبق یافته ها نمره سرمایه اجتماعی 7/99 درصد از سالمندان مورد بررسی در حالت متوسط (150-76) ارزیابی شد. این یافته با نتایج پژوهش های ویسی میانکلی و همکاران(17) و افتخاریان و همکاران(6) همسو بود؛ به طوری که در مطالعه افتخاریان و همکاران(6)، نمره سرمایه اجتماعی سالمندان 01/70 به دست آمده بود. همچنین این یافته با نتایج پژوهش کوششی و همکاران(18) و پژوهش اشرفی و همکاران(19) غیرهمسو بود؛ به طوری که در مطالعه کوششی(18) نمره میانگین کل سرمایۀ اجتماعی سالمندان شهر مشهد حاصل از ابعاد (مشارکت اجتماعی، حمایت اجتماعی و اعتماد اجتماعی) 6/40 از 100 به دست آمد که پایین تر از حد متوسط میانگین بود. همچنین میانگین سرمایه اجتماعی در مطالعه اشرفی و همکاران در تهران بالاتر گزارش شده بود(19). دلیل این موضوع می تواند ناشی از تفاوت در برنامه های اجتماعی جامعه و تفاوت در مشارکت اجتماعی افراد دانست. همچنین فعالیت سازمان های غیر دولتی در زمینه مسائل مختلف سالمندان نیز می تواند در سطح سرمایه اجتماعی سالمندان تفاوت ایجاد کند. علاوه بر این حمایت اجتماعی توسط خانواده، نزدیکان، دوستان و سایر افراد جامعه نیز ممکن است بر سطح سرمایه اجتماعی سالمندان تأثیر گذار باشد. علاوه بر آن، می توان علت این تفاوت را در ابزارهای متفاوت مورد استفاده نیز جستجو کرد.
بر اساس یافته های پژوهش حاضر نمره فعالیت داوطلبانه 4/99 درصد از شرکت کنندگان، در حالت قوی ارزیابی شد. در تبیین این یافته می توان به داشتن زمان کافی و اوقات فراغت در سالمندان اشاره نمود که باعث مشارکت و همکاری بیشتر آنها در فعالیت های داوطلبانه می شود. این یافته با نتایج پژوهش های داوری و همکاران(20) که به بررسی ارتباط بین جذب روش های مشارکت با فعالیت های داوطلبانه پرداخته بودند و مطالعه اسداللهی و همکاران(16) که به بررسی شاخص سلامت، سرمایه اجتماعی و اقدامات مشارکتی سالمندان در شهر اهواز پرداخته بودند همسو بود؛ به طوری که در این مطالعات نیز نمره فعالیت داوطلبانه شرکت کنندگان در حالت قوی و مطلوب ارزیابی شده بودند. این درحالیست که در مطالعه کلینر و همکاران(21) که به بررسی فعالیت داوطلبانه و کیفیت زندگی در میان سالمندان سوئیس پرداخته بودند بیش از نیمی از شرکت کنندگان در فعالیت های داوطلبانه شرکت نمی کردند. این اختلاف می تواند ناشی از تفاوت در فعالیت و مشارکت در جوامع مورد بررسی باشد همچنین اختلاف در ابزارهای سنجش فعالیت داوطلبانه نیز می تواند در نتایج تاثیر بگذارد.
طبق یافته های مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و سن همبستگی مثبتی وجود دارد به طوری که با افزایش سن، سرمایه اجتماعی افزایش می یابد. این یافته با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) که به بررسی ارزیابی رابطه سرمایه اجتماعی و استفاده از خدمات سلامت در سالمندان شهر کرمان پرداخته بودند، همسو بود؛ به طوری که طبق یافته های پژوهش ابراهیمی میمند(22) نیز با افزایش سن، سرمایه اجتماعی به طور معنی داری افزایش می یافت. در تبیین یافته حاضر می توان به وجود حس نوع دوستی و فرهنگ جامعه ایرانی که در آن افراد کهنسال، به عنوان گروهی که نیازمند حمایت و مراقبت بیشتر هستند شناخته شده و جوانان نیز ارائه کمک به آنان را بخشی از وظایف خود می دانند، اشاره کرد.
همچنین در مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و جنسیت، نوع زندگی و سواد رابطه معناداری وجود نداشت. از منظر جنس این یافته با نتایج پژوهش نان لو و همکاران(23) که به بررسی سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی در میان سالمندان در چین پرداخته بودند هم راستا است اما با نتایج پژوهش اشرفی و همکاران(19) و ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو است به طوری که در پژوهش ابراهیمی میمند زنان، سرمایه اجتماعی بیشتری داشتند.
در تبیین یافته حاضر می توان به حرکت جامعه ایرانی به سمت برابری حقوق مرد و زن که منجر به برخورداری یکسان از حق مشارکت در جامعه و به تبع آن افزایش سرمایه اجتماعی در هر دو گروه جنسیتی می شود، اشاره نمود. از منظر سواد نیز این یافته با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو بود به طوری که در پژوهش ابراهیمی میمند افراد با تحصیلات پایین تر، سرمایه اجتماعی بیشتری داشتند. در تبیین یافته حاضر می توان به تاثیر تحصیلات بر شغل و به تبع آن مشارکت در جامعه اشاره نمود به طوری که انتظار می رود افرادی که تحصیلات بالاتری دارند شغل، شبکه حمایتی و نهایتا سرمایه اجتماعی بهتری داشته باشند.
در مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و تاهل، رابطه معناداری وجود داشت به طوری که سالمندان مجرد (مطلقه و بیوه) نسبت به سالمندان متاهل، از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار بودند در تبیین این یافته می توان به حمایت های اجتماعی بیشتری که از سوی سایر اعضای خانواده و دوستان پس از ازدست دادن همسر یا جداشدن از او صورت می گیرد، اشاره کرد. این درحالیست که یافته حاضر با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو بود.
طبق نتایج بین فعالیت داوطلبانه و اطلاعات دموگرافیک از جمله سن، جنسیت، نوع زندگی، تاهل و سطح تحصیلات، رابطه معناداری وجود نداشت. در تبیین یافته حاضر می توان به سطح بالای فعالیت داوطلبانه در جامعه مورد بررسی اشاره نمود به طوری که اکثر شرکت کنندگان با ویژگی های دموگرافیکی مختلف از جمله سن و جنس به صورت های گوناگون در فعالیت های داوطلبانه شرکت می کردند.
از منظر سن این یافته با نتایج پژوهش اسداللهی و همکاران(16) غیر همسو بود؛ به طوری که در مطالعه اسداللهی و همکاران بین فعالیت داوطلبانه با سن رابطه ی معنی داری گزارش نشد.
از منظر جنس این یافته با نتایج پژوهش ناکامورا و همکاران(24) که به بررسی مسیرهای افزایش فعالیت داوطلبانه در بزرگسالان مسن ایالات متحده پرداخته بودند غیرهمسو بود؛ به طوری که در این مطالعه فعالیت داوطلبانه در زنان بیشتر از مردان بود. این تفاوت می تواند ناشی از تفاوت های فرهنگی در بین جوامع مورد بررسی باشد.
از منظر نوع زندگی این یافته با نتایج پژوهش اسداللهی و همکاران(16) غیر همسو بود.
در مطالعه اسداللهی سالمندانی که جدا از فرزندان خود زندگی می کردند؛ نمره میانگین بالاتری را در گرایش های داوطلبانه به خود اختصاص می دادند که می تواند به عنوان یک مکانیسم جبرانی برای سالمندان تنها باشد و از این رو با درگیر شدن در فعالیت های داوطلبانه احساس همبستگی با جامعه داشته و از حمایت های اجتماعی برخوردار می گردند. از منظر سواد این یافته با نتایج پژوهش کلینر و همکاران(21) غیرهمسو بود.
به طوری که با افزایش سطح سواد شرکت کنندگان میزان فعالیت های داوطلبانه آنان نیز افزایش می یافت این درحالیست که در مطالعه اسداللهی و همکاران(16) گرایش به فعالیت های شهروندی و ارزش ها و کنش های داوطلبانه با افزایش سطح سواد کاهش می یافت. این تفاوت ها می تواند ناشی از اختلاف در جامعه آماری مورد بررسی در مطالعات مختلف باشد.
از محدودیت های پژوهش حاضر می توان به وجود ناکافی منابع در خصوص فعالیت داوطلبانه سالمندان اشاره کرد. همچنین خستگی و کهولت سن پاسخگویان و عدم همکاری برخی از آنان از دیگر محدودیت های این پژوهش بود.
با توجه به نتایج مطالعه به نظر می رسد سرمایه اجتماعی سالمندان مورد بررسی در جایگاه مطلوبی قرار دارد. از این رو باید در راستای استفاده از این ظرفیت، برنامه ریزی های موثری انجام شده و این ظرفیت را در راستای نیازها و اهداف جامعه هدایت نمود.
همچنین با توجه به نتایج این مطالعه ما نیازی به برنامه ریزی در خصوص افزایش فعالیت های داوطلبانه نداریم، زیراکه سالمندان در بالاترین سطح کنش گری قرار دارند و مدیران و برنامه ریزان کشوری باید به نحو مطلوبی از این منبع موجود استفاده کنند و از این ظرفیت در جهت مشارکت و فعالیت سالمندان در امور اجتماعی بهره برند. در این راستا می توان با شناسایی فعالیت هایی که به دست سالمندان سپرده می شوند و مطابق با توان آنها هستند، از یک سو به افزایش سرمایه اجتماعی سالمندان و رضایت ایشان از خود دست پیدا کنیم و از سوی دیگر بخشی از نیازمندی های جامعه را با هزینه اندک برطرف نمائیم.
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه مصوب شورای پژوهشی و کمیته اخلاق در پژوهـش دانشگـاه علوم پزشـکی ایـران با شناسـه اخـلاق IR.IUMS.REC.1400.792 است.
سهم نویسندگان
زهرا سنگ سفیدی: طراحی مطالعه و جمع آوری نمونهها، سیده ملیکا خارقانی مقدم: تجزیه و تحلیل دادهها، محدثه صدری: تهیه پیشنویس مقاله، وحید راشدی: مدیریت پروژه و ویرایش علمی مقاله، لازم به ذکر است کلیه نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسـخگویی در قبـال پژوهـش را پذیرفتهاند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان هیچ‌گونه تعارضی را در این مطالعه گزارش نکردند.
تقدیر و تشکر
این مطالعه برگرفته ازپایان نامه مقطع MPH و مصوب شورای پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران بوده که با حمایت معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه انجام پذیرفته است. نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از کلیه شرکت‌کنندگان در این مطالعه قدردانی کنند.
نویسندگان: زهرا سنگ سفیدی1، سیده ملیکا خارقانی مقدم2، محدثه صدری3، وحید راشدی4
1.دکترای حرفه ای، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2.استادیار آموزش بهداشت و ارتقا سلامت، گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
3.دانشجوی دکترای تخصصی سالمند شناسی، مرکز تحقیقات سالمندی، گروه سالمندی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
4. نویسنده مسئول: استادیار سالمندشناسی، مرکز تحقیقات سالمندی، گروه سالمندی، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران. تلفن تماس: 0918307185 Email: vahidrashedi@yahoo.com
چکیده
مقدمه: سرمایه اجتماعی شامل منابع مادی و معنوی است که افراد را قادر می‌سازد تا شبکه‌های پایداری از روابط نهادینه شده را ایجاد کنند. شرکت در فعالیتهای داوطلبانه در سطح جامعه به عنوان یک شاخص از سرمایه اجتماعی عمل می‌کند. هدف این مطالعه ارزیابی سرمایه اجتماعی و فعالیتهای داوطلبانه در بین سالمندان ساکن در شهر تهران در سال 1400 بود.
روش بررسی: مطالعه حاضر به روش مقطعی و بر روی 384 شهروند سالمند ساکن در منطقه 19 تهران که با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند، انجام شد. جمع‌آوری دادهها با استفاده از پرسشنامه استاندارد شامل سه بخش: اطلاعات دموگرافیک، اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی و ارزیابی فعالیت داوطلبانه انجام شد.
یافته ها: نتایج مطالعه حاضر نشان داد که 7/99 درصد از شرکت کنندگان سرمایه اجتماعی متوسط (150-75) داشتند. همچنین 4/99 درصد از شرکت کنندگان سطح بالایی از مشارکت در فعالیتهای داوطلبانه را گزارش کردند. رابطه معنی‌داری بین سرمایه اجتماعی با سن (001/0P≤) و وضعیت تأهل (001/0P≤) مشاهده شد. با این حال هیچ رابطه معنی‌داری بین فعالیت داوطلبانه و سایر اطلاعات دموگرافیک مشاهده نشد.
نتیجه‌گیری: مطالعه ی حاضر نشان می‌دهد سالمندان تهرانی سطح قابل قبولی از سرمایه اجتماعی دارند و به طور فعال در فعالیتهای داوطلبانه شرکت میکنند. برای بهره‌برداری از این پتانسیل باید برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های موثری اجرا شود که با نیازها و اهداف جامعه هماهنگ باشد.
واژه های کلیدی: سرمایه اجتماعی، فعالیت داوطلبانه، مشارکت، سالمندان
مقدمه
با پیشرفت علم پزشکی، تکنولوژی و گسترش آن هر سال بر شمار سالمندان جهان افزوده می شود(1). پیش بینی می شود تا سال 2050 بیش از 22 درصد یعنی قریب به یک چهارم جمعیت کره زمین بالای 60 سال سن داشته باشند(2). طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هرماه یک میلیون نفر در جهان پا به 60 سالگی می گذارند. از این رقم 80 درصد در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند؛ جائی که در آن فرآیند پیری و سالخورده شدن بسیار سریعتر از کشورهای توسعه یافته است(3). سازمان ملل 10 کشور را که تا سال 2050 بیشترین سرعت حرکت به سمت پیر شدن را خواهند داشت، معرفی کرده است؛ در این بین کشور ایران رتبه سوم را داراست؛ به طوری که پیش بینی شده است میزان افزایش جمعیت بالای 60 سال ایران از سال 2011 تا 2050 بالغ بر 26 درصد باشد و انتظار می رود در سال 2050 حدود 33 درصد جمعیت ایران بالای 60 سال باشند(4). افزایش نسبت سالمندان ایران به کل جمعیت کشور در سال های اخیر و چشم انداز نسبت سالمندان در آینده جمعیت کشور، لزوم بررسی پدیده سالمندی و شناسایی مسائل بالقوهای نظیر تنهایی، عدم برخورداری از سرمایه اجتماعی و گاهی عدم استقلال در فعالیتهای فردی که بر سلامت عمومی تاثیر میگذارند را نمایان می سازد(5).
به نظر جامعه شناسان در ابتدای تشکیل هر نظام اجتماعی، تاثیر روند روابط رودرروی افراد با یکدیگر در تشکیل حیات اجتماعی جامعه و ادامه آن اهمیت دارد؛ بر پایه این روابط است که دستیابی افراد به منافع و حمایت های متقابل آسان می شود؛ امروزه از این روابط به عنوان سرمایه اجتماعی یاد می کنند(6). سرمایه اجتماعی ازجمله مواهبی است که کنش و واکنش آن در ابعاد مختلف زندگی تاثیرگذار است؛ به طوری که طبق مطالعات روابط و پیوندهای اجتماعی عامل ارتباط عاطفی در بین افراد بوده و باعث احساس امنیت و سلامت بیشتر می شود(7). به عبارت دیگر وجود سرمایه اجتماعی رسمی و غیر رسمی، اثرات فشارهای زندگی مانند تامین هزینه های سنگین زندگی، مقابله با حوادث طبیعی و غیر طبیعی را با افزایش حمایت های اجتماعی، عاطفی و روانی کاهش می دهد، احساس امنیت را در فرد تقویت می کند و نهایتا باعث بهبود سلامت فرد می گردد(8). این مسئله در خصوص سالمندان به دلیل شرایط خاص جسمی، روانی و اجتماعی آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است تا آنجاکه می توان با افزایش سلامت روان و سرمایه اجتماعی سالمندان حتی هزینه های صرف شده برای سلامت سالمندان را کاهش داد(9). این در حالی است که سالمندان به دلیل مسائلی چون بازنشستگی، ابتلا به بیماری مزمن، ضعف قوای جسمانی، عدم استقلال مالی و از دست دادن نزدیکان تحت فشار روانی زیادی هستند که ممکن است باعث انزوای آنها از جامعه شود(10). پژوهش ها نشان داده اند که سرمایه اجتماعی اثرات رویدادهای استرس زا و پرتنش را تعدیل کرده و منجر به کسب عواطف مثبت می گردند که نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد و در چنین وضعیتی سالمندانی می توانند خود را برای مقابله موثر با موقعیت پر استرس زندگی آماده کنند که از انواع سرمایه اجتماعی درون گروهی یا برون گروهی که باعث می شود از حمایت های اجتماعی موجود در شبکه های ارتباطی بهره مند شوند، برخوردار باشند(11،12).
از سوی دیگر کار داوطلبانه به عنوان انجام هر فعـالیتی است که
در آن فرد آزادانه زمان خود را در اختیار سایر افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها می گذارد بدون اینکه هزینه یا دستمزدی دریافت کند(13). سازمان بهداشت جهانی، کار داوطلبانه را به عنوان راهبردی برای ترویج سالمندی فعال تعیین می کند. این سازمان همچنین تاکید می‌کند که اقداماتی که به سالمندان کمک می‌کند تا سالم و فعال بمانند (مانند کار داوطلبانه) باید در جامعه عملی و تشویق شوند و به عنوان یک نیاز نو ظهور به آن پرداخته شود(14). از آنجائی که یکی از چالش های عمده بهداشت عمومی دستیابی به سالمندی سالم و فعال است توجه به تعیین کننده ها و عوامل موثر بر آن ضروری است. همانطور که اشاره شد یکی از شاخص های مهم سرمایه اجتماعی، مشارکت است که به معنی حضور ارادی و داوطلبانه در فعالیت های خدمات عمومی در سطح جامعه می باشد و یکی از شروط اصلی توسعه یافتگی است. در ایران نیز توجه به سرمایه های اجتماعی و افزایش میزان مشارکت سالمندان در فعالیتهای داوطلبانه مورد توجه است.
حال باتوجه به افزایش چشمگیر جمعیت سالمندان و لزوم توجه به نیازهای روانی اجتماعی آنان به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای جوامع سالمندی و از سوی دیگر تجربیات و الگوهای مثبت سایر مطالعات در استفاده از ظرفیت سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه در این گروه جمعیتی، پژوهش حاضر با هدف تعیین سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه سالمندان شهر تهران انجام شد.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی می باشد که در نیمه اول سال 1400 بر روی 384 سالمند ساکن شهر تهران که به روش تصادفی در دسترس انتخاب شدند، انجام شد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، با خطای 5 درصد و ضریب اطمینان 95 درصد برآورد شد. نمونه ها از میان سالمندان منطقه 19 شهرداری تهران حاضر در مکان هایی از قبیل پارک، مسجد و گروه های سالمندی انتخاب شدند. معیار ورود به مطالعه شامل سن بالای 60 سال و با توجه به اینکه پرسشنامه به زبان فارسی طراحی شده و جامعهی هدف نیز فارسی زبان بودند، توانایی برقراری ارتباط و صحبت به زبان فارسی از دیگر معیارهای ورود به مطالعه بود.
همچنین وجود بیماری های زمینه ای (بیماری های روحی و روانی و جسمی شدید) و عدم تمایل فرد جهت شرکت در مطالعه به عنوان معیار خروج در نظر گرفته شد. لازم به ذکر است وجود بیماری زمینه ای به صورت خودگزارش دهی فرد سالمند یا همراه او سنجیده شده است. پرسشنامه ها به روش مداد کاغذی و از طریق مصاحبه ی پرسشگر با سالمند تکمیل شدند.
ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه ای بود مشتمل بر سه بخش اطلاعات دموگرافیک، سنجش سرمایه اجتماعی و سنجش فعالیتهای داوطلبانه. اطلاعات دموگرافیک شامل سن، جنس، وضعیت تاهل، سطح تحصیلات و ترتیبات زندگی (تنها، غیر تنها) بود؛ لازم به ذکر است آیتمهای موجود در این بخش محقق ساخته بوده و با توجه به ماهیت نوع سوالات نیاز به بررسی روایی و پایایی در این بخش وجود نداشت. جهت سنجش سرمایه اجتماعی از پرسشنامه سرمایه اجتماعی که توسط صداقت زادگان و همکاران(15) طراحی شده، استفاده شد. لازم به ذکر است در طراحی پرسشنامه سرمایه اجتماعی، از نظریه سرمایه اجتماعی کلمن استفاده شده است. کلمن سرمایه اجتماعی خانواده را در دو بعد درون و برون‌خانوادگی در نظر می‌گیرد. هر یک از این ابعاد در قالب دو مؤلفه ساختاری و شناختی تعریف می‌شوند؛ یعنی دو مؤلفه سرمایه اجتماعی شناختی درون‌خانواده، برون‌خانواده و دو مؤلفه سرمایه اجتماعی ساختاری درون‌خانواده، برون‌خانواده. سرمایه اجتماعی ساختاری درونی خانواده با 14 گویه (مثل "در خانواده ما از بین نظرات موجود، همیشه نظری که درست‌تر است، انتخاب می‌شود")، سرمایه اجتماعی شناختی درونی خانواده با 12 گویه (مثل "اگر زمانی مشکلی داشته باشم، اعضای خانواده‌ام به من کمک خواهند کرد")، سرمایه اجتماعی ساختاری بیرونی خانواده با 8 گویه (مثل "ما با دوستان خانوادگی زیادی رفت‌وآمد داریم" و سرمایه اجتماعی شناختی بیرونی خانواده با 11 گویه (مثل " به داشتن فامیل‌هایی که الان داریم، افتخار می‌کنیم") بود که با طیف لیکرت 5 گزینه ای از کاملا مخالفم (نمره 1) تا کاملا موافقم (نمره 5) نمره دهی شد. حداکثر نمره قابل اکتساب آزمودنی ها 225 می باشد. پاسخ ها در سه محدوده سرمایه اجتماعی کم با نمره 75-1، سرمایه اجتماعی متوسط با نمره 150-76 و سرمایه اجتماعی زیاد با نمره 225-150 دسته بندی شدند. این پرسشنامه توسط صداقت زادگان و همکاران(15) روان سجی شده و مورد تایید قرار گرفته است. میزان آلفای کرونباخ برای هریک از شاخص‌های پژوهش، محاسبه شده و با توجه به اینکه همه این ضرایب در آزمون نهایی بزرگ‌تر از 7/0 هستند، مورد تایید است. لازم به ذکر است در پژوهش حاضر نیز میزان آلفای کرونباخ کل 77/0 برآورد شد.
در بخش سوم پرسشنامه جهت سنجش فعالیت های داوطلبانه از ابزار تایید شده اسداللهی و همکاران(16) استفاده شد که شامل 17 سوال و پنج خرده مقیاس گرایش های داوطلبانه شهروندی، گرایش های داوطلبانه ارزشگرا یا آرمانی، گرایش های داوطلبانه خاص گرایانه، گرایش های داوطلبانه اعتراضی یا رادیکالی و گرایش های داوطلبی دیگرخواهی است که با طبف لیکرتی 5 گزینه ای از کاملا مخالفم (نمره 1) تا کاملا موافقم (نمره 5 ) نمره گذاری شد. حداکثر نمره قابل اکتساب در پرسشنامه مذکور 85 می باشد. لازم به ذکر است طبق پژوهش اسدالهی و همکاران(16) پاسخ ها در سه محدوده فعالیت داوطلبانه ضعیف با نمره 28-1، فعالیت داوطلبانه متوسط با نمره 56-28 و فعالیت داوطلبانه قوی با نمره 56 تا 85 دسته بندی شدند. روایی و پایایی پرسشنامه توسط اسداللهی مورد بررسی و باتوجه به میزان آلفای 7/0 مورد تایید قرار گرفته است. لازم به ذکر است در پژوهش حاضر نیز میزان آلفای کرونباخ کل 74/0 برآورد شد.
جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرم‌افزار SPSS نسخه 21 استفاده شد. در بخش یافته‌های توصیفی آماره‌های توصیفی، آماره‌هایی چون کمترین میزان، بیشترین میزان، میانگین، واریانس، انحراف معیار به‌کار رفته‌اند و در بخش یافته‌های تبیینی جهت بررسی رابطه ی بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با اطلاعات دموگرافیک آزمون هایی چون مقایسه میانگین دو گروه مستقل، آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده شد.
یافته ها
طبق یافته های گزارش شده در جدول 1، بیشترین افراد (80/63 درصد) در گروه سنی 60 تا 70 سال قرار داشتند. 207 نفر (90/53 درصد) از سالمندان مورد مطالعه مرد بودند. 359 نفر (50/93 درصد) از سالمندان مورد مطالعه متاهل بودند. 239 نفر (30/62 درصد) از شرکت کنندگان در پژوهش سطح تحصیلات زیر دیپلم داشتند.
جدول2 نشان دهنده وضعیت سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه شرکت کنندگان در پژوهش است. طبق یافته ها نمره سرمایه اجتماعی بیشتر سالمندان مورد بررسی در حالت متوسط ارزیابی شد. همچنین نمره فعالیت داوطلبانه ی اکثر سالمندان مورد بررسی در حالت قوی ارزیابی شد.
طبق یافته های جدول 3 که به بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با ویژگی های دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش می پردازد، بین سرمایه اجتماعی و سن همبستگی معناداری وجود دارد؛ به طوری که با افزایش سن، سرمایه اجتماعی افزایش می یابد (001/0P≤). همچنین بین سرمایه اجتماعی و وضعیت تاهل نیز رابطه معناداری وجود دارد؛ به طوری که سالمندان مجرد (مطلقه و بیوه) نسبت به سالمندان متاهل، از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار بودند (001/0P≤). همچنین در خصوص رابطه بین فعالیت داوطلبانه با وضعیت دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش، نتایج نشان داد بین فعالیت داوطلبانه با هیچ یک از متغیرهای دموگرافیک رابطه ی معنی دار وجود ندارد (001/0P≥).
با پیشرفت علم پزشکی، تکنولوژی و گسترش آن هر سال بر شمار سالمندان جهان افزوده می شود(1). پیش بینی می شود تا سال 2050 بیش از 22 درصد یعنی قریب به یک چهارم جمعیت کره زمین بالای 60 سال سن داشته باشند(2). طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هرماه یک میلیون نفر در جهان پا به 60 سالگی می گذارند. از این رقم 80 درصد در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند؛ جائی که در آن فرآیند پیری و سالخورده شدن بسیار سریعتر از کشورهای توسعه یافته است(3). سازمان ملل 10 کشور را که تا سال 2050 بیشترین سرعت حرکت به سمت پیر شدن را خواهند داشت، معرفی کرده است؛ در این بین کشور ایران رتبه سوم را داراست؛ به طوری که پیش بینی شده است میزان افزایش جمعیت بالای 60 سال ایران از سال 2011 تا 2050 بالغ بر 26 درصد باشد و انتظار می رود در سال 2050 حدود 33 درصد جمعیت ایران بالای 60 سال باشند(4). افزایش نسبت سالمندان ایران به کل جمعیت کشور در سال های اخیر و چشم انداز نسبت سالمندان در آینده جمعیت کشور، لزوم بررسی پدیده سالمندی و شناسایی مسائل بالقوهای نظیر تنهایی، عدم برخورداری از سرمایه اجتماعی و گاهی عدم استقلال در فعالیتهای فردی که بر سلامت عمومی تاثیر میگذارند را نمایان می سازد(5).
به نظر جامعه شناسان در ابتدای تشکیل هر نظام اجتماعی، تاثیر روند روابط رودرروی افراد با یکدیگر در تشکیل حیات اجتماعی جامعه و ادامه آن اهمیت دارد؛ بر پایه این روابط است که دستیابی افراد به منافع و حمایت های متقابل آسان می شود؛ امروزه از این روابط به عنوان سرمایه اجتماعی یاد می کنند(6). سرمایه اجتماعی ازجمله مواهبی است که کنش و واکنش آن در ابعاد مختلف زندگی تاثیرگذار است؛ به طوری که طبق مطالعات روابط و پیوندهای اجتماعی عامل ارتباط عاطفی در بین افراد بوده و باعث احساس امنیت و سلامت بیشتر می شود(7). به عبارت دیگر وجود سرمایه اجتماعی رسمی و غیر رسمی، اثرات فشارهای زندگی مانند تامین هزینه های سنگین زندگی، مقابله با حوادث طبیعی و غیر طبیعی را با افزایش حمایت های اجتماعی، عاطفی و روانی کاهش می دهد، احساس امنیت را در فرد تقویت می کند و نهایتا باعث بهبود سلامت فرد می گردد(8). این مسئله در خصوص سالمندان به دلیل شرایط خاص جسمی، روانی و اجتماعی آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است تا آنجاکه می توان با افزایش سلامت روان و سرمایه اجتماعی سالمندان حتی هزینه های صرف شده برای سلامت سالمندان را کاهش داد(9). این در حالی است که سالمندان به دلیل مسائلی چون بازنشستگی، ابتلا به بیماری مزمن، ضعف قوای جسمانی، عدم استقلال مالی و از دست دادن نزدیکان تحت فشار روانی زیادی هستند که ممکن است باعث انزوای آنها از جامعه شود(10). پژوهش ها نشان داده اند که سرمایه اجتماعی اثرات رویدادهای استرس زا و پرتنش را تعدیل کرده و منجر به کسب عواطف مثبت می گردند که نقش مهمی در حفظ سلامتی دارد و در چنین وضعیتی سالمندانی می توانند خود را برای مقابله موثر با موقعیت پر استرس زندگی آماده کنند که از انواع سرمایه اجتماعی درون گروهی یا برون گروهی که باعث می شود از حمایت های اجتماعی موجود در شبکه های ارتباطی بهره مند شوند، برخوردار باشند(11،12).
از سوی دیگر کار داوطلبانه به عنوان انجام هر فعـالیتی است که
در آن فرد آزادانه زمان خود را در اختیار سایر افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها می گذارد بدون اینکه هزینه یا دستمزدی دریافت کند(13). سازمان بهداشت جهانی، کار داوطلبانه را به عنوان راهبردی برای ترویج سالمندی فعال تعیین می کند. این سازمان همچنین تاکید می‌کند که اقداماتی که به سالمندان کمک می‌کند تا سالم و فعال بمانند (مانند کار داوطلبانه) باید در جامعه عملی و تشویق شوند و به عنوان یک نیاز نو ظهور به آن پرداخته شود(14). از آنجائی که یکی از چالش های عمده بهداشت عمومی دستیابی به سالمندی سالم و فعال است توجه به تعیین کننده ها و عوامل موثر بر آن ضروری است. همانطور که اشاره شد یکی از شاخص های مهم سرمایه اجتماعی، مشارکت است که به معنی حضور ارادی و داوطلبانه در فعالیت های خدمات عمومی در سطح جامعه می باشد و یکی از شروط اصلی توسعه یافتگی است. در ایران نیز توجه به سرمایه های اجتماعی و افزایش میزان مشارکت سالمندان در فعالیتهای داوطلبانه مورد توجه است.
حال باتوجه به افزایش چشمگیر جمعیت سالمندان و لزوم توجه به نیازهای روانی اجتماعی آنان به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای جوامع سالمندی و از سوی دیگر تجربیات و الگوهای مثبت سایر مطالعات در استفاده از ظرفیت سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه در این گروه جمعیتی، پژوهش حاضر با هدف تعیین سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه سالمندان شهر تهران انجام شد.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی می باشد که در نیمه اول سال 1400 بر روی 384 سالمند ساکن شهر تهران که به روش تصادفی در دسترس انتخاب شدند، انجام شد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، با خطای 5 درصد و ضریب اطمینان 95 درصد برآورد شد. نمونه ها از میان سالمندان منطقه 19 شهرداری تهران حاضر در مکان هایی از قبیل پارک، مسجد و گروه های سالمندی انتخاب شدند. معیار ورود به مطالعه شامل سن بالای 60 سال و با توجه به اینکه پرسشنامه به زبان فارسی طراحی شده و جامعهی هدف نیز فارسی زبان بودند، توانایی برقراری ارتباط و صحبت به زبان فارسی از دیگر معیارهای ورود به مطالعه بود.
همچنین وجود بیماری های زمینه ای (بیماری های روحی و روانی و جسمی شدید) و عدم تمایل فرد جهت شرکت در مطالعه به عنوان معیار خروج در نظر گرفته شد. لازم به ذکر است وجود بیماری زمینه ای به صورت خودگزارش دهی فرد سالمند یا همراه او سنجیده شده است. پرسشنامه ها به روش مداد کاغذی و از طریق مصاحبه ی پرسشگر با سالمند تکمیل شدند.
ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه ای بود مشتمل بر سه بخش اطلاعات دموگرافیک، سنجش سرمایه اجتماعی و سنجش فعالیتهای داوطلبانه. اطلاعات دموگرافیک شامل سن، جنس، وضعیت تاهل، سطح تحصیلات و ترتیبات زندگی (تنها، غیر تنها) بود؛ لازم به ذکر است آیتمهای موجود در این بخش محقق ساخته بوده و با توجه به ماهیت نوع سوالات نیاز به بررسی روایی و پایایی در این بخش وجود نداشت. جهت سنجش سرمایه اجتماعی از پرسشنامه سرمایه اجتماعی که توسط صداقت زادگان و همکاران(15) طراحی شده، استفاده شد. لازم به ذکر است در طراحی پرسشنامه سرمایه اجتماعی، از نظریه سرمایه اجتماعی کلمن استفاده شده است. کلمن سرمایه اجتماعی خانواده را در دو بعد درون و برون‌خانوادگی در نظر می‌گیرد. هر یک از این ابعاد در قالب دو مؤلفه ساختاری و شناختی تعریف می‌شوند؛ یعنی دو مؤلفه سرمایه اجتماعی شناختی درون‌خانواده، برون‌خانواده و دو مؤلفه سرمایه اجتماعی ساختاری درون‌خانواده، برون‌خانواده. سرمایه اجتماعی ساختاری درونی خانواده با 14 گویه (مثل "در خانواده ما از بین نظرات موجود، همیشه نظری که درست‌تر است، انتخاب می‌شود")، سرمایه اجتماعی شناختی درونی خانواده با 12 گویه (مثل "اگر زمانی مشکلی داشته باشم، اعضای خانواده‌ام به من کمک خواهند کرد")، سرمایه اجتماعی ساختاری بیرونی خانواده با 8 گویه (مثل "ما با دوستان خانوادگی زیادی رفت‌وآمد داریم" و سرمایه اجتماعی شناختی بیرونی خانواده با 11 گویه (مثل " به داشتن فامیل‌هایی که الان داریم، افتخار می‌کنیم") بود که با طیف لیکرت 5 گزینه ای از کاملا مخالفم (نمره 1) تا کاملا موافقم (نمره 5) نمره دهی شد. حداکثر نمره قابل اکتساب آزمودنی ها 225 می باشد. پاسخ ها در سه محدوده سرمایه اجتماعی کم با نمره 75-1، سرمایه اجتماعی متوسط با نمره 150-76 و سرمایه اجتماعی زیاد با نمره 225-150 دسته بندی شدند. این پرسشنامه توسط صداقت زادگان و همکاران(15) روان سجی شده و مورد تایید قرار گرفته است. میزان آلفای کرونباخ برای هریک از شاخص‌های پژوهش، محاسبه شده و با توجه به اینکه همه این ضرایب در آزمون نهایی بزرگ‌تر از 7/0 هستند، مورد تایید است. لازم به ذکر است در پژوهش حاضر نیز میزان آلفای کرونباخ کل 77/0 برآورد شد.
در بخش سوم پرسشنامه جهت سنجش فعالیت های داوطلبانه از ابزار تایید شده اسداللهی و همکاران(16) استفاده شد که شامل 17 سوال و پنج خرده مقیاس گرایش های داوطلبانه شهروندی، گرایش های داوطلبانه ارزشگرا یا آرمانی، گرایش های داوطلبانه خاص گرایانه، گرایش های داوطلبانه اعتراضی یا رادیکالی و گرایش های داوطلبی دیگرخواهی است که با طبف لیکرتی 5 گزینه ای از کاملا مخالفم (نمره 1) تا کاملا موافقم (نمره 5 ) نمره گذاری شد. حداکثر نمره قابل اکتساب در پرسشنامه مذکور 85 می باشد. لازم به ذکر است طبق پژوهش اسدالهی و همکاران(16) پاسخ ها در سه محدوده فعالیت داوطلبانه ضعیف با نمره 28-1، فعالیت داوطلبانه متوسط با نمره 56-28 و فعالیت داوطلبانه قوی با نمره 56 تا 85 دسته بندی شدند. روایی و پایایی پرسشنامه توسط اسداللهی مورد بررسی و باتوجه به میزان آلفای 7/0 مورد تایید قرار گرفته است. لازم به ذکر است در پژوهش حاضر نیز میزان آلفای کرونباخ کل 74/0 برآورد شد.
جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرم‌افزار SPSS نسخه 21 استفاده شد. در بخش یافته‌های توصیفی آماره‌های توصیفی، آماره‌هایی چون کمترین میزان، بیشترین میزان، میانگین، واریانس، انحراف معیار به‌کار رفته‌اند و در بخش یافته‌های تبیینی جهت بررسی رابطه ی بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با اطلاعات دموگرافیک آزمون هایی چون مقایسه میانگین دو گروه مستقل، آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده شد.
یافته ها
طبق یافته های گزارش شده در جدول 1، بیشترین افراد (80/63 درصد) در گروه سنی 60 تا 70 سال قرار داشتند. 207 نفر (90/53 درصد) از سالمندان مورد مطالعه مرد بودند. 359 نفر (50/93 درصد) از سالمندان مورد مطالعه متاهل بودند. 239 نفر (30/62 درصد) از شرکت کنندگان در پژوهش سطح تحصیلات زیر دیپلم داشتند.
جدول2 نشان دهنده وضعیت سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه شرکت کنندگان در پژوهش است. طبق یافته ها نمره سرمایه اجتماعی بیشتر سالمندان مورد بررسی در حالت متوسط ارزیابی شد. همچنین نمره فعالیت داوطلبانه ی اکثر سالمندان مورد بررسی در حالت قوی ارزیابی شد.
طبق یافته های جدول 3 که به بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با ویژگی های دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش می پردازد، بین سرمایه اجتماعی و سن همبستگی معناداری وجود دارد؛ به طوری که با افزایش سن، سرمایه اجتماعی افزایش می یابد (001/0P≤). همچنین بین سرمایه اجتماعی و وضعیت تاهل نیز رابطه معناداری وجود دارد؛ به طوری که سالمندان مجرد (مطلقه و بیوه) نسبت به سالمندان متاهل، از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار بودند (001/0P≤). همچنین در خصوص رابطه بین فعالیت داوطلبانه با وضعیت دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش، نتایج نشان داد بین فعالیت داوطلبانه با هیچ یک از متغیرهای دموگرافیک رابطه ی معنی دار وجود ندارد (001/0P≥).
جدول 1: وضعیت دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش (384=n)
| متغیر | تعداد | درصد | |
| جنسیت | مرد | 207 | 90/53 |
| زن | 177 | 10/46 | |
| سن | 70-60 سال | 245 | 80/63 |
| 80-71 سال | 122 | 77/31 | |
| 90-81 سال | 17 | 43/4 | |
| وضعیت تاهل | متاهل | 359 | 50/93 |
| مجرد (مطلقه، بیوه) | 16 | 20/4 | |
| بدون پاسخ | 9 | 30/2 | |
| سطح تحصیلات | بی سواد | 88 | 90/22 |
| زیر دیپلم | 239 | 30/62 | |
| دیپلم | 50 | 00/13 | |
| دانشگاهی | 7 | 80/1 | |
| نوع زندگی | تنها | 356 | 70/92 |
| غیر تنها | 28 | 30/7 | |
| متغیر | محدوده نمره | تعداد | درصد | |
| سرمایه اجتماعی | کم | 75-1 | 0 | 0 |
| متوسط | 150-76 | 383 | 70/99 | |
| زیاد | 225-151 | 1 | 30/0 | |
| فعالیت داوطلبانه | ضعیف | 28-1 | 0 | 0 |
| متوسط | 56-29 | 2 | 60/0 | |
| قوی | 85-57 | 382 | 40/99 | |
جدول3) رابطه بین سرمایه اجتماعی و فعالیت داوطلبانه با اطلاعات دموگرافیک شرکت کنندگان در پژوهش (384=n)
| متغیر | آماره آزمون | سطح معنی داری | |||
| r | T-test | ANOVA | |||
| سرمایه اجتماعی | سن | 196/0 | - | - | 001/0 |
| جنسیت | - | 562/1 | - | 203/0 | |
| وضعیت تاهل | - | 076/31 | - | 001/0 | |
| سطح تحصیلات | - | - | 189/0 | 967/0 | |
| نوع زندگی | - | 073/6- | - | 107/0 | |
| فعالیت داوطلبانه | سن | 043/0- | - | - | 397/0 |
| جنسیت | - | 943/0 | - | 991/0 | |
| وضعیت تاهل | - | 401/0 | - | 752/0 | |
| سطح تحصیلات | - | - | 375/0 | 866/0 | |
| نوع زندگی | - | 136/1- | - | 540/0 | |
مطالعه حاضر با هدف تعیین سرمایه اجتماعی و فعالیت های داوطلبانه سالمندان شهر تهران انجام شده است. طبق یافته ها نمره سرمایه اجتماعی 7/99 درصد از سالمندان مورد بررسی در حالت متوسط (150-76) ارزیابی شد. این یافته با نتایج پژوهش های ویسی میانکلی و همکاران(17) و افتخاریان و همکاران(6) همسو بود؛ به طوری که در مطالعه افتخاریان و همکاران(6)، نمره سرمایه اجتماعی سالمندان 01/70 به دست آمده بود. همچنین این یافته با نتایج پژوهش کوششی و همکاران(18) و پژوهش اشرفی و همکاران(19) غیرهمسو بود؛ به طوری که در مطالعه کوششی(18) نمره میانگین کل سرمایۀ اجتماعی سالمندان شهر مشهد حاصل از ابعاد (مشارکت اجتماعی، حمایت اجتماعی و اعتماد اجتماعی) 6/40 از 100 به دست آمد که پایین تر از حد متوسط میانگین بود. همچنین میانگین سرمایه اجتماعی در مطالعه اشرفی و همکاران در تهران بالاتر گزارش شده بود(19). دلیل این موضوع می تواند ناشی از تفاوت در برنامه های اجتماعی جامعه و تفاوت در مشارکت اجتماعی افراد دانست. همچنین فعالیت سازمان های غیر دولتی در زمینه مسائل مختلف سالمندان نیز می تواند در سطح سرمایه اجتماعی سالمندان تفاوت ایجاد کند. علاوه بر این حمایت اجتماعی توسط خانواده، نزدیکان، دوستان و سایر افراد جامعه نیز ممکن است بر سطح سرمایه اجتماعی سالمندان تأثیر گذار باشد. علاوه بر آن، می توان علت این تفاوت را در ابزارهای متفاوت مورد استفاده نیز جستجو کرد.
بر اساس یافته های پژوهش حاضر نمره فعالیت داوطلبانه 4/99 درصد از شرکت کنندگان، در حالت قوی ارزیابی شد. در تبیین این یافته می توان به داشتن زمان کافی و اوقات فراغت در سالمندان اشاره نمود که باعث مشارکت و همکاری بیشتر آنها در فعالیت های داوطلبانه می شود. این یافته با نتایج پژوهش های داوری و همکاران(20) که به بررسی ارتباط بین جذب روش های مشارکت با فعالیت های داوطلبانه پرداخته بودند و مطالعه اسداللهی و همکاران(16) که به بررسی شاخص سلامت، سرمایه اجتماعی و اقدامات مشارکتی سالمندان در شهر اهواز پرداخته بودند همسو بود؛ به طوری که در این مطالعات نیز نمره فعالیت داوطلبانه شرکت کنندگان در حالت قوی و مطلوب ارزیابی شده بودند. این درحالیست که در مطالعه کلینر و همکاران(21) که به بررسی فعالیت داوطلبانه و کیفیت زندگی در میان سالمندان سوئیس پرداخته بودند بیش از نیمی از شرکت کنندگان در فعالیت های داوطلبانه شرکت نمی کردند. این اختلاف می تواند ناشی از تفاوت در فعالیت و مشارکت در جوامع مورد بررسی باشد همچنین اختلاف در ابزارهای سنجش فعالیت داوطلبانه نیز می تواند در نتایج تاثیر بگذارد.
طبق یافته های مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و سن همبستگی مثبتی وجود دارد به طوری که با افزایش سن، سرمایه اجتماعی افزایش می یابد. این یافته با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) که به بررسی ارزیابی رابطه سرمایه اجتماعی و استفاده از خدمات سلامت در سالمندان شهر کرمان پرداخته بودند، همسو بود؛ به طوری که طبق یافته های پژوهش ابراهیمی میمند(22) نیز با افزایش سن، سرمایه اجتماعی به طور معنی داری افزایش می یافت. در تبیین یافته حاضر می توان به وجود حس نوع دوستی و فرهنگ جامعه ایرانی که در آن افراد کهنسال، به عنوان گروهی که نیازمند حمایت و مراقبت بیشتر هستند شناخته شده و جوانان نیز ارائه کمک به آنان را بخشی از وظایف خود می دانند، اشاره کرد.
همچنین در مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و جنسیت، نوع زندگی و سواد رابطه معناداری وجود نداشت. از منظر جنس این یافته با نتایج پژوهش نان لو و همکاران(23) که به بررسی سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی در میان سالمندان در چین پرداخته بودند هم راستا است اما با نتایج پژوهش اشرفی و همکاران(19) و ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو است به طوری که در پژوهش ابراهیمی میمند زنان، سرمایه اجتماعی بیشتری داشتند.
در تبیین یافته حاضر می توان به حرکت جامعه ایرانی به سمت برابری حقوق مرد و زن که منجر به برخورداری یکسان از حق مشارکت در جامعه و به تبع آن افزایش سرمایه اجتماعی در هر دو گروه جنسیتی می شود، اشاره نمود. از منظر سواد نیز این یافته با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو بود به طوری که در پژوهش ابراهیمی میمند افراد با تحصیلات پایین تر، سرمایه اجتماعی بیشتری داشتند. در تبیین یافته حاضر می توان به تاثیر تحصیلات بر شغل و به تبع آن مشارکت در جامعه اشاره نمود به طوری که انتظار می رود افرادی که تحصیلات بالاتری دارند شغل، شبکه حمایتی و نهایتا سرمایه اجتماعی بهتری داشته باشند.
در مطالعه حاضر بین سرمایه اجتماعی و تاهل، رابطه معناداری وجود داشت به طوری که سالمندان مجرد (مطلقه و بیوه) نسبت به سالمندان متاهل، از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار بودند در تبیین این یافته می توان به حمایت های اجتماعی بیشتری که از سوی سایر اعضای خانواده و دوستان پس از ازدست دادن همسر یا جداشدن از او صورت می گیرد، اشاره کرد. این درحالیست که یافته حاضر با نتایج پژوهش ابراهیمی میمند و همکاران(22) غیر همسو بود.
طبق نتایج بین فعالیت داوطلبانه و اطلاعات دموگرافیک از جمله سن، جنسیت، نوع زندگی، تاهل و سطح تحصیلات، رابطه معناداری وجود نداشت. در تبیین یافته حاضر می توان به سطح بالای فعالیت داوطلبانه در جامعه مورد بررسی اشاره نمود به طوری که اکثر شرکت کنندگان با ویژگی های دموگرافیکی مختلف از جمله سن و جنس به صورت های گوناگون در فعالیت های داوطلبانه شرکت می کردند.
از منظر سن این یافته با نتایج پژوهش اسداللهی و همکاران(16) غیر همسو بود؛ به طوری که در مطالعه اسداللهی و همکاران بین فعالیت داوطلبانه با سن رابطه ی معنی داری گزارش نشد.
از منظر جنس این یافته با نتایج پژوهش ناکامورا و همکاران(24) که به بررسی مسیرهای افزایش فعالیت داوطلبانه در بزرگسالان مسن ایالات متحده پرداخته بودند غیرهمسو بود؛ به طوری که در این مطالعه فعالیت داوطلبانه در زنان بیشتر از مردان بود. این تفاوت می تواند ناشی از تفاوت های فرهنگی در بین جوامع مورد بررسی باشد.
از منظر نوع زندگی این یافته با نتایج پژوهش اسداللهی و همکاران(16) غیر همسو بود.
در مطالعه اسداللهی سالمندانی که جدا از فرزندان خود زندگی می کردند؛ نمره میانگین بالاتری را در گرایش های داوطلبانه به خود اختصاص می دادند که می تواند به عنوان یک مکانیسم جبرانی برای سالمندان تنها باشد و از این رو با درگیر شدن در فعالیت های داوطلبانه احساس همبستگی با جامعه داشته و از حمایت های اجتماعی برخوردار می گردند. از منظر سواد این یافته با نتایج پژوهش کلینر و همکاران(21) غیرهمسو بود.
به طوری که با افزایش سطح سواد شرکت کنندگان میزان فعالیت های داوطلبانه آنان نیز افزایش می یافت این درحالیست که در مطالعه اسداللهی و همکاران(16) گرایش به فعالیت های شهروندی و ارزش ها و کنش های داوطلبانه با افزایش سطح سواد کاهش می یافت. این تفاوت ها می تواند ناشی از اختلاف در جامعه آماری مورد بررسی در مطالعات مختلف باشد.
از محدودیت های پژوهش حاضر می توان به وجود ناکافی منابع در خصوص فعالیت داوطلبانه سالمندان اشاره کرد. همچنین خستگی و کهولت سن پاسخگویان و عدم همکاری برخی از آنان از دیگر محدودیت های این پژوهش بود.
با توجه به نتایج مطالعه به نظر می رسد سرمایه اجتماعی سالمندان مورد بررسی در جایگاه مطلوبی قرار دارد. از این رو باید در راستای استفاده از این ظرفیت، برنامه ریزی های موثری انجام شده و این ظرفیت را در راستای نیازها و اهداف جامعه هدایت نمود.
همچنین با توجه به نتایج این مطالعه ما نیازی به برنامه ریزی در خصوص افزایش فعالیت های داوطلبانه نداریم، زیراکه سالمندان در بالاترین سطح کنش گری قرار دارند و مدیران و برنامه ریزان کشوری باید به نحو مطلوبی از این منبع موجود استفاده کنند و از این ظرفیت در جهت مشارکت و فعالیت سالمندان در امور اجتماعی بهره برند. در این راستا می توان با شناسایی فعالیت هایی که به دست سالمندان سپرده می شوند و مطابق با توان آنها هستند، از یک سو به افزایش سرمایه اجتماعی سالمندان و رضایت ایشان از خود دست پیدا کنیم و از سوی دیگر بخشی از نیازمندی های جامعه را با هزینه اندک برطرف نمائیم.
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه مصوب شورای پژوهشی و کمیته اخلاق در پژوهـش دانشگـاه علوم پزشـکی ایـران با شناسـه اخـلاق IR.IUMS.REC.1400.792 است.
سهم نویسندگان
زهرا سنگ سفیدی: طراحی مطالعه و جمع آوری نمونهها، سیده ملیکا خارقانی مقدم: تجزیه و تحلیل دادهها، محدثه صدری: تهیه پیشنویس مقاله، وحید راشدی: مدیریت پروژه و ویرایش علمی مقاله، لازم به ذکر است کلیه نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تایید نموده و مسئولیت پاسـخگویی در قبـال پژوهـش را پذیرفتهاند.
حمایت مالی
پژوهش حاضر حمایت مالی نداشته است.
تضاد منافع
نویسندگان هیچ‌گونه تعارضی را در این مطالعه گزارش نکردند.
تقدیر و تشکر
این مطالعه برگرفته ازپایان نامه مقطع MPH و مصوب شورای پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران بوده که با حمایت معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه انجام پذیرفته است. نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از کلیه شرکت‌کنندگان در این مطالعه قدردانی کنند.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سلامت سالمندی
دریافت: 1402/3/12 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
دریافت: 1402/3/12 | پذیرش: 1402/9/12 | انتشار: 1402/10/26
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
