دوره 21، شماره 5 - ( آذر و دی 1401 )
جلد 21 شماره 5 صفحات 20-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.MODARES.REC.1398.069
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ghorbani F, Navipour H, Memarian R. Investigating the effect of family-centered care program implementation on fatigue and depression of teenage girls with iron deficiency anemia. TB 2023; 21 (5) :1-20
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3355-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-3355-fa.html
قربانی فاطمه، ناوی پور حسن، معماریان ربابه. بررسی تأثیر اجرای برنامه مراقبت خانوادهمحور بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن. طلوع بهداشت. 1401; 21 (5) :1-20
دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران ، naviporh@modares.ac.ir
متن کامل [PDF 864 kb]
(267 دریافت)
| چکیده (HTML) (290 مشاهده)
متن کامل: (842 مشاهده)
بررسی تأثیر اجرای برنامه مراقبت خانوادهمحور بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن
نویسندگان: فاطمه قربانی1، حسن ناوی پور2، ربابه معماریان3
1. دانشجوی کارشناسی ارشد پرستاری سلامت جامعه، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
2. نویسنده مسئول: استادیار دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
شماره تماس: 09123908083 naviporh@modares.ac.ir Email:
3. استادیار دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
چکیده
مقدمه: امروزه یکی از شایع‌ترین مسائل بهداشتی در جهان، آنمی فقر آهن می‌باشد. مطالعه حاضر با هدف تعیین تأثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام شد. ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . مراقبت خانواده محور به طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده است.
روش بررسی: پژوهش حاضر به‌صورت مطالعه نیمه تجربی کاربردی در سال 1399 با انتخاب 70 دختر نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن محصل در مقطع دبیرستان شهرستان محمودآباد از طریق نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس انجام شد. ابزارهای پژوهش پرسشنامه خستگی استمس و افسردگی بک می‌باشد. بعد از گردآوری اطلاعات حاصل از مرحله قبل از مداخله، برنامه مراقبت خانواده محور برای دختران نوجوان نمونه پژوهش در گروه آزمون اجرا و آزمون ثانویه 3 ماه بعد از مداخله انجام شد. در گروه کنترل نیز پرسشنامه‌ها در ابتدا و سپس 3 ماه بعد از آموزش که در 6 جلسه برگزار گردیده ، سنجیده و اطلاعات دو گروه با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها: مقایسه نمره کل خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (05/0P>). مقایسه نمره کل خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (182/0=P). همچنین، مقایسه نمره کل افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (667/0=P).
نتیجه‌گیری: میزان خستگی و افسردگی در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که برنامه مراقبت خانواده محور را دریافت می‌کنند، نسبت به گروه کنترل کاهش یافت.
واژه های کلیدی: برنامه مراقبت خانواده محور، خستگی، افسردگی، آنمی فقر آهن، دختران نوجوان
جدول 1: محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن
نمودار 1: استراتژی‌های برنامه مراقبت خانواده محور
جدول 2: مقایسه توزیع فراوانی و درصد فراوانی والدین نوجوانان مبتلا به آنمی فقر آهن در گروه آزمون و کنترل بر اساس اطلاعات جمعیت شناختی والدین
جدول 3: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «خستگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
جدول 4: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «افسردگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
بحث و نتیجه گیری
برنامه به معنی مجموعه ای از فعالیتهای ساختار یافته و نظام مند در راستای رسیدن به هدف معینی است برنامه‌ریزی فرآیندی است که به ماکمک می‌کند راحت تر مسیر رسیدن به اهداف را طی کنیم. برنامه ریزی خانواده محو در این پژوهش چند مزیت داشت خانواده از بلاتکلیفی در مورد فعالیتهای روزانه برای تغذیه و نحوه طبخ غذا، زمان مصرف دارو، ورزش فرزندان در آمدند و با مشاوره هایی که بعد از کلاس آموزشی باسایر مادران انجام می دادند، به وسعت تفکر در مورد مراقبت از فرزندان خود رسیدند و متوجه شدند تغذیه برای دختر نوجوان باید در جهت تامین مواد مغذی و آهن باشد. در خانواده انرژی بیشتری برای کار های دیگر فراهم گردید چون برنامه ریزی موجب ذخیره انرژی گردید و خانواده با داشتن برنامه متوجه شدند چگونه باید مراقبت را بعهده بگیرند.
با برنامه خانواده محور موانع و محدودیت ها در هر خانواده مشخص گردید و به همین دلیل والدین توانستند فعالیتهای مراقبتی( تغذیه، ورزش روزانه، اهمیت مصرف مایعات و مصرف زمان داروی برای جذب بیشتر) را به خوبی انجام دهند. بطوریکه شاید یکی از دلایل کاهش علائم آنمی فقر آهن از جمله خستگی و افسردگی در گروه مداخله،آگاهی والدین و تفکر در رابطه با مباحث اموزش داده شده باشد.در برنامه خانواده محور چون هدف برای افراد شرکت کننده مشخص گردیده بود( تلاش کنید دختران تغذیه مناسب ، تحرک و آب کافی مصرف نمایند)و با توجه به پیگیری هایی که در برنامه خانواده محور در هرماه انجام می شد، نقاط ضعف و قوت خانواده ها شناسایی و همین مورد موجب پیشرفت برنامه مراقبت خانوده محور گردید و در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل میزان خستگی و افسردگی کاهش قابل توجه ای داشت. با برنامه ریزی هر فرصتی که به وجود آمد را تشخیص داده و از آن بهترین استفاده انجام گردید.آنچه موجب موفقیت برنامه گردید، نظم و هماهنگی ای که با برنامه ریزی ایجاد شده وعلاقه و انگیزه در خانوده ها بوده که در موفقیت و پیشرفت کار وبرنامه‌ریزی درست و اصولی، کمک های بسیاری کرد.
آموزش کاربردی، از جمله معیارها و شاخصه های موفقیت بودو تدوین مواد آموزشی کاربردی مبتنی بر ویژگی ها و نیازهای فردی، خانوادگی، اجتماعی شهرستان محمودآباد بوده که از دلایـل موفقیـت برنامـه کار بردی مراقـبت خانـواده محـور
گردید(35 ، 34).
نتیجه گیری از پژوهش حاضر نشان می دهد که اجرای برنامه مراقبت خانواده محور کاربردی بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان اثر داشته وموجب کاهش خستگی و افسردگی در آنان گردید و توصیه می شود این برنامه برای خانواده هایی که دختر نوجوان آنان مبتلا به آنمی فقر آهن می باشد، بکار گرفته شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدر دانی
بدیــن وســیله از معاونــت محتــرم پژوهشــی دانشــگاه تربیــت مــدرس تهــران کــه در اجــرا، ایــن طــرح را مــورد حمایــت مالــی قــرار داده اســت، همچنیــن از تمامــی کارکنــان مدرســه و دانــش آموزانــی کــه در انجــام ایــن پژوهــش مــا را یــاری نمــوده انــد و تجــارب و دیــدگاه هــای ارزشمندشــان را در اختیــار پژوهشــگر قــرار دادنــد، ﺻمیمانــه تشــکر و قدردانــی مــی شــود.
جدول 1: محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن
نمودار 1: استراتژی‌های برنامه مراقبت خانواده محور
جدول 2: مقایسه توزیع فراوانی و درصد فراوانی والدین نوجوانان مبتلا به آنمی فقر آهن در گروه آزمون و کنترل بر اساس اطلاعات جمعیت شناختی والدین
جدول 3: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «خستگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
جدول 4: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «افسردگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
بحث و نتیجه گیری
برنامه به معنی مجموعه ای از فعالیتهای ساختار یافته و نظام مند در راستای رسیدن به هدف معینی است برنامه‌ریزی فرآیندی است که به ماکمک می‌کند راحت تر مسیر رسیدن به اهداف را طی کنیم. برنامه ریزی خانواده محو در این پژوهش چند مزیت داشت خانواده از بلاتکلیفی در مورد فعالیتهای روزانه برای تغذیه و نحوه طبخ غذا، زمان مصرف دارو، ورزش فرزندان در آمدند و با مشاوره هایی که بعد از کلاس آموزشی باسایر مادران انجام می دادند، به وسعت تفکر در مورد مراقبت از فرزندان خود رسیدند و متوجه شدند تغذیه برای دختر نوجوان باید در جهت تامین مواد مغذی و آهن باشد. در خانواده انرژی بیشتری برای کار های دیگر فراهم گردید چون برنامه ریزی موجب ذخیره انرژی گردید و خانواده با داشتن برنامه متوجه شدند چگونه باید مراقبت را بعهده بگیرند.
با برنامه خانواده محور موانع و محدودیت ها در هر خانواده مشخص گردید و به همین دلیل والدین توانستند فعالیتهای مراقبتی( تغذیه، ورزش روزانه، اهمیت مصرف مایعات و مصرف زمان داروی برای جذب بیشتر) را به خوبی انجام دهند. بطوریکه شاید یکی از دلایل کاهش علائم آنمی فقر آهن از جمله خستگی و افسردگی در گروه مداخله،آگاهی والدین و تفکر در رابطه با مباحث اموزش داده شده باشد.در برنامه خانواده محور چون هدف برای افراد شرکت کننده مشخص گردیده بود( تلاش کنید دختران تغذیه مناسب ، تحرک و آب کافی مصرف نمایند)و با توجه به پیگیری هایی که در برنامه خانواده محور در هرماه انجام می شد، نقاط ضعف و قوت خانواده ها شناسایی و همین مورد موجب پیشرفت برنامه مراقبت خانوده محور گردید و در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل میزان خستگی و افسردگی کاهش قابل توجه ای داشت. با برنامه ریزی هر فرصتی که به وجود آمد را تشخیص داده و از آن بهترین استفاده انجام گردید.آنچه موجب موفقیت برنامه گردید، نظم و هماهنگی ای که با برنامه ریزی ایجاد شده وعلاقه و انگیزه در خانوده ها بوده که در موفقیت و پیشرفت کار وبرنامه‌ریزی درست و اصولی، کمک های بسیاری کرد.
آموزش کاربردی، از جمله معیارها و شاخصه های موفقیت بودو تدوین مواد آموزشی کاربردی مبتنی بر ویژگی ها و نیازهای فردی، خانوادگی، اجتماعی شهرستان محمودآباد بوده که از دلایـل موفقیـت برنامـه کار بردی مراقـبت خانـواده محـور
گردید(35 ، 34).
نتیجه گیری از پژوهش حاضر نشان می دهد که اجرای برنامه مراقبت خانواده محور کاربردی بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان اثر داشته وموجب کاهش خستگی و افسردگی در آنان گردید و توصیه می شود این برنامه برای خانواده هایی که دختر نوجوان آنان مبتلا به آنمی فقر آهن می باشد، بکار گرفته شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدر دانی
بدیــن وســیله از معاونــت محتــرم پژوهشــی دانشــگاه تربیــت مــدرس تهــران کــه در اجــرا، ایــن طــرح را مــورد حمایــت مالــی قــرار داده اســت، همچنیــن از تمامــی کارکنــان مدرســه و دانــش آموزانــی کــه در انجــام ایــن پژوهــش مــا را یــاری نمــوده انــد و تجــارب و دیــدگاه هــای ارزشمندشــان را در اختیــار پژوهشــگر قــرار دادنــد، ﺻمیمانــه تشــکر و قدردانــی مــی شــود.
نویسندگان: فاطمه قربانی1، حسن ناوی پور2، ربابه معماریان3
1. دانشجوی کارشناسی ارشد پرستاری سلامت جامعه، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
2. نویسنده مسئول: استادیار دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
شماره تماس: 09123908083 naviporh@modares.ac.ir Email:
3. استادیار دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، دپارتمان پرستاری، تهران، ایران.
چکیده
مقدمه: امروزه یکی از شایع‌ترین مسائل بهداشتی در جهان، آنمی فقر آهن می‌باشد. مطالعه حاضر با هدف تعیین تأثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام شد. ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . مراقبت خانواده محور به طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده است.
روش بررسی: پژوهش حاضر به‌صورت مطالعه نیمه تجربی کاربردی در سال 1399 با انتخاب 70 دختر نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن محصل در مقطع دبیرستان شهرستان محمودآباد از طریق نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس انجام شد. ابزارهای پژوهش پرسشنامه خستگی استمس و افسردگی بک می‌باشد. بعد از گردآوری اطلاعات حاصل از مرحله قبل از مداخله، برنامه مراقبت خانواده محور برای دختران نوجوان نمونه پژوهش در گروه آزمون اجرا و آزمون ثانویه 3 ماه بعد از مداخله انجام شد. در گروه کنترل نیز پرسشنامه‌ها در ابتدا و سپس 3 ماه بعد از آموزش که در 6 جلسه برگزار گردیده ، سنجیده و اطلاعات دو گروه با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها: مقایسه نمره کل خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (05/0P>). مقایسه نمره کل خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (182/0=P). همچنین، مقایسه نمره کل افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان داد (001/0>P)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود نداشت (667/0=P).
نتیجه‌گیری: میزان خستگی و افسردگی در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که برنامه مراقبت خانواده محور را دریافت می‌کنند، نسبت به گروه کنترل کاهش یافت.
واژه های کلیدی: برنامه مراقبت خانواده محور، خستگی، افسردگی، آنمی فقر آهن، دختران نوجوان
مقدمه
کم خونــی فقــر آهــن شــایع ترین مشــکل تغذیــه ای در سراســر جهــان اســت و طبــق آمــار ســازمان جهانــی بهداشــت کمبــود آهــن شـایعترین اختـلال تغذیـه ای در دنیاسـت و حـدود 50 %الـی60% مـردم جهـان کمبـود آهـن دارنـد. حـدود 2 میلیـارد نفـر در جهـان کـم خونـی فقـر آهـن دارنـد کـه از ایـن تعـداد سـالانه 1 میلیـون نفـر جـان خـود را از دسـت می دهنـد. (1). مطالعات متعددی شیوع بالای آنمی فقر آهن را در میان دختران نوجوان در کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد. طی مطالعاتی که انجام گرفته میزان شیوع آنمی فقر آهن در دختران نوجوان 20-14 ساله 4/21 % گزارش شده است (2). با توجه به اینکه، نوجوانان سرمایه‌های انسانی اصلی برای اهداف توسعه ملی در کشورهای موسوم به جوامع در حال توسعه هستند ،این موضوع، اهمیت توجه به این قشر از جامعه و مشکلاتشان را نشان می‌دهد (3) .
سازمان جهانی بهداشت ، نوجوانی را دوره ای از رشد و تکامل انسان معرفی می کند که بعد از دوران کودکی و قبل از دوران بزرگسالی قرار گرفته است.در واقع نوجوانی یکی از بحرانی ترین دوران زندگی است و اغلب دوره سلامتی پنداشته می شود و به همین دلیل اغلب نوجوانان از خدمات بهداشتی بی بهره می مانند . در نوجوانی افراد در معرض خطر بسیاری از رفتارهای تهدیدکننده سلامت ازجمله افزایش دریافت مواد غذایی ناسالم و کاهش فعالیت فیزیکی هستند که می‌تواند تهدیدی برای سلامت آینده آنها نیز باشد؛ بنابراین با بهبود وضعیت رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در نوجوانی می‌توان از بسیاری از مشکلات سلامتی در نوجوانان پیشگیری کرد(4).
همچنین یکی از مشکلات شایع در دختران نوجوان آنمی فقر آهن می‌باشد(5). دختران نوجوان نسبت به پسران نوجوان به دلیل رشد سریع فیزیکی و مصرف و جذب ناکافی آهن به علت خونریزی در طول قاعدگی بیشتر در معرض آسیب قرار دارند که همین امر بر اهمیت آموزش آنان جهت کاهش عوارض آنمی ناشی از فقر آهن می‌افزاید و باید دختران نوجوان را قبل از ورود به زندگی مشترک و قبول مسؤولیت و قبل از اینکه خود و فرزندانشان دچار آنمی فقر آهن شوند، آموزش داد (8-6) .
مهمترین دلیل توجه به آنمی فقر آهن در کنار شیوع فراگیر آن، عوارضی است که با توجه به شدت و ضعف کم‌خونی و نیز سیر تدریجی بیماری حادث می‌شود (9) . علـت اصلـی کـم خونـی کمبـود آهـن در زنـان هـدر رفتـن خـون در زمـان عـادت ماهانـه می باشــد. کمبــود آهــن بــدون کــم خونــی در دختــران نوجــوان سـبب کاهـش کیفیـت تحصیلـی و ضریـب هوشـی می شـود.(1)علائم آنمی فقر آهن در نوجوانان دختر را می توان به دو دسته عوامل فیزیکی (کاهش توانایی و عملکرد جسمی، اختلال در رشد و تکامل فیزیکی، افزایش قابلیت ابتلا به عفونت در تمام گروه‌های سنی، افزایش آستانه درد، کاهش آزادسازی هورمون محرک تیروئید و متعاقباً کاهش عملکرد تیروئید و تنظیم درجه حرارت بدن) و روانشناختی (افسردگی، اختلال در رشد و تکامل ذهنی، کاهش حافظه و قدرت یادگیری به‌ویژه در رده‌های سنی پایین و در دوران رشد، تغییرات خلقی و اختلال در تمرکز حواس) تقسیم نمود (10).
می‌توان خستگی را یکی از عوارض مهم آنمی فقر آهن در دختران نوجوان بشمار آورد(11).خستگی حالتی فیزیولوژیک است که به‌عنوان نتیجه‌ای از فعالیت شدید یا طولانی‌مدت بدن به‌صورت کاهش ظرفیت کاری، احساس خستگی ، ناهماهنگی اعمال و رفتارهای حرکتی و غیر حرکتی تجلی می‌یابد.نوجوانان مبتلا به کمبود آهن همیشه احساس خستگی می‌کنند و علاقه‌ای به بهتر انجام دادن کارها ندارند و در نتیجه بازده کاری آنها کم می‌شود (13،12) ؛ زیرا بدون اکسیژن کافی در خون، بدن به‌اندازه کافی قادر به شکستن مواد مغذی و تولید انرژی نیست و به همین دلیل نوجوان احساس ضعف و خستگی مزمن می‌کند که با استراحت کردن نیز از بین نمی‌رود و در انجام وظایف آنها اختلال ایجاد می‌شود (14) .
یکی دیگر از عوارض شایع فقر آهن افسردگی است. مطالعات بسیاری در این زمینه انجام شده است؛ به عنوان مثال مطالعه میلز و همکاران (۲۰۱۷) رابطه بین سطح سرمی آهن و افسردگی را نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطوح پایین فریتین با افسردگی ارتباط دارد(11).
یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین مشکلات نوجوانان، افسردگی است که در کودکان و نوجوانان به دلیل ایجاد اختلال در کارکردهای مختلف اجتماعی، تحصیلی، حرفهای، موضوعی است که به توجه جدی نیاز دارد و بر آینده نوجوانان تأثیر مخربی بر جای میگذارد، از سویی مهمترین علائم افسردگی نوجوانان شامل: کندی روانی - حرکتی، احساس بی ارزشی، بدبینی به آینده، سوء مصرف مواد، عملکرد تحصیلی پایین، فرار از مدرسه و خانه، خودکشی، خلق آشفته، لذت نبردن، عملکرد نباتی، خودارزیابی پایین، ناامیدی و مشکلات بین فردی می باشد(15). از 14 سالگی میزن شیوع افسردگی به شدت افزایش می یابد به گونه ای که از این سن تا بزرگسالی این میزان به 15 % می رسد (16). مطالعات رابطه ای را بین رژیم غذایی و افسردگی نشان می دهند که تحت تاثیر شیوه های مختلف زندگی است. در یک مطالعه ، پیروی از رژیم غذایی مدیترانه ای شامل مقادیر زیادی سبزیجات، میوه ها، آجیل ها، غلات، حبوبات، لبنیات بدون چربی، ماهی و مقدار کم گوشت یا فرآورده های گوشتی با کاهش علائم افسردگی همراه بود. بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده زیاد از مواد غذایی آماده و شیرینیهای فرآوری شده با افزایش خطر ابتلا به افسردگی تا 6 سال بعد همراه است(17). ارتباط افسردگی با برخی از ویتامین‌ها (مانند اسیدفولیک، ویتامین ب 12، نیاسین و ویتامین سی) تشخیص داده شده است (18) .
این موضوع با توجه به گستردگی فقر آهن به‌خصوص بین زنان و دختران نوجوان اثرات عمیق و زیان باری بر کلیه سطوح جامعه از جمله بهداشت و درمان، اقتصاد، آموزش و پرورش و ... دارد؛ بنابراین آنمی فقر آهن در صورتی که پیشگیری و کنترل نشود، پیامدهای نامطلوب اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت (13). جایگزینی آهن در بدن می‌تواند غلظت هموگلوبین را افزایش داده و خستگی را بهبود بخشد (14) .همچنین مکمل آهن موجب بهبود علائم افسردگی می‌شود(19)؛ بنابراین با توجه به آسیب‌پذیری دختران نوجوان نسبت به آنمی فقر آهن، پیاده‌سازی برنامه‌هایی برای کاهش عوارض آن از جمله مراقبت خانواده محور در میان این افراد بسیار حیاتی به نظر می‌رسد(2).
خانواده یک واحد به‌ظاهر کوچک اجتماعی از ارکان عمده و نهادهای اصلی جامعه به شمار می‌رود که محلی برای تأمین بهداشت روانی، جسمی و عاطفی افراد و محلی برای رفع نیازهای افراد در تمامی ابعاد است (20) .ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . هدف مداخلات در مراقبت خانواده محور، ارتقای توانایی های بیمار و اعضـــای خانواده در حیطـه های معینی می باشـــد که به موانع موجود در زمینه های بهداشــتی و ســلامتی فائق آیند؛ چراکه بدون ارتقای توانمندی ها، آنها قادر به غلبه بر موانع نخواهند بود. مدل مراقبت خانواده محور یک مدل ایرانی است که الحانی بـرای پیـشگیری از کـم خـونی فقـرآهن در دختـران نوجوان ارائه داده است.در برنامه مراقبت خانواده محور، اعضاء خانواده، شرکت‌کنندگان بسیار مؤثرتری برای تصمیم گیری‌های پزشکی و پروسه‌های بهبودی هستند (21).
مراقبت خانواده محوربه طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده و چالش هایی نظیر نیاز های آموزشی ،عاطفی ،ایفای نقش موثر ،روابط اجتماعی، برنامه درمانی –مراقبتی افراد و خانواده ها را نیز در بر می گیرد. چهار جز اصلی مراقبت خانواده محور شامل احترام، دریافت اطلاعات، شرکت در مراقبت و تشریک مساعی است(22) . در این بین، نقش پرستار سلامت جامعه در مراقبت خانواده محور، قرار دادن اطلاعات در اختیار خانواده، درگیر کردن خانواده‌ها در امر آموزش، تعیین ساعات جلسات با مشارکت خانواده‌ها، کاهش مخاطرات سلامتی، ارتقای سلامتی جمعیت‌های مختلف، پیگیری مراقبت‌های انجام‌شده، همچنین کمک به خانواده‌ها در درک وضع موجود و تعیین بهترین راه‌حل‌ها می‌باشد (23).
با توجه با تجربیات پژوهشگر در خصوص دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که حاکی از مشاوره با پزشکان شهرستان محمودآباد بود و مصاحبه با بعضی از دختران نوجوان آشنا و بررسی اولیه در مورد آنمی فقر آهن در نزد مراجعین به مطب‌ها پزشکان شهرستان این سؤال برای پژوهشگر مطرح شد که با توجه به سیاست‌های اجراشده در خصوص مبارزه با آنمی فقر آهن در زمینه توزیع کپسول اسید فولیک متأسفانه دانش‌آموزان از این برنامه پیروی نمی‌کنند از طرفی با بررسی و مرور مطالعات انجام شده داخلی و خارجی ذکرشده در زمینه بروز آنمی فقر آهن و عوارض و پیامدهای ناشی از آن این سؤال مطرح شد که چرا کماکان آنمی فقر آهن در محیط پژوهش موردمطالعه در نزد دختران نوجوان همچنان مشاهده می‌شود و همچنین باتوجه به بررسی آزمایشات انجام شده در مورد دختران نوجوان و توصیه پزشکان که منتهی به بررسی‌های آزمایشگاهی تعدادی از مراجعین به مطب پزشکان به صورت پایلوت گردید مشخص شد که سابقه آنمی فقر آهن در دختران سنین 15 تا 18 سال در سطح شهرستان موردمطالعه شایع بوده که این خود انگیزه پژوهشگر را در انتخاب موضوع تقویت نمود.
از طرفی، از جمله راهکارهای کاهش آنمی فقر آهن، استفاده از رژیم غذایی مناسب، ورزش کردن به‌صورت مستمر، استفاده از قرص و یا قطره آهن و ... می‌باشد(24). پژوهش‌ها نشان داده است که متأسفانه دانش‌آموزان برنامه مدونی برای استفاده از این روش‌ها ندارند(25). بنابراین باتوجه به شیوع کم خونی فقر آهن ، پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر کاهش خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام گردید تا بر اساس اطلاعات بدست آمده،اقدامات اصولی جهت پیشگیری و کنترل آن صورت گیرد.
روش بررسی
این پژوهش یک مطالعه نیمه تجربی از نوع کاربردی با دو گروه (کنترل و آزمون) بود که در مهرماه سال 1398 انجام شد. جامعه پژوهش دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن مشغول به تحصیل در دبیرستان های شهرستان محمودآباد می باشد . در این مطالعه منظور از آنمی فقر آهن داشتن هموگلوبین خون کمتر از ۱۲ گرم در دسی لیتر به همراه فریتین پائین تر از ۱۵ میکروگرم در دسی لیتر و درصد اشباع ترانسفرین کمتر از ۱۰ درصد است که از طریق انجام آزمایشCBC ، فریتین و ترانسفرین مشخص و به تائید پزشک رسیده است. حجم نمونه بر اساس مطالعه مشابه قاسمی و همکاران (2018) (26) و با استفاده از فرمول پوکاک و جدول گیگی تعیین شد. حجم نمونه برای هر یک از گروه های مداخله و کنترل 39 نفر تعیین شد که جمعاً 78 نفر نمونه در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن نیاز بود که پس از انتخاب به روش تصادف سازی بلوکی به گروه‌ها به صورت مساوی انتساب داده شد.
جهت انجام این پژوهش 2 مدرسه به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس بر اساس تجربه و دانش محقق از شرایط مدارس دخترانه شهرستان محمودآباد و همکاری مدیر و کارکنان مدرسه و دانش آموزان، این دو مدرسه از بین دبیرستان‌های دخترانه شهرستان محمودآباد، انتخاب شد که به صورت تصادفی و به روش پرتاب سکه یک مدرسه به گروه تحت مطالعه (آزمون) و یک مدرسه به گروه کنترل اختصاص یافت. پژوهشگر پس از کسب مجوز از دانشگاه تربیت مدرس و مراجعه به اداره آموزش و پرورش شهرستان محمودآباد و کسب موافقت از آنها، با معرفی‌نامه اداره به دبیرستان منتخب مراجعه نمود و پس از کسب موافقت اولیه مسئولین و همآهنگی مربیان، به روش تصادفی و پرتاب سکه کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (ب) در گروه آزمون و کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (الف) در گروه کنترل قرار گرفتند. در مدرسه (ب) (آزمون)، در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 25 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 75 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه آزمون قرار گرفتند.تمامی دانش آموزان در گروه آزمون آزمایش در یکسال اخیر انجام داده اند و دانش آموزانیکه آزمایش انجام نداده اند جهت انجام آزمایش ارجاع داده شده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. همچنین، در مدرسه (الف) (کنترل) در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 27 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 81 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه کنترل قرار گرفتند.بیش از نیمی از دانش آموزان در گروه کنترل در یکسال اخیر آزمایش داده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. نمونه‌گیری از افراد کلاس‌های انتخاب شده به‌صورت مبتنی بر هدف و غیر تصادفی به‌گونه‌ای بود که نمونه‌هایی که معیار ورود («سن دختران بین 16 تا 17 سال به شرط شروع قاعدگی»، «تمایل نوجوانان و والدین به شرکت در پژوهش»، «موافقت والدین با ورود به منزل»، «باسواد بودن (تحصیلات حداقل بتدایی) یکی از والدین»، «زندگی دانش‌آموز با والدین»، «مبتلا بودن دانش‌آموزان به آنمی فقر آهن با تشخیص پزشک» «نداشتن سابقه ابتلا قبلی به بیماری های روان» ) را داشتند، وارد مطالعه شدند. دانش‌آموزانی که در حین پژوهش از دبیرستان انتقال یافتند یا همکاری نمی‌کردند، به بیماری جسمی یا روحی روانی ابتلا یافتند، والدینشان عضو تیم بهداشت شدند، حادثه ناگوار مثل فوت بستگان درجه یک و دو یا بیماری خاصی غیر از آنمی فقر آهن که موجب ایجاد خستگی مزمن و افسردگی در دانش‌آموز شود، از مطالعه خارج شدند. فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت که در این صورت 35 نفر در گروه آزمون و 35 نفر در گروه کنترل باقی ماندند. معیار سنجش خستگی در پرسشنامه عدد سه و معیار سنجش افسردگی در پرسشنامه عدد هشت و داشتن والدین (پدر و مادر) و سن دختران بین 16 تا 17 سال به عنوان معیار همسان‌سازی دو گروه در نظر گرفته شد و دو گروه از این بابت کاملا همسان بوده‌اند و این موارد بر نتایج مطالعه تاثیرگذار نبوده‌اند.
ابزار اصلی برای سنجش متغیر وابسته «خستگی» در این پژوهش پرسشنامه سنجش چندبعدی خستگی که توسط اسمتس و همکاران (1995)(27) ساخته شده است، بود. این پرسشنامه از 20 گویه و 5 خرده مقیاس «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی» ، «کاهش فعالیت» ، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» که هر حیطه با 4 سؤال تشکیل شده است که به‌منظور سنجش خستگی بکار رفت. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای از 1 = بلی، کاملاً درست است تا 5 = خیر، کاملاً غلط است می‌باشد. گویه‌های شماره 2، 5، 9، 10، 13، 14، 16، 17، 18 و 19 به صوت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، امتیاز تمامی گویه‌ها با همدیگر جمع می‌گردد. نمره کل هر حیطه بین 4 تا 20 و نمره کل خستگی بین 20 تا 100 می‌باشد که نمره بالاتر، میزان خستگی بیشتر را نشان می‌دهد. همچنین، جهت سنجش و اندازه‌گیری مؤلفه «افسردگی» از پرسشنامه افسردگی بک که توسط بک و همکاران (1961) (28) ساخته شده است، استفاده گردید. در این پرسشنامه 21 سؤال مطرح شده و هر سؤال از 4 عبارت تشکیل شده بود. هر یک از این عبارت‌ها در هر سؤال بیان‌کننده حالتی از شخص بود. امتیازدهی به سؤالات به‌صورت 0، 1، 2 و 3 می‌باشد. جهت تفسیر جدول افسردگی بک ابتدا باید نمره‌ها را با هم جمع نمود و میزان افسردگی بر اساس امتیاز کسب شده به این ترتیب است که امتیاز 1 تا 10 «طبیعی»، 11 تا 16 «کمی افسرده»، 17 تا 20 «نیازمند مشورت با روانشناس یا روان‌پزشک»، 21 تا 30 «به نسبت افسرده»، 31 تا 40 «افسردگی شدید» و بیش از 40 «افسردگی بیش از حد» است. روایی پرسشنامه افسردگی بک توسط پژوهشگرانی مانند حمیدی (1394)(29)و پرسشنامه خستگی اسمتس توسط پژوهشگرانی مانند چهره‌گشا و همکاران (1392) (30)سنجیده شده است. به‌منظور تعیین پایایی آزمون از آزمون آلفای کرونباخ استفاده گردید. مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامه خستگی اسمتس (752/0r=) و برای پرسشنامه افسردگی بک (795/0r=) با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS 20 تعیین شد. از آنجا که مقدار ضریب آلفای کرونباخ بالای 7/0 شده است، مقدار قابل قبولی است.ابزار های بکار گرفته شده در این پژوهش شامل فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون قبل از مداخله و بعد از مداخله و 3 ماه بعد داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند.
محیط پژوهش شامل دو دبیرستان منتخب شهرستان محمودآباد متمرکز بود که به طور هدفمند و در دسترس از بین مدارس شهرستان محمودآباد انتخاب شدند. طول مدت اجرای کلاس های آموزشی 5/1 ماه و پیگیری مداخله 3 ماه بوده است.
میزان هموگلوبین، فریتین و ترانسفرین دانش آموزان در گروه آزمون 3 ماه بعد از مصرف مکمل ها و رعایت رژیم غذایی مناسب مجدد بررسی گردیده است و با توجه به تایید پزشک
تغییر چشم گیری در روند بهبودی نوجوانان مشاهده شده است.
مداخله با توجه به اصول برنامه مراقبت خانواده محور اجرا شد. به این صورت که پس از حضور والدین در مدرسه و انجام
معارفه و هدف از تشکیل جلسات و ضرورت اجرای این برنامه و پیشگیری و درمان آنمی فقر آهن به دانش‌آموزان و والدین آنها توضیح داده شد. سپس در رابطه با روش کار و تعداد جلسات که حدود ۶ جلسه ۱ ساعته بود با والدین بحث و تبادل‌نظر گردید.
موضوع آموزش، تعداد جلسات آموزش، وسیله آموزشی، زمان هر جلسه آموزش و محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن مطابق جدول (1) صورت گرفت.
روز برگزاری جلسات و زمان آن با توافق دانش‌آموزان و والدین آنها تعیین شد. در این جلسه (هماهنگی) رضایت کتبی والدین جهت شرکت در این پژوهش و موافقت آنها جهت ورود ما به منزل آنها کسب شد. همچنین، رضایت دختران نوجوان به صورت شفاهی برای همکاری در طرح اخذ گردید.
کم خونــی فقــر آهــن شــایع ترین مشــکل تغذیــه ای در سراســر جهــان اســت و طبــق آمــار ســازمان جهانــی بهداشــت کمبــود آهــن شـایعترین اختـلال تغذیـه ای در دنیاسـت و حـدود 50 %الـی60% مـردم جهـان کمبـود آهـن دارنـد. حـدود 2 میلیـارد نفـر در جهـان کـم خونـی فقـر آهـن دارنـد کـه از ایـن تعـداد سـالانه 1 میلیـون نفـر جـان خـود را از دسـت می دهنـد. (1). مطالعات متعددی شیوع بالای آنمی فقر آهن را در میان دختران نوجوان در کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد. طی مطالعاتی که انجام گرفته میزان شیوع آنمی فقر آهن در دختران نوجوان 20-14 ساله 4/21 % گزارش شده است (2). با توجه به اینکه، نوجوانان سرمایه‌های انسانی اصلی برای اهداف توسعه ملی در کشورهای موسوم به جوامع در حال توسعه هستند ،این موضوع، اهمیت توجه به این قشر از جامعه و مشکلاتشان را نشان می‌دهد (3) .
سازمان جهانی بهداشت ، نوجوانی را دوره ای از رشد و تکامل انسان معرفی می کند که بعد از دوران کودکی و قبل از دوران بزرگسالی قرار گرفته است.در واقع نوجوانی یکی از بحرانی ترین دوران زندگی است و اغلب دوره سلامتی پنداشته می شود و به همین دلیل اغلب نوجوانان از خدمات بهداشتی بی بهره می مانند . در نوجوانی افراد در معرض خطر بسیاری از رفتارهای تهدیدکننده سلامت ازجمله افزایش دریافت مواد غذایی ناسالم و کاهش فعالیت فیزیکی هستند که می‌تواند تهدیدی برای سلامت آینده آنها نیز باشد؛ بنابراین با بهبود وضعیت رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در نوجوانی می‌توان از بسیاری از مشکلات سلامتی در نوجوانان پیشگیری کرد(4).
همچنین یکی از مشکلات شایع در دختران نوجوان آنمی فقر آهن می‌باشد(5). دختران نوجوان نسبت به پسران نوجوان به دلیل رشد سریع فیزیکی و مصرف و جذب ناکافی آهن به علت خونریزی در طول قاعدگی بیشتر در معرض آسیب قرار دارند که همین امر بر اهمیت آموزش آنان جهت کاهش عوارض آنمی ناشی از فقر آهن می‌افزاید و باید دختران نوجوان را قبل از ورود به زندگی مشترک و قبول مسؤولیت و قبل از اینکه خود و فرزندانشان دچار آنمی فقر آهن شوند، آموزش داد (8-6) .
مهمترین دلیل توجه به آنمی فقر آهن در کنار شیوع فراگیر آن، عوارضی است که با توجه به شدت و ضعف کم‌خونی و نیز سیر تدریجی بیماری حادث می‌شود (9) . علـت اصلـی کـم خونـی کمبـود آهـن در زنـان هـدر رفتـن خـون در زمـان عـادت ماهانـه می باشــد. کمبــود آهــن بــدون کــم خونــی در دختــران نوجــوان سـبب کاهـش کیفیـت تحصیلـی و ضریـب هوشـی می شـود.(1)علائم آنمی فقر آهن در نوجوانان دختر را می توان به دو دسته عوامل فیزیکی (کاهش توانایی و عملکرد جسمی، اختلال در رشد و تکامل فیزیکی، افزایش قابلیت ابتلا به عفونت در تمام گروه‌های سنی، افزایش آستانه درد، کاهش آزادسازی هورمون محرک تیروئید و متعاقباً کاهش عملکرد تیروئید و تنظیم درجه حرارت بدن) و روانشناختی (افسردگی، اختلال در رشد و تکامل ذهنی، کاهش حافظه و قدرت یادگیری به‌ویژه در رده‌های سنی پایین و در دوران رشد، تغییرات خلقی و اختلال در تمرکز حواس) تقسیم نمود (10).
می‌توان خستگی را یکی از عوارض مهم آنمی فقر آهن در دختران نوجوان بشمار آورد(11).خستگی حالتی فیزیولوژیک است که به‌عنوان نتیجه‌ای از فعالیت شدید یا طولانی‌مدت بدن به‌صورت کاهش ظرفیت کاری، احساس خستگی ، ناهماهنگی اعمال و رفتارهای حرکتی و غیر حرکتی تجلی می‌یابد.نوجوانان مبتلا به کمبود آهن همیشه احساس خستگی می‌کنند و علاقه‌ای به بهتر انجام دادن کارها ندارند و در نتیجه بازده کاری آنها کم می‌شود (13،12) ؛ زیرا بدون اکسیژن کافی در خون، بدن به‌اندازه کافی قادر به شکستن مواد مغذی و تولید انرژی نیست و به همین دلیل نوجوان احساس ضعف و خستگی مزمن می‌کند که با استراحت کردن نیز از بین نمی‌رود و در انجام وظایف آنها اختلال ایجاد می‌شود (14) .
یکی دیگر از عوارض شایع فقر آهن افسردگی است. مطالعات بسیاری در این زمینه انجام شده است؛ به عنوان مثال مطالعه میلز و همکاران (۲۰۱۷) رابطه بین سطح سرمی آهن و افسردگی را نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطوح پایین فریتین با افسردگی ارتباط دارد(11).
یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین مشکلات نوجوانان، افسردگی است که در کودکان و نوجوانان به دلیل ایجاد اختلال در کارکردهای مختلف اجتماعی، تحصیلی، حرفهای، موضوعی است که به توجه جدی نیاز دارد و بر آینده نوجوانان تأثیر مخربی بر جای میگذارد، از سویی مهمترین علائم افسردگی نوجوانان شامل: کندی روانی - حرکتی، احساس بی ارزشی، بدبینی به آینده، سوء مصرف مواد، عملکرد تحصیلی پایین، فرار از مدرسه و خانه، خودکشی، خلق آشفته، لذت نبردن، عملکرد نباتی، خودارزیابی پایین، ناامیدی و مشکلات بین فردی می باشد(15). از 14 سالگی میزن شیوع افسردگی به شدت افزایش می یابد به گونه ای که از این سن تا بزرگسالی این میزان به 15 % می رسد (16). مطالعات رابطه ای را بین رژیم غذایی و افسردگی نشان می دهند که تحت تاثیر شیوه های مختلف زندگی است. در یک مطالعه ، پیروی از رژیم غذایی مدیترانه ای شامل مقادیر زیادی سبزیجات، میوه ها، آجیل ها، غلات، حبوبات، لبنیات بدون چربی، ماهی و مقدار کم گوشت یا فرآورده های گوشتی با کاهش علائم افسردگی همراه بود. بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده زیاد از مواد غذایی آماده و شیرینیهای فرآوری شده با افزایش خطر ابتلا به افسردگی تا 6 سال بعد همراه است(17). ارتباط افسردگی با برخی از ویتامین‌ها (مانند اسیدفولیک، ویتامین ب 12، نیاسین و ویتامین سی) تشخیص داده شده است (18) .
این موضوع با توجه به گستردگی فقر آهن به‌خصوص بین زنان و دختران نوجوان اثرات عمیق و زیان باری بر کلیه سطوح جامعه از جمله بهداشت و درمان، اقتصاد، آموزش و پرورش و ... دارد؛ بنابراین آنمی فقر آهن در صورتی که پیشگیری و کنترل نشود، پیامدهای نامطلوب اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت (13). جایگزینی آهن در بدن می‌تواند غلظت هموگلوبین را افزایش داده و خستگی را بهبود بخشد (14) .همچنین مکمل آهن موجب بهبود علائم افسردگی می‌شود(19)؛ بنابراین با توجه به آسیب‌پذیری دختران نوجوان نسبت به آنمی فقر آهن، پیاده‌سازی برنامه‌هایی برای کاهش عوارض آن از جمله مراقبت خانواده محور در میان این افراد بسیار حیاتی به نظر می‌رسد(2).
خانواده یک واحد به‌ظاهر کوچک اجتماعی از ارکان عمده و نهادهای اصلی جامعه به شمار می‌رود که محلی برای تأمین بهداشت روانی، جسمی و عاطفی افراد و محلی برای رفع نیازهای افراد در تمامی ابعاد است (20) .ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . هدف مداخلات در مراقبت خانواده محور، ارتقای توانایی های بیمار و اعضـــای خانواده در حیطـه های معینی می باشـــد که به موانع موجود در زمینه های بهداشــتی و ســلامتی فائق آیند؛ چراکه بدون ارتقای توانمندی ها، آنها قادر به غلبه بر موانع نخواهند بود. مدل مراقبت خانواده محور یک مدل ایرانی است که الحانی بـرای پیـشگیری از کـم خـونی فقـرآهن در دختـران نوجوان ارائه داده است.در برنامه مراقبت خانواده محور، اعضاء خانواده، شرکت‌کنندگان بسیار مؤثرتری برای تصمیم گیری‌های پزشکی و پروسه‌های بهبودی هستند (21).
مراقبت خانواده محوربه طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده و چالش هایی نظیر نیاز های آموزشی ،عاطفی ،ایفای نقش موثر ،روابط اجتماعی، برنامه درمانی –مراقبتی افراد و خانواده ها را نیز در بر می گیرد. چهار جز اصلی مراقبت خانواده محور شامل احترام، دریافت اطلاعات، شرکت در مراقبت و تشریک مساعی است(22) . در این بین، نقش پرستار سلامت جامعه در مراقبت خانواده محور، قرار دادن اطلاعات در اختیار خانواده، درگیر کردن خانواده‌ها در امر آموزش، تعیین ساعات جلسات با مشارکت خانواده‌ها، کاهش مخاطرات سلامتی، ارتقای سلامتی جمعیت‌های مختلف، پیگیری مراقبت‌های انجام‌شده، همچنین کمک به خانواده‌ها در درک وضع موجود و تعیین بهترین راه‌حل‌ها می‌باشد (23).
با توجه با تجربیات پژوهشگر در خصوص دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که حاکی از مشاوره با پزشکان شهرستان محمودآباد بود و مصاحبه با بعضی از دختران نوجوان آشنا و بررسی اولیه در مورد آنمی فقر آهن در نزد مراجعین به مطب‌ها پزشکان شهرستان این سؤال برای پژوهشگر مطرح شد که با توجه به سیاست‌های اجراشده در خصوص مبارزه با آنمی فقر آهن در زمینه توزیع کپسول اسید فولیک متأسفانه دانش‌آموزان از این برنامه پیروی نمی‌کنند از طرفی با بررسی و مرور مطالعات انجام شده داخلی و خارجی ذکرشده در زمینه بروز آنمی فقر آهن و عوارض و پیامدهای ناشی از آن این سؤال مطرح شد که چرا کماکان آنمی فقر آهن در محیط پژوهش موردمطالعه در نزد دختران نوجوان همچنان مشاهده می‌شود و همچنین باتوجه به بررسی آزمایشات انجام شده در مورد دختران نوجوان و توصیه پزشکان که منتهی به بررسی‌های آزمایشگاهی تعدادی از مراجعین به مطب پزشکان به صورت پایلوت گردید مشخص شد که سابقه آنمی فقر آهن در دختران سنین 15 تا 18 سال در سطح شهرستان موردمطالعه شایع بوده که این خود انگیزه پژوهشگر را در انتخاب موضوع تقویت نمود.
از طرفی، از جمله راهکارهای کاهش آنمی فقر آهن، استفاده از رژیم غذایی مناسب، ورزش کردن به‌صورت مستمر، استفاده از قرص و یا قطره آهن و ... می‌باشد(24). پژوهش‌ها نشان داده است که متأسفانه دانش‌آموزان برنامه مدونی برای استفاده از این روش‌ها ندارند(25). بنابراین باتوجه به شیوع کم خونی فقر آهن ، پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر کاهش خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام گردید تا بر اساس اطلاعات بدست آمده،اقدامات اصولی جهت پیشگیری و کنترل آن صورت گیرد.
روش بررسی
این پژوهش یک مطالعه نیمه تجربی از نوع کاربردی با دو گروه (کنترل و آزمون) بود که در مهرماه سال 1398 انجام شد. جامعه پژوهش دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن مشغول به تحصیل در دبیرستان های شهرستان محمودآباد می باشد . در این مطالعه منظور از آنمی فقر آهن داشتن هموگلوبین خون کمتر از ۱۲ گرم در دسی لیتر به همراه فریتین پائین تر از ۱۵ میکروگرم در دسی لیتر و درصد اشباع ترانسفرین کمتر از ۱۰ درصد است که از طریق انجام آزمایشCBC ، فریتین و ترانسفرین مشخص و به تائید پزشک رسیده است. حجم نمونه بر اساس مطالعه مشابه قاسمی و همکاران (2018) (26) و با استفاده از فرمول پوکاک و جدول گیگی تعیین شد. حجم نمونه برای هر یک از گروه های مداخله و کنترل 39 نفر تعیین شد که جمعاً 78 نفر نمونه در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن نیاز بود که پس از انتخاب به روش تصادف سازی بلوکی به گروه‌ها به صورت مساوی انتساب داده شد.
جهت انجام این پژوهش 2 مدرسه به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس بر اساس تجربه و دانش محقق از شرایط مدارس دخترانه شهرستان محمودآباد و همکاری مدیر و کارکنان مدرسه و دانش آموزان، این دو مدرسه از بین دبیرستان‌های دخترانه شهرستان محمودآباد، انتخاب شد که به صورت تصادفی و به روش پرتاب سکه یک مدرسه به گروه تحت مطالعه (آزمون) و یک مدرسه به گروه کنترل اختصاص یافت. پژوهشگر پس از کسب مجوز از دانشگاه تربیت مدرس و مراجعه به اداره آموزش و پرورش شهرستان محمودآباد و کسب موافقت از آنها، با معرفی‌نامه اداره به دبیرستان منتخب مراجعه نمود و پس از کسب موافقت اولیه مسئولین و همآهنگی مربیان، به روش تصادفی و پرتاب سکه کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (ب) در گروه آزمون و کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (الف) در گروه کنترل قرار گرفتند. در مدرسه (ب) (آزمون)، در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 25 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 75 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه آزمون قرار گرفتند.تمامی دانش آموزان در گروه آزمون آزمایش در یکسال اخیر انجام داده اند و دانش آموزانیکه آزمایش انجام نداده اند جهت انجام آزمایش ارجاع داده شده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. همچنین، در مدرسه (الف) (کنترل) در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 27 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 81 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه کنترل قرار گرفتند.بیش از نیمی از دانش آموزان در گروه کنترل در یکسال اخیر آزمایش داده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. نمونه‌گیری از افراد کلاس‌های انتخاب شده به‌صورت مبتنی بر هدف و غیر تصادفی به‌گونه‌ای بود که نمونه‌هایی که معیار ورود («سن دختران بین 16 تا 17 سال به شرط شروع قاعدگی»، «تمایل نوجوانان و والدین به شرکت در پژوهش»، «موافقت والدین با ورود به منزل»، «باسواد بودن (تحصیلات حداقل بتدایی) یکی از والدین»، «زندگی دانش‌آموز با والدین»، «مبتلا بودن دانش‌آموزان به آنمی فقر آهن با تشخیص پزشک» «نداشتن سابقه ابتلا قبلی به بیماری های روان» ) را داشتند، وارد مطالعه شدند. دانش‌آموزانی که در حین پژوهش از دبیرستان انتقال یافتند یا همکاری نمی‌کردند، به بیماری جسمی یا روحی روانی ابتلا یافتند، والدینشان عضو تیم بهداشت شدند، حادثه ناگوار مثل فوت بستگان درجه یک و دو یا بیماری خاصی غیر از آنمی فقر آهن که موجب ایجاد خستگی مزمن و افسردگی در دانش‌آموز شود، از مطالعه خارج شدند. فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت که در این صورت 35 نفر در گروه آزمون و 35 نفر در گروه کنترل باقی ماندند. معیار سنجش خستگی در پرسشنامه عدد سه و معیار سنجش افسردگی در پرسشنامه عدد هشت و داشتن والدین (پدر و مادر) و سن دختران بین 16 تا 17 سال به عنوان معیار همسان‌سازی دو گروه در نظر گرفته شد و دو گروه از این بابت کاملا همسان بوده‌اند و این موارد بر نتایج مطالعه تاثیرگذار نبوده‌اند.
ابزار اصلی برای سنجش متغیر وابسته «خستگی» در این پژوهش پرسشنامه سنجش چندبعدی خستگی که توسط اسمتس و همکاران (1995)(27) ساخته شده است، بود. این پرسشنامه از 20 گویه و 5 خرده مقیاس «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی» ، «کاهش فعالیت» ، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» که هر حیطه با 4 سؤال تشکیل شده است که به‌منظور سنجش خستگی بکار رفت. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای از 1 = بلی، کاملاً درست است تا 5 = خیر، کاملاً غلط است می‌باشد. گویه‌های شماره 2، 5، 9، 10، 13، 14، 16، 17، 18 و 19 به صوت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، امتیاز تمامی گویه‌ها با همدیگر جمع می‌گردد. نمره کل هر حیطه بین 4 تا 20 و نمره کل خستگی بین 20 تا 100 می‌باشد که نمره بالاتر، میزان خستگی بیشتر را نشان می‌دهد. همچنین، جهت سنجش و اندازه‌گیری مؤلفه «افسردگی» از پرسشنامه افسردگی بک که توسط بک و همکاران (1961) (28) ساخته شده است، استفاده گردید. در این پرسشنامه 21 سؤال مطرح شده و هر سؤال از 4 عبارت تشکیل شده بود. هر یک از این عبارت‌ها در هر سؤال بیان‌کننده حالتی از شخص بود. امتیازدهی به سؤالات به‌صورت 0، 1، 2 و 3 می‌باشد. جهت تفسیر جدول افسردگی بک ابتدا باید نمره‌ها را با هم جمع نمود و میزان افسردگی بر اساس امتیاز کسب شده به این ترتیب است که امتیاز 1 تا 10 «طبیعی»، 11 تا 16 «کمی افسرده»، 17 تا 20 «نیازمند مشورت با روانشناس یا روان‌پزشک»، 21 تا 30 «به نسبت افسرده»، 31 تا 40 «افسردگی شدید» و بیش از 40 «افسردگی بیش از حد» است. روایی پرسشنامه افسردگی بک توسط پژوهشگرانی مانند حمیدی (1394)(29)و پرسشنامه خستگی اسمتس توسط پژوهشگرانی مانند چهره‌گشا و همکاران (1392) (30)سنجیده شده است. به‌منظور تعیین پایایی آزمون از آزمون آلفای کرونباخ استفاده گردید. مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامه خستگی اسمتس (752/0r=) و برای پرسشنامه افسردگی بک (795/0r=) با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS 20 تعیین شد. از آنجا که مقدار ضریب آلفای کرونباخ بالای 7/0 شده است، مقدار قابل قبولی است.ابزار های بکار گرفته شده در این پژوهش شامل فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون قبل از مداخله و بعد از مداخله و 3 ماه بعد داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند.
محیط پژوهش شامل دو دبیرستان منتخب شهرستان محمودآباد متمرکز بود که به طور هدفمند و در دسترس از بین مدارس شهرستان محمودآباد انتخاب شدند. طول مدت اجرای کلاس های آموزشی 5/1 ماه و پیگیری مداخله 3 ماه بوده است.
میزان هموگلوبین، فریتین و ترانسفرین دانش آموزان در گروه آزمون 3 ماه بعد از مصرف مکمل ها و رعایت رژیم غذایی مناسب مجدد بررسی گردیده است و با توجه به تایید پزشک
تغییر چشم گیری در روند بهبودی نوجوانان مشاهده شده است.
مداخله با توجه به اصول برنامه مراقبت خانواده محور اجرا شد. به این صورت که پس از حضور والدین در مدرسه و انجام
معارفه و هدف از تشکیل جلسات و ضرورت اجرای این برنامه و پیشگیری و درمان آنمی فقر آهن به دانش‌آموزان و والدین آنها توضیح داده شد. سپس در رابطه با روش کار و تعداد جلسات که حدود ۶ جلسه ۱ ساعته بود با والدین بحث و تبادل‌نظر گردید.
موضوع آموزش، تعداد جلسات آموزش، وسیله آموزشی، زمان هر جلسه آموزش و محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن مطابق جدول (1) صورت گرفت.
روز برگزاری جلسات و زمان آن با توافق دانش‌آموزان و والدین آنها تعیین شد. در این جلسه (هماهنگی) رضایت کتبی والدین جهت شرکت در این پژوهش و موافقت آنها جهت ورود ما به منزل آنها کسب شد. همچنین، رضایت دختران نوجوان به صورت شفاهی برای همکاری در طرح اخذ گردید.
جدول 1: محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن
| ردیف | موضوع | تعداد جلسه | وسیله آموزشی | زمان | محتوی آموزشی |
| ۱ | بیماری آنمی فقر آهن |
۲ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن، پیشگیری و درمان و کنترل آن |
| ۲ | تغذیه | ۲ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | اهمیت تغذیه، تغذیه در دانش‌آموزان، نقش تغذیه در تندرستی، تهیه مواد غذایی و طبخ آن، مواد غذایی سرشار از آهن، اهمیت مصرف مایعات و میزان مصرف آن در روز |
| ۳ | ورزش | ۱ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | اهمیت ورزش و نقش آن در سلامتی، اهمیت پیاده‌روی و زمان آن و نحوه صحیح پیاده‌روی |
| ۴ | دارو | ۱ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | زمان و نحوه مصرف دارو، عوارض دارو |
سپس، فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی (به عنوان بخشی از برنامه مراقبت خانواده محور) برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند. برای اجرای پژوهش از برنامه مراقبت خانواده محور بر اساس چهار استراتژی «تکریم و احترام»، «اشتراک اطلاعات»، «مشارکت» و«همکاری» مطابق نمودار (1) استفاده شد. بر اساس این چهار استراتژی، در ابتدا نیازهای آموزشی از طریق تحلیل فرم نیازسنجی که توسط والدین و دانش آموزان تکمیل گردیده، مشخص و سپس اولویت‌بندی شدند و بر اساس آن برنامه‌ریزی‌های آموزشی برای مراقبت از دانش‌آموز انجام شد.
اولویت‌ها به ترتیب عبارت بودند از: «آگاهی در رابطه با بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن»، «اهمیت درمان و کنترل و پیشگیری بیماری آنمی فقر آهن»، «کمبود اطلاعات در مورد مواد غذایی غنی از آهن»، «نحوه پخت مواد غذایی برای حفظ آهن موجود در آن و حفظ ارزش غذایی آن» و «تشویق به مصرف مرتب صبحانه». پس از اتمام حدود 3 ماه برنامه مراقبت خانواده محور و اطمینان از اینکه تغییر در الگوی تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان از طریق تحلیل چک‌لیست بسامد خوراک و وضعیت فعالیت قبل و بعد از فرآیند مداخله ایجاد شده است، ابزارهای خستگی و افسردگی مجدداً بین دو گروه کنترل و آزمون به صورت یکجا توزیع شد و پس از تکمیل آنها توسط 35 نمونه مورد مطالعه (فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت) جمع‌آوری شد و با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بعد از جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل، محتوی آموزشی در قالب جزوه به گروه گنترل داده شد.
این مطالعــه بعد از تایید در کمیته اخلاق دانشــکده علــوم پزشــکی دانشــگاه تربیــت مــدرس و اخذ کد اخلاق «IR.MODARES.REC.1398.069» انجام گرفت و قبل از انجام آزمایشات ابتدا از والدین تمامی نوجوانان شرکت کننده در این مطالعه پس از شرح مراحل و اهداف پژوهش رضایت آگاهانه اخذ شد.سپس برای نوجوانان آزمایشات CBC ،فریتین و ترانسفرین انجام گرفت.
اولویت‌ها به ترتیب عبارت بودند از: «آگاهی در رابطه با بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن»، «اهمیت درمان و کنترل و پیشگیری بیماری آنمی فقر آهن»، «کمبود اطلاعات در مورد مواد غذایی غنی از آهن»، «نحوه پخت مواد غذایی برای حفظ آهن موجود در آن و حفظ ارزش غذایی آن» و «تشویق به مصرف مرتب صبحانه». پس از اتمام حدود 3 ماه برنامه مراقبت خانواده محور و اطمینان از اینکه تغییر در الگوی تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان از طریق تحلیل چک‌لیست بسامد خوراک و وضعیت فعالیت قبل و بعد از فرآیند مداخله ایجاد شده است، ابزارهای خستگی و افسردگی مجدداً بین دو گروه کنترل و آزمون به صورت یکجا توزیع شد و پس از تکمیل آنها توسط 35 نمونه مورد مطالعه (فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت) جمع‌آوری شد و با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بعد از جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل، محتوی آموزشی در قالب جزوه به گروه گنترل داده شد.
این مطالعــه بعد از تایید در کمیته اخلاق دانشــکده علــوم پزشــکی دانشــگاه تربیــت مــدرس و اخذ کد اخلاق «IR.MODARES.REC.1398.069» انجام گرفت و قبل از انجام آزمایشات ابتدا از والدین تمامی نوجوانان شرکت کننده در این مطالعه پس از شرح مراحل و اهداف پژوهش رضایت آگاهانه اخذ شد.سپس برای نوجوانان آزمایشات CBC ،فریتین و ترانسفرین انجام گرفت.
نمودار 1: استراتژی‌های برنامه مراقبت خانواده محور
یافته‌ها
در این پژوهش با توچه به فاکتورهای همسان سازی، دختران در دو گروه از نظر «توزیع نوجوانان از نظر رتبه تولد»، «رتبه فرزند»، «سابقه بیماری (آنمی فقر آهن)»، «سابقه مصرف دارو (قرص آهن)»، «دریافت پول تو جیبی»، «استفاده از پول توجیبی»، «دفعات خرید از بوفه مدرسه»، «خرید از بوفه» و «نوع خوراکی خریداری شده از بوفه» با هم همسان بوده و این موارد در نتایج پژوهش تاثیرگذار نبوده‌اند.
با توجه به جدول (2)، در مورد تمامی معیارهای ذکر شده، دو گروه از نظر خانواده‌ها همسان بوده‌اند. همچنین خانواده دختران در دو گروه از نظر معیارهای «سابقه بیماری»، «سابقه خستگی»، «سابقه اضافه وزن»، «داشتن رایانه»، «میزان کار با رایانه مادر»، «کار با رایانه پدر»، «داشتن تلویزیون»، «میزان مشاهده تلویزیون مادر»، «میزان مشاهده تلویزیون پدر»، «ورزش کردن پدر دانش‌آموز» و «ورزش کردن مادر دانش‌آموز» نیز همسان بوده‌اند. در ادامه به بررسی فرضیات پژوهش در قالب جداول (3) و (4) پرداخته می‌شود.
همان‌طور که از جدول (3) مشخص است، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی»، «کاهش فعالیت»، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (119/0P=).
مقایسه نمرات خستگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد ( 182/0P=).
در انتها، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی» بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
همان‌طور که از جدول (4) مشخص است، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (667/0P=).
همچنین، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
در این پژوهش با توچه به فاکتورهای همسان سازی، دختران در دو گروه از نظر «توزیع نوجوانان از نظر رتبه تولد»، «رتبه فرزند»، «سابقه بیماری (آنمی فقر آهن)»، «سابقه مصرف دارو (قرص آهن)»، «دریافت پول تو جیبی»، «استفاده از پول توجیبی»، «دفعات خرید از بوفه مدرسه»، «خرید از بوفه» و «نوع خوراکی خریداری شده از بوفه» با هم همسان بوده و این موارد در نتایج پژوهش تاثیرگذار نبوده‌اند.
با توجه به جدول (2)، در مورد تمامی معیارهای ذکر شده، دو گروه از نظر خانواده‌ها همسان بوده‌اند. همچنین خانواده دختران در دو گروه از نظر معیارهای «سابقه بیماری»، «سابقه خستگی»، «سابقه اضافه وزن»، «داشتن رایانه»، «میزان کار با رایانه مادر»، «کار با رایانه پدر»، «داشتن تلویزیون»، «میزان مشاهده تلویزیون مادر»، «میزان مشاهده تلویزیون پدر»، «ورزش کردن پدر دانش‌آموز» و «ورزش کردن مادر دانش‌آموز» نیز همسان بوده‌اند. در ادامه به بررسی فرضیات پژوهش در قالب جداول (3) و (4) پرداخته می‌شود.
همان‌طور که از جدول (3) مشخص است، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی»، «کاهش فعالیت»، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (119/0P=).
مقایسه نمرات خستگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد ( 182/0P=).
در انتها، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی» بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
همان‌طور که از جدول (4) مشخص است، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (667/0P=).
همچنین، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
جدول 2: مقایسه توزیع فراوانی و درصد فراوانی والدین نوجوانان مبتلا به آنمی فقر آهن در گروه آزمون و کنترل بر اساس اطلاعات جمعیت شناختی والدین
| متغیر | گروه آزمون | گروه کنترل | سطح معنی‌داری | آزمون آماری | |||
| فراوانی | درصد فراوانی | فراوانی | درصد فراوانی | ||||
| سن پدر | زیر 40 | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | P=25/0 | مستقل t |
| 41 - 50 | 24 | 57/68 | 22 | 86/62 | |||
| 51 - 60 | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| بالاتر از 61 | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 68/5 ± 20/50 | 99/4 ± 03/51 | |||||
| سن مادر | زیر 40 | 10 | 57/28 | 9 | 71/25 | P=22/0 | مستقل t |
| 41 - 50 | 17 | 57/48 | 16 | 71/45 | |||
| 51 - 60 | 8 | 86/22 | 10 | 57/28 | |||
| بالاتر از 61 | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 58/6 ± 86/45 | 86/5 ± 31/46 | |||||
| شغل پدر | کارمند | 12 | 29/34 | 14 | 00/40 | P=34/0 | کای دو |
| آزاد | 16 | 71/45 | 12 | 29/34 | |||
| کارگر | 6 | 14/17 | 8 | 86/22 | |||
| بیکار | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| شغل مادر | کارمند | 9 | 71/25 | 10 | 57/28 | P=42/0 | کای دو |
| آزاد | 2 | 71/5 | 3 | 57/8 | |||
| کارگر | 2 | 71/5 | 1 | 86/2 | |||
| خانه‌دار | 22 | 86/62 | 21 | 00/60 | |||
| تحصیلات پدر | بی‌سواد | 3 | 57/8 | 2 | 71/5 | P=28/0 | کای دو |
| ابتدایی | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| دیپلم | 16 | 71/45 | 15 | 86/42 | |||
| فوق‌دیپلم | 5 | 29/14 | 6 | 14/17 | |||
| لیسانس و بالاتر | 2 | 71/5 | 1 | 86/2 | |||
| بدون پاسخ | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| تحصیلات مادر | بی‌سواد | 4 | 43/11 | 5 | 14/17 | P=39/0 | کای دو |
| ابتدایی | 12 | 29/34 | 11 | 43/31 | |||
| دیپلم | 11 | 43/31 | 9 | 71/25 | |||
| فوق‌دیپلم | 4 | 43/11 | 5 | 14/17 | |||
| لیسانس و بالاتر | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| بدون پاسخ | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| تعداد اعضاء | 3 نفره | 11 | 43/31 | 12 | 29/34 | P=23/0 | کای دو |
| 4 نفره | 17 | 57/48 | 14 | 00/40 | |||
| 5 نفره | 5 | 29/14 | 7 | 00/20 | |||
| 6 نفره | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| درآمد خانواده | زیر 3 میلیون تومان | 5 | 29/14 | 7 | 00/20 | P=37/0 | مستقل t |
| از 3 تا 5 میلیون تومان | 16 | 71/45 | 15 | 86/42 | |||
| از 5 تا 7 میلیون تومان | 8 | 86/22 | 7 | 00/20 | |||
| بالاتر از 7 میلیون تومان | 6 | 14/17 | 6 | 14/17 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 92/2079612 ± 29/4385714 | 45/2176722 ± 27/4279724 | |||||
| کفایت درآمد | کفایت نمی‌کند | 11 | 43/31 | 12 | 29/34 | P=42/0 | کای دو |
| تا حدی کفایت می‌کند | 18 | 43/51 | 16 | 71/45 | |||
| کفایت می‌کند | 6 | 14/17 | 7 | 00/20 | |||
| سابقه بیماری خانواده | بدون سابقه بیماری | 16 | 71/45 | 13 | 14/37 | P=57/0 | کای دو |
| سابقه بیماری مادر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| سابقه بیماری پدر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| سابقه بیماری پدر و مادر | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| خستگی در خانواده | بدون سابقه خستگی | 19 | 29/54 | 17 | 57/48 | P=49/0 | کای دو |
| خستگی مادر | 4 | 43/11 | 5 | 29/14 | |||
| خستگی پدر | 4 | 43/11 | 4 | 43/11 | |||
| خستگی خواهر و برادر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| اضافه وزن در خانواده | بدون سابقه اضافه وزن | 18 | 43/51 | 16 | 71/45 | P=43/0 | کای دو |
| اضافه وزن مادر | 3 | 57/8 | 6 | 14/17 | |||
| اضافه وزن پدر | 5 | 29/14 | 5 | 29/14 | |||
| اضافه وزن خواهر و برادر | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| داشتن رایانه | بلی | 22 | 86/62 | 25 | 43/71 | P=36/0 | کای دو |
| خیر | 13 | 14/37 | 10 | 57/28 | |||
| میزان کار با رایانه مادر | زیر 3 ساعت | 24 | 57/68 | 25 | 43/71 | P=28/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 10 | 57/28 | 9 | 71/25 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| میزان کار با رایانه پدر | زیر 3 ساعت | 21 | 00/60 | 22 | 86/62 | P=37/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 14 | 00/40 | 10 | 57/28 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 0 | 00/0 | 3 | 57/8 | |||
| داشتن تلویزیون | بلی | 34 | 14/97 | 35 | 00/100 | P=40/0 | کای دو |
| خیر | 1 | 86/2 | 0 | 0 | |||
| میزان مشاهده تلویزیون مادر | زیر 3 ساعت | 25 | 43/71 | 26 | 29/74 | P=21/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 8 | 86/23 | 7 | 00/20 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| میزان مشاهده تلویزیون پدر | زیر 3 ساعت | 30 | 71/85 | 29 | 86/82 | P=47/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 5 | 29/14 | 6 | 14/17 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | |||
| ورزش کردن دانش‌آموز | بلی | 15 | 86/42 | 16 | 29/54 | P=53/0 | کای دو |
| خیر | 20 | 14/57 | 19 | 71/45 | |||
| ورزش کردن پدر دانش‌آموز | والیبال | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | P=51/0 | کای دو |
| کشتی | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| فوتبال | 2 | 71/5 | 3 | 57/8 | |||
| دوچرخه‌سواری | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| پیاده‌روی | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| بدن‌سازی | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| عدم ورزش کردن | 19 | 29/54 | 17 | 57/48 | |||
| ورزش کردن مادر دانش‌آموز | یوگا | 1 | 86/2 | 3 | 57/8 | P=49/0 | کای دو |
| پیاده‌روی | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| بدن‌سازی | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| ایروبیک | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| عدم ورزش کردن | 23 | 71/65 | 20 | 14/57 | |||
جدول 3: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «خستگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
| ابعاد خستگی | گروه‌ها | آزمون | نتیجه آزمون | نوع آزمون | کنترل | نتیجه آزمون | نوع آزمون | ||
| قبل | بعد | قبل | بعد | ||||||
| خستگی عمومی | میانگین | 69/14 | 46/8 | P<001/0 | t زوجی | 74/14 | 83/11 | P=119/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 45/1 | 22/1 | 65/1 | 82/1 | |||||
| خستگی جسمی | میانگین | 14/12 | 86/5 | P<001/0 | t زوجی | 09/12 | 46/12 | P=123/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 29/1 | 42/1 | 87/1 | 52/1 | |||||
| کاهش فعالیت | میانگین | 49/14 | 11/6 | P<001/0 | t زوجی | 31/14 | 51/13 | P=212/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 31/1 | 89/1 | 78/1 | 56/1 | |||||
| کاهش انگیزه | میانگین | 57/12 | 74/5 | P<001/0 | t زوجی | 89/12 | 26/13 | P=157/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 88/1 | 20/1 | 14/2 | 87/1 | |||||
| خستگی ذهنی | میانگین | 57/11 | 43/5 | P<001/0 | t زوجی | 60/11 | 74/12 | P=129/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 67/2 | 14/1 | 95/2 | 79/1 | |||||
| خستگی کل | میانگین | 46/65 | 60/31 | P<001/0 | t زوجی | 63/65 | 80/63 | P=182/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 43/5 | 79/3 | 96/6 | 33/5 | |||||
| خستگی عمومی | میانگین | - | 46/8 | P<001/0 | t مستقل | - | 83/11 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 22/1 | - | 82/1 | |||||
| خستگی جسمی | میانگین | - | 86/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 46/12 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 42/1 | - | 52/1 | |||||
| کاهش فعالیت | میانگین | - | 11/6 | P<001/0 | t مستقل | - | 51/13 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 89/1 | - | 56/1 | |||||
| کاهش انگیزه | میانگین | - | 74/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 26/13 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 20/1 | - | 87/1 | |||||
| خستگی ذهنی | میانگین | - | 43/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 74/12 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 14/1 | - | 79/1 | |||||
| خستگی کل | میانگین | - | 60/31 | P<001/0 | t مستقل | - | 80/63 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 79/3 | - | 33/5 | |||||
جدول 4: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «افسردگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
| ابعاد افسردگی | گروه‌ها | آزمون | نتیجه آزمون | نوع آزمون | کنترل | نتیجه آزمون | نوع آزمون | ||
| قبل | بعد | قبل | بعد | ||||||
| افسردگی کل | میانگین | 09/21 | 03/10 | P<001/0 | t زوجی | 60/21 | 71/21 | P=667/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 62/8 | 04/3 | 82/5 | 42/4 | |||||
| افسردگی کل | میانگین | - | 03/10 | P<001/0 | t مستقل | - | 71/21 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 04/3 | - | 42/4 | |||||
برنامه به معنی مجموعه ای از فعالیتهای ساختار یافته و نظام مند در راستای رسیدن به هدف معینی است برنامه‌ریزی فرآیندی است که به ماکمک می‌کند راحت تر مسیر رسیدن به اهداف را طی کنیم. برنامه ریزی خانواده محو در این پژوهش چند مزیت داشت خانواده از بلاتکلیفی در مورد فعالیتهای روزانه برای تغذیه و نحوه طبخ غذا، زمان مصرف دارو، ورزش فرزندان در آمدند و با مشاوره هایی که بعد از کلاس آموزشی باسایر مادران انجام می دادند، به وسعت تفکر در مورد مراقبت از فرزندان خود رسیدند و متوجه شدند تغذیه برای دختر نوجوان باید در جهت تامین مواد مغذی و آهن باشد. در خانواده انرژی بیشتری برای کار های دیگر فراهم گردید چون برنامه ریزی موجب ذخیره انرژی گردید و خانواده با داشتن برنامه متوجه شدند چگونه باید مراقبت را بعهده بگیرند.
با برنامه خانواده محور موانع و محدودیت ها در هر خانواده مشخص گردید و به همین دلیل والدین توانستند فعالیتهای مراقبتی( تغذیه، ورزش روزانه، اهمیت مصرف مایعات و مصرف زمان داروی برای جذب بیشتر) را به خوبی انجام دهند. بطوریکه شاید یکی از دلایل کاهش علائم آنمی فقر آهن از جمله خستگی و افسردگی در گروه مداخله،آگاهی والدین و تفکر در رابطه با مباحث اموزش داده شده باشد.در برنامه خانواده محور چون هدف برای افراد شرکت کننده مشخص گردیده بود( تلاش کنید دختران تغذیه مناسب ، تحرک و آب کافی مصرف نمایند)و با توجه به پیگیری هایی که در برنامه خانواده محور در هرماه انجام می شد، نقاط ضعف و قوت خانواده ها شناسایی و همین مورد موجب پیشرفت برنامه مراقبت خانوده محور گردید و در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل میزان خستگی و افسردگی کاهش قابل توجه ای داشت. با برنامه ریزی هر فرصتی که به وجود آمد را تشخیص داده و از آن بهترین استفاده انجام گردید.آنچه موجب موفقیت برنامه گردید، نظم و هماهنگی ای که با برنامه ریزی ایجاد شده وعلاقه و انگیزه در خانوده ها بوده که در موفقیت و پیشرفت کار وبرنامه‌ریزی درست و اصولی، کمک های بسیاری کرد.
آموزش کاربردی، از جمله معیارها و شاخصه های موفقیت بودو تدوین مواد آموزشی کاربردی مبتنی بر ویژگی ها و نیازهای فردی، خانوادگی، اجتماعی شهرستان محمودآباد بوده که از دلایـل موفقیـت برنامـه کار بردی مراقـبت خانـواده محـور
گردید(35 ، 34).
نتیجه گیری از پژوهش حاضر نشان می دهد که اجرای برنامه مراقبت خانواده محور کاربردی بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان اثر داشته وموجب کاهش خستگی و افسردگی در آنان گردید و توصیه می شود این برنامه برای خانواده هایی که دختر نوجوان آنان مبتلا به آنمی فقر آهن می باشد، بکار گرفته شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدر دانی
بدیــن وســیله از معاونــت محتــرم پژوهشــی دانشــگاه تربیــت مــدرس تهــران کــه در اجــرا، ایــن طــرح را مــورد حمایــت مالــی قــرار داده اســت، همچنیــن از تمامــی کارکنــان مدرســه و دانــش آموزانــی کــه در انجــام ایــن پژوهــش مــا را یــاری نمــوده انــد و تجــارب و دیــدگاه هــای ارزشمندشــان را در اختیــار پژوهشــگر قــرار دادنــد، ﺻمیمانــه تشــکر و قدردانــی مــی شــود.
مقدمه
کم خونــی فقــر آهــن شــایع ترین مشــکل تغذیــه ای در سراســر جهــان اســت و طبــق آمــار ســازمان جهانــی بهداشــت کمبــود آهــن شـایعترین اختـلال تغذیـه ای در دنیاسـت و حـدود 50 %الـی60% مـردم جهـان کمبـود آهـن دارنـد. حـدود 2 میلیـارد نفـر در جهـان کـم خونـی فقـر آهـن دارنـد کـه از ایـن تعـداد سـالانه 1 میلیـون نفـر جـان خـود را از دسـت می دهنـد. (1). مطالعات متعددی شیوع بالای آنمی فقر آهن را در میان دختران نوجوان در کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد. طی مطالعاتی که انجام گرفته میزان شیوع آنمی فقر آهن در دختران نوجوان 20-14 ساله 4/21 % گزارش شده است (2). با توجه به اینکه، نوجوانان سرمایه‌های انسانی اصلی برای اهداف توسعه ملی در کشورهای موسوم به جوامع در حال توسعه هستند ،این موضوع، اهمیت توجه به این قشر از جامعه و مشکلاتشان را نشان می‌دهد (3) .
سازمان جهانی بهداشت ، نوجوانی را دوره ای از رشد و تکامل انسان معرفی می کند که بعد از دوران کودکی و قبل از دوران بزرگسالی قرار گرفته است.در واقع نوجوانی یکی از بحرانی ترین دوران زندگی است و اغلب دوره سلامتی پنداشته می شود و به همین دلیل اغلب نوجوانان از خدمات بهداشتی بی بهره می مانند . در نوجوانی افراد در معرض خطر بسیاری از رفتارهای تهدیدکننده سلامت ازجمله افزایش دریافت مواد غذایی ناسالم و کاهش فعالیت فیزیکی هستند که می‌تواند تهدیدی برای سلامت آینده آنها نیز باشد؛ بنابراین با بهبود وضعیت رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در نوجوانی می‌توان از بسیاری از مشکلات سلامتی در نوجوانان پیشگیری کرد(4).
همچنین یکی از مشکلات شایع در دختران نوجوان آنمی فقر آهن می‌باشد(5). دختران نوجوان نسبت به پسران نوجوان به دلیل رشد سریع فیزیکی و مصرف و جذب ناکافی آهن به علت خونریزی در طول قاعدگی بیشتر در معرض آسیب قرار دارند که همین امر بر اهمیت آموزش آنان جهت کاهش عوارض آنمی ناشی از فقر آهن می‌افزاید و باید دختران نوجوان را قبل از ورود به زندگی مشترک و قبول مسؤولیت و قبل از اینکه خود و فرزندانشان دچار آنمی فقر آهن شوند، آموزش داد (8-6) .
مهمترین دلیل توجه به آنمی فقر آهن در کنار شیوع فراگیر آن، عوارضی است که با توجه به شدت و ضعف کم‌خونی و نیز سیر تدریجی بیماری حادث می‌شود (9) . علـت اصلـی کـم خونـی کمبـود آهـن در زنـان هـدر رفتـن خـون در زمـان عـادت ماهانـه می باشــد. کمبــود آهــن بــدون کــم خونــی در دختــران نوجــوان سـبب کاهـش کیفیـت تحصیلـی و ضریـب هوشـی می شـود.(1)علائم آنمی فقر آهن در نوجوانان دختر را می توان به دو دسته عوامل فیزیکی (کاهش توانایی و عملکرد جسمی، اختلال در رشد و تکامل فیزیکی، افزایش قابلیت ابتلا به عفونت در تمام گروه‌های سنی، افزایش آستانه درد، کاهش آزادسازی هورمون محرک تیروئید و متعاقباً کاهش عملکرد تیروئید و تنظیم درجه حرارت بدن) و روانشناختی (افسردگی، اختلال در رشد و تکامل ذهنی، کاهش حافظه و قدرت یادگیری به‌ویژه در رده‌های سنی پایین و در دوران رشد، تغییرات خلقی و اختلال در تمرکز حواس) تقسیم نمود (10).
می‌توان خستگی را یکی از عوارض مهم آنمی فقر آهن در دختران نوجوان بشمار آورد(11).خستگی حالتی فیزیولوژیک است که به‌عنوان نتیجه‌ای از فعالیت شدید یا طولانی‌مدت بدن به‌صورت کاهش ظرفیت کاری، احساس خستگی ، ناهماهنگی اعمال و رفتارهای حرکتی و غیر حرکتی تجلی می‌یابد.نوجوانان مبتلا به کمبود آهن همیشه احساس خستگی می‌کنند و علاقه‌ای به بهتر انجام دادن کارها ندارند و در نتیجه بازده کاری آنها کم می‌شود (13،12) ؛ زیرا بدون اکسیژن کافی در خون، بدن به‌اندازه کافی قادر به شکستن مواد مغذی و تولید انرژی نیست و به همین دلیل نوجوان احساس ضعف و خستگی مزمن می‌کند که با استراحت کردن نیز از بین نمی‌رود و در انجام وظایف آنها اختلال ایجاد می‌شود (14) .
یکی دیگر از عوارض شایع فقر آهن افسردگی است. مطالعات بسیاری در این زمینه انجام شده است؛ به عنوان مثال مطالعه میلز و همکاران (۲۰۱۷) رابطه بین سطح سرمی آهن و افسردگی را نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطوح پایین فریتین با افسردگی ارتباط دارد(11).
یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین مشکلات نوجوانان، افسردگی است که در کودکان و نوجوانان به دلیل ایجاد اختلال در کارکردهای مختلف اجتماعی، تحصیلی، حرفهای، موضوعی است که به توجه جدی نیاز دارد و بر آینده نوجوانان تأثیر مخربی بر جای میگذارد، از سویی مهمترین علائم افسردگی نوجوانان شامل: کندی روانی - حرکتی، احساس بی ارزشی، بدبینی به آینده، سوء مصرف مواد، عملکرد تحصیلی پایین، فرار از مدرسه و خانه، خودکشی، خلق آشفته، لذت نبردن، عملکرد نباتی، خودارزیابی پایین، ناامیدی و مشکلات بین فردی می باشد(15). از 14 سالگی میزن شیوع افسردگی به شدت افزایش می یابد به گونه ای که از این سن تا بزرگسالی این میزان به 15 % می رسد (16). مطالعات رابطه ای را بین رژیم غذایی و افسردگی نشان می دهند که تحت تاثیر شیوه های مختلف زندگی است. در یک مطالعه ، پیروی از رژیم غذایی مدیترانه ای شامل مقادیر زیادی سبزیجات، میوه ها، آجیل ها، غلات، حبوبات، لبنیات بدون چربی، ماهی و مقدار کم گوشت یا فرآورده های گوشتی با کاهش علائم افسردگی همراه بود. بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده زیاد از مواد غذایی آماده و شیرینیهای فرآوری شده با افزایش خطر ابتلا به افسردگی تا 6 سال بعد همراه است(17). ارتباط افسردگی با برخی از ویتامین‌ها (مانند اسیدفولیک، ویتامین ب 12، نیاسین و ویتامین سی) تشخیص داده شده است (18) .
این موضوع با توجه به گستردگی فقر آهن به‌خصوص بین زنان و دختران نوجوان اثرات عمیق و زیان باری بر کلیه سطوح جامعه از جمله بهداشت و درمان، اقتصاد، آموزش و پرورش و ... دارد؛ بنابراین آنمی فقر آهن در صورتی که پیشگیری و کنترل نشود، پیامدهای نامطلوب اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت (13). جایگزینی آهن در بدن می‌تواند غلظت هموگلوبین را افزایش داده و خستگی را بهبود بخشد (14) .همچنین مکمل آهن موجب بهبود علائم افسردگی می‌شود(19)؛ بنابراین با توجه به آسیب‌پذیری دختران نوجوان نسبت به آنمی فقر آهن، پیاده‌سازی برنامه‌هایی برای کاهش عوارض آن از جمله مراقبت خانواده محور در میان این افراد بسیار حیاتی به نظر می‌رسد(2).
خانواده یک واحد به‌ظاهر کوچک اجتماعی از ارکان عمده و نهادهای اصلی جامعه به شمار می‌رود که محلی برای تأمین بهداشت روانی، جسمی و عاطفی افراد و محلی برای رفع نیازهای افراد در تمامی ابعاد است (20) .ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . هدف مداخلات در مراقبت خانواده محور، ارتقای توانایی های بیمار و اعضـــای خانواده در حیطـه های معینی می باشـــد که به موانع موجود در زمینه های بهداشــتی و ســلامتی فائق آیند؛ چراکه بدون ارتقای توانمندی ها، آنها قادر به غلبه بر موانع نخواهند بود. مدل مراقبت خانواده محور یک مدل ایرانی است که الحانی بـرای پیـشگیری از کـم خـونی فقـرآهن در دختـران نوجوان ارائه داده است.در برنامه مراقبت خانواده محور، اعضاء خانواده، شرکت‌کنندگان بسیار مؤثرتری برای تصمیم گیری‌های پزشکی و پروسه‌های بهبودی هستند (21).
مراقبت خانواده محوربه طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده و چالش هایی نظیر نیاز های آموزشی ،عاطفی ،ایفای نقش موثر ،روابط اجتماعی، برنامه درمانی –مراقبتی افراد و خانواده ها را نیز در بر می گیرد. چهار جز اصلی مراقبت خانواده محور شامل احترام، دریافت اطلاعات، شرکت در مراقبت و تشریک مساعی است(22) . در این بین، نقش پرستار سلامت جامعه در مراقبت خانواده محور، قرار دادن اطلاعات در اختیار خانواده، درگیر کردن خانواده‌ها در امر آموزش، تعیین ساعات جلسات با مشارکت خانواده‌ها، کاهش مخاطرات سلامتی، ارتقای سلامتی جمعیت‌های مختلف، پیگیری مراقبت‌های انجام‌شده، همچنین کمک به خانواده‌ها در درک وضع موجود و تعیین بهترین راه‌حل‌ها می‌باشد (23).
با توجه با تجربیات پژوهشگر در خصوص دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که حاکی از مشاوره با پزشکان شهرستان محمودآباد بود و مصاحبه با بعضی از دختران نوجوان آشنا و بررسی اولیه در مورد آنمی فقر آهن در نزد مراجعین به مطب‌ها پزشکان شهرستان این سؤال برای پژوهشگر مطرح شد که با توجه به سیاست‌های اجراشده در خصوص مبارزه با آنمی فقر آهن در زمینه توزیع کپسول اسید فولیک متأسفانه دانش‌آموزان از این برنامه پیروی نمی‌کنند از طرفی با بررسی و مرور مطالعات انجام شده داخلی و خارجی ذکرشده در زمینه بروز آنمی فقر آهن و عوارض و پیامدهای ناشی از آن این سؤال مطرح شد که چرا کماکان آنمی فقر آهن در محیط پژوهش موردمطالعه در نزد دختران نوجوان همچنان مشاهده می‌شود و همچنین باتوجه به بررسی آزمایشات انجام شده در مورد دختران نوجوان و توصیه پزشکان که منتهی به بررسی‌های آزمایشگاهی تعدادی از مراجعین به مطب پزشکان به صورت پایلوت گردید مشخص شد که سابقه آنمی فقر آهن در دختران سنین 15 تا 18 سال در سطح شهرستان موردمطالعه شایع بوده که این خود انگیزه پژوهشگر را در انتخاب موضوع تقویت نمود.
از طرفی، از جمله راهکارهای کاهش آنمی فقر آهن، استفاده از رژیم غذایی مناسب، ورزش کردن به‌صورت مستمر، استفاده از قرص و یا قطره آهن و ... می‌باشد(24). پژوهش‌ها نشان داده است که متأسفانه دانش‌آموزان برنامه مدونی برای استفاده از این روش‌ها ندارند(25). بنابراین باتوجه به شیوع کم خونی فقر آهن ، پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر کاهش خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام گردید تا بر اساس اطلاعات بدست آمده،اقدامات اصولی جهت پیشگیری و کنترل آن صورت گیرد.
روش بررسی
این پژوهش یک مطالعه نیمه تجربی از نوع کاربردی با دو گروه (کنترل و آزمون) بود که در مهرماه سال 1398 انجام شد. جامعه پژوهش دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن مشغول به تحصیل در دبیرستان های شهرستان محمودآباد می باشد . در این مطالعه منظور از آنمی فقر آهن داشتن هموگلوبین خون کمتر از ۱۲ گرم در دسی لیتر به همراه فریتین پائین تر از ۱۵ میکروگرم در دسی لیتر و درصد اشباع ترانسفرین کمتر از ۱۰ درصد است که از طریق انجام آزمایشCBC ، فریتین و ترانسفرین مشخص و به تائید پزشک رسیده است. حجم نمونه بر اساس مطالعه مشابه قاسمی و همکاران (2018) (26) و با استفاده از فرمول پوکاک و جدول گیگی تعیین شد. حجم نمونه برای هر یک از گروه های مداخله و کنترل 39 نفر تعیین شد که جمعاً 78 نفر نمونه در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن نیاز بود که پس از انتخاب به روش تصادف سازی بلوکی به گروه‌ها به صورت مساوی انتساب داده شد.
جهت انجام این پژوهش 2 مدرسه به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس بر اساس تجربه و دانش محقق از شرایط مدارس دخترانه شهرستان محمودآباد و همکاری مدیر و کارکنان مدرسه و دانش آموزان، این دو مدرسه از بین دبیرستان‌های دخترانه شهرستان محمودآباد، انتخاب شد که به صورت تصادفی و به روش پرتاب سکه یک مدرسه به گروه تحت مطالعه (آزمون) و یک مدرسه به گروه کنترل اختصاص یافت. پژوهشگر پس از کسب مجوز از دانشگاه تربیت مدرس و مراجعه به اداره آموزش و پرورش شهرستان محمودآباد و کسب موافقت از آنها، با معرفی‌نامه اداره به دبیرستان منتخب مراجعه نمود و پس از کسب موافقت اولیه مسئولین و همآهنگی مربیان، به روش تصادفی و پرتاب سکه کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (ب) در گروه آزمون و کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (الف) در گروه کنترل قرار گرفتند. در مدرسه (ب) (آزمون)، در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 25 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 75 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه آزمون قرار گرفتند.تمامی دانش آموزان در گروه آزمون آزمایش در یکسال اخیر انجام داده اند و دانش آموزانیکه آزمایش انجام نداده اند جهت انجام آزمایش ارجاع داده شده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. همچنین، در مدرسه (الف) (کنترل) در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 27 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 81 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه کنترل قرار گرفتند.بیش از نیمی از دانش آموزان در گروه کنترل در یکسال اخیر آزمایش داده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. نمونه‌گیری از افراد کلاس‌های انتخاب شده به‌صورت مبتنی بر هدف و غیر تصادفی به‌گونه‌ای بود که نمونه‌هایی که معیار ورود («سن دختران بین 16 تا 17 سال به شرط شروع قاعدگی»، «تمایل نوجوانان و والدین به شرکت در پژوهش»، «موافقت والدین با ورود به منزل»، «باسواد بودن (تحصیلات حداقل بتدایی) یکی از والدین»، «زندگی دانش‌آموز با والدین»، «مبتلا بودن دانش‌آموزان به آنمی فقر آهن با تشخیص پزشک» «نداشتن سابقه ابتلا قبلی به بیماری های روان» ) را داشتند، وارد مطالعه شدند. دانش‌آموزانی که در حین پژوهش از دبیرستان انتقال یافتند یا همکاری نمی‌کردند، به بیماری جسمی یا روحی روانی ابتلا یافتند، والدینشان عضو تیم بهداشت شدند، حادثه ناگوار مثل فوت بستگان درجه یک و دو یا بیماری خاصی غیر از آنمی فقر آهن که موجب ایجاد خستگی مزمن و افسردگی در دانش‌آموز شود، از مطالعه خارج شدند. فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت که در این صورت 35 نفر در گروه آزمون و 35 نفر در گروه کنترل باقی ماندند. معیار سنجش خستگی در پرسشنامه عدد سه و معیار سنجش افسردگی در پرسشنامه عدد هشت و داشتن والدین (پدر و مادر) و سن دختران بین 16 تا 17 سال به عنوان معیار همسان‌سازی دو گروه در نظر گرفته شد و دو گروه از این بابت کاملا همسان بوده‌اند و این موارد بر نتایج مطالعه تاثیرگذار نبوده‌اند.
ابزار اصلی برای سنجش متغیر وابسته «خستگی» در این پژوهش پرسشنامه سنجش چندبعدی خستگی که توسط اسمتس و همکاران (1995)(27) ساخته شده است، بود. این پرسشنامه از 20 گویه و 5 خرده مقیاس «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی» ، «کاهش فعالیت» ، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» که هر حیطه با 4 سؤال تشکیل شده است که به‌منظور سنجش خستگی بکار رفت. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای از 1 = بلی، کاملاً درست است تا 5 = خیر، کاملاً غلط است می‌باشد. گویه‌های شماره 2، 5، 9، 10، 13، 14، 16، 17، 18 و 19 به صوت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، امتیاز تمامی گویه‌ها با همدیگر جمع می‌گردد. نمره کل هر حیطه بین 4 تا 20 و نمره کل خستگی بین 20 تا 100 می‌باشد که نمره بالاتر، میزان خستگی بیشتر را نشان می‌دهد. همچنین، جهت سنجش و اندازه‌گیری مؤلفه «افسردگی» از پرسشنامه افسردگی بک که توسط بک و همکاران (1961) (28) ساخته شده است، استفاده گردید. در این پرسشنامه 21 سؤال مطرح شده و هر سؤال از 4 عبارت تشکیل شده بود. هر یک از این عبارت‌ها در هر سؤال بیان‌کننده حالتی از شخص بود. امتیازدهی به سؤالات به‌صورت 0، 1، 2 و 3 می‌باشد. جهت تفسیر جدول افسردگی بک ابتدا باید نمره‌ها را با هم جمع نمود و میزان افسردگی بر اساس امتیاز کسب شده به این ترتیب است که امتیاز 1 تا 10 «طبیعی»، 11 تا 16 «کمی افسرده»، 17 تا 20 «نیازمند مشورت با روانشناس یا روان‌پزشک»، 21 تا 30 «به نسبت افسرده»، 31 تا 40 «افسردگی شدید» و بیش از 40 «افسردگی بیش از حد» است. روایی پرسشنامه افسردگی بک توسط پژوهشگرانی مانند حمیدی (1394)(29)و پرسشنامه خستگی اسمتس توسط پژوهشگرانی مانند چهره‌گشا و همکاران (1392) (30)سنجیده شده است. به‌منظور تعیین پایایی آزمون از آزمون آلفای کرونباخ استفاده گردید. مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامه خستگی اسمتس (752/0r=) و برای پرسشنامه افسردگی بک (795/0r=) با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS 20 تعیین شد. از آنجا که مقدار ضریب آلفای کرونباخ بالای 7/0 شده است، مقدار قابل قبولی است.ابزار های بکار گرفته شده در این پژوهش شامل فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون قبل از مداخله و بعد از مداخله و 3 ماه بعد داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند.
محیط پژوهش شامل دو دبیرستان منتخب شهرستان محمودآباد متمرکز بود که به طور هدفمند و در دسترس از بین مدارس شهرستان محمودآباد انتخاب شدند. طول مدت اجرای کلاس های آموزشی 5/1 ماه و پیگیری مداخله 3 ماه بوده است.
میزان هموگلوبین، فریتین و ترانسفرین دانش آموزان در گروه آزمون 3 ماه بعد از مصرف مکمل ها و رعایت رژیم غذایی مناسب مجدد بررسی گردیده است و با توجه به تایید پزشک
تغییر چشم گیری در روند بهبودی نوجوانان مشاهده شده است.
مداخله با توجه به اصول برنامه مراقبت خانواده محور اجرا شد. به این صورت که پس از حضور والدین در مدرسه و انجام
معارفه و هدف از تشکیل جلسات و ضرورت اجرای این برنامه و پیشگیری و درمان آنمی فقر آهن به دانش‌آموزان و والدین آنها توضیح داده شد. سپس در رابطه با روش کار و تعداد جلسات که حدود ۶ جلسه ۱ ساعته بود با والدین بحث و تبادل‌نظر گردید.
موضوع آموزش، تعداد جلسات آموزش، وسیله آموزشی، زمان هر جلسه آموزش و محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن مطابق جدول (1) صورت گرفت.
روز برگزاری جلسات و زمان آن با توافق دانش‌آموزان و والدین آنها تعیین شد. در این جلسه (هماهنگی) رضایت کتبی والدین جهت شرکت در این پژوهش و موافقت آنها جهت ورود ما به منزل آنها کسب شد. همچنین، رضایت دختران نوجوان به صورت شفاهی برای همکاری در طرح اخذ گردید.
کم خونــی فقــر آهــن شــایع ترین مشــکل تغذیــه ای در سراســر جهــان اســت و طبــق آمــار ســازمان جهانــی بهداشــت کمبــود آهــن شـایعترین اختـلال تغذیـه ای در دنیاسـت و حـدود 50 %الـی60% مـردم جهـان کمبـود آهـن دارنـد. حـدود 2 میلیـارد نفـر در جهـان کـم خونـی فقـر آهـن دارنـد کـه از ایـن تعـداد سـالانه 1 میلیـون نفـر جـان خـود را از دسـت می دهنـد. (1). مطالعات متعددی شیوع بالای آنمی فقر آهن را در میان دختران نوجوان در کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد. طی مطالعاتی که انجام گرفته میزان شیوع آنمی فقر آهن در دختران نوجوان 20-14 ساله 4/21 % گزارش شده است (2). با توجه به اینکه، نوجوانان سرمایه‌های انسانی اصلی برای اهداف توسعه ملی در کشورهای موسوم به جوامع در حال توسعه هستند ،این موضوع، اهمیت توجه به این قشر از جامعه و مشکلاتشان را نشان می‌دهد (3) .
سازمان جهانی بهداشت ، نوجوانی را دوره ای از رشد و تکامل انسان معرفی می کند که بعد از دوران کودکی و قبل از دوران بزرگسالی قرار گرفته است.در واقع نوجوانی یکی از بحرانی ترین دوران زندگی است و اغلب دوره سلامتی پنداشته می شود و به همین دلیل اغلب نوجوانان از خدمات بهداشتی بی بهره می مانند . در نوجوانی افراد در معرض خطر بسیاری از رفتارهای تهدیدکننده سلامت ازجمله افزایش دریافت مواد غذایی ناسالم و کاهش فعالیت فیزیکی هستند که می‌تواند تهدیدی برای سلامت آینده آنها نیز باشد؛ بنابراین با بهبود وضعیت رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در نوجوانی می‌توان از بسیاری از مشکلات سلامتی در نوجوانان پیشگیری کرد(4).
همچنین یکی از مشکلات شایع در دختران نوجوان آنمی فقر آهن می‌باشد(5). دختران نوجوان نسبت به پسران نوجوان به دلیل رشد سریع فیزیکی و مصرف و جذب ناکافی آهن به علت خونریزی در طول قاعدگی بیشتر در معرض آسیب قرار دارند که همین امر بر اهمیت آموزش آنان جهت کاهش عوارض آنمی ناشی از فقر آهن می‌افزاید و باید دختران نوجوان را قبل از ورود به زندگی مشترک و قبول مسؤولیت و قبل از اینکه خود و فرزندانشان دچار آنمی فقر آهن شوند، آموزش داد (8-6) .
مهمترین دلیل توجه به آنمی فقر آهن در کنار شیوع فراگیر آن، عوارضی است که با توجه به شدت و ضعف کم‌خونی و نیز سیر تدریجی بیماری حادث می‌شود (9) . علـت اصلـی کـم خونـی کمبـود آهـن در زنـان هـدر رفتـن خـون در زمـان عـادت ماهانـه می باشــد. کمبــود آهــن بــدون کــم خونــی در دختــران نوجــوان سـبب کاهـش کیفیـت تحصیلـی و ضریـب هوشـی می شـود.(1)علائم آنمی فقر آهن در نوجوانان دختر را می توان به دو دسته عوامل فیزیکی (کاهش توانایی و عملکرد جسمی، اختلال در رشد و تکامل فیزیکی، افزایش قابلیت ابتلا به عفونت در تمام گروه‌های سنی، افزایش آستانه درد، کاهش آزادسازی هورمون محرک تیروئید و متعاقباً کاهش عملکرد تیروئید و تنظیم درجه حرارت بدن) و روانشناختی (افسردگی، اختلال در رشد و تکامل ذهنی، کاهش حافظه و قدرت یادگیری به‌ویژه در رده‌های سنی پایین و در دوران رشد، تغییرات خلقی و اختلال در تمرکز حواس) تقسیم نمود (10).
می‌توان خستگی را یکی از عوارض مهم آنمی فقر آهن در دختران نوجوان بشمار آورد(11).خستگی حالتی فیزیولوژیک است که به‌عنوان نتیجه‌ای از فعالیت شدید یا طولانی‌مدت بدن به‌صورت کاهش ظرفیت کاری، احساس خستگی ، ناهماهنگی اعمال و رفتارهای حرکتی و غیر حرکتی تجلی می‌یابد.نوجوانان مبتلا به کمبود آهن همیشه احساس خستگی می‌کنند و علاقه‌ای به بهتر انجام دادن کارها ندارند و در نتیجه بازده کاری آنها کم می‌شود (13،12) ؛ زیرا بدون اکسیژن کافی در خون، بدن به‌اندازه کافی قادر به شکستن مواد مغذی و تولید انرژی نیست و به همین دلیل نوجوان احساس ضعف و خستگی مزمن می‌کند که با استراحت کردن نیز از بین نمی‌رود و در انجام وظایف آنها اختلال ایجاد می‌شود (14) .
یکی دیگر از عوارض شایع فقر آهن افسردگی است. مطالعات بسیاری در این زمینه انجام شده است؛ به عنوان مثال مطالعه میلز و همکاران (۲۰۱۷) رابطه بین سطح سرمی آهن و افسردگی را نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطوح پایین فریتین با افسردگی ارتباط دارد(11).
یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین مشکلات نوجوانان، افسردگی است که در کودکان و نوجوانان به دلیل ایجاد اختلال در کارکردهای مختلف اجتماعی، تحصیلی، حرفهای، موضوعی است که به توجه جدی نیاز دارد و بر آینده نوجوانان تأثیر مخربی بر جای میگذارد، از سویی مهمترین علائم افسردگی نوجوانان شامل: کندی روانی - حرکتی، احساس بی ارزشی، بدبینی به آینده، سوء مصرف مواد، عملکرد تحصیلی پایین، فرار از مدرسه و خانه، خودکشی، خلق آشفته، لذت نبردن، عملکرد نباتی، خودارزیابی پایین، ناامیدی و مشکلات بین فردی می باشد(15). از 14 سالگی میزن شیوع افسردگی به شدت افزایش می یابد به گونه ای که از این سن تا بزرگسالی این میزان به 15 % می رسد (16). مطالعات رابطه ای را بین رژیم غذایی و افسردگی نشان می دهند که تحت تاثیر شیوه های مختلف زندگی است. در یک مطالعه ، پیروی از رژیم غذایی مدیترانه ای شامل مقادیر زیادی سبزیجات، میوه ها، آجیل ها، غلات، حبوبات، لبنیات بدون چربی، ماهی و مقدار کم گوشت یا فرآورده های گوشتی با کاهش علائم افسردگی همراه بود. بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده زیاد از مواد غذایی آماده و شیرینیهای فرآوری شده با افزایش خطر ابتلا به افسردگی تا 6 سال بعد همراه است(17). ارتباط افسردگی با برخی از ویتامین‌ها (مانند اسیدفولیک، ویتامین ب 12، نیاسین و ویتامین سی) تشخیص داده شده است (18) .
این موضوع با توجه به گستردگی فقر آهن به‌خصوص بین زنان و دختران نوجوان اثرات عمیق و زیان باری بر کلیه سطوح جامعه از جمله بهداشت و درمان، اقتصاد، آموزش و پرورش و ... دارد؛ بنابراین آنمی فقر آهن در صورتی که پیشگیری و کنترل نشود، پیامدهای نامطلوب اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت (13). جایگزینی آهن در بدن می‌تواند غلظت هموگلوبین را افزایش داده و خستگی را بهبود بخشد (14) .همچنین مکمل آهن موجب بهبود علائم افسردگی می‌شود(19)؛ بنابراین با توجه به آسیب‌پذیری دختران نوجوان نسبت به آنمی فقر آهن، پیاده‌سازی برنامه‌هایی برای کاهش عوارض آن از جمله مراقبت خانواده محور در میان این افراد بسیار حیاتی به نظر می‌رسد(2).
خانواده یک واحد به‌ظاهر کوچک اجتماعی از ارکان عمده و نهادهای اصلی جامعه به شمار می‌رود که محلی برای تأمین بهداشت روانی، جسمی و عاطفی افراد و محلی برای رفع نیازهای افراد در تمامی ابعاد است (20) .ﻣﺮﺍﻗﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻣﺤﻮﺭ ﺭﻭﺷـﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﻔﻴﺪ دو طرفه بین مراقبت کنندگان، ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮﻝ ﻣﻲﺷﻮند . هدف مداخلات در مراقبت خانواده محور، ارتقای توانایی های بیمار و اعضـــای خانواده در حیطـه های معینی می باشـــد که به موانع موجود در زمینه های بهداشــتی و ســلامتی فائق آیند؛ چراکه بدون ارتقای توانمندی ها، آنها قادر به غلبه بر موانع نخواهند بود. مدل مراقبت خانواده محور یک مدل ایرانی است که الحانی بـرای پیـشگیری از کـم خـونی فقـرآهن در دختـران نوجوان ارائه داده است.در برنامه مراقبت خانواده محور، اعضاء خانواده، شرکت‌کنندگان بسیار مؤثرتری برای تصمیم گیری‌های پزشکی و پروسه‌های بهبودی هستند (21).
مراقبت خانواده محوربه طور سیستماتیک سازمان دهی شده است به طوری که پویایی و پیچیدگی های گوناگون ابعاد مختلف افراد و خانواده ها را مدنظر قرار داده و چالش هایی نظیر نیاز های آموزشی ،عاطفی ،ایفای نقش موثر ،روابط اجتماعی، برنامه درمانی –مراقبتی افراد و خانواده ها را نیز در بر می گیرد. چهار جز اصلی مراقبت خانواده محور شامل احترام، دریافت اطلاعات، شرکت در مراقبت و تشریک مساعی است(22) . در این بین، نقش پرستار سلامت جامعه در مراقبت خانواده محور، قرار دادن اطلاعات در اختیار خانواده، درگیر کردن خانواده‌ها در امر آموزش، تعیین ساعات جلسات با مشارکت خانواده‌ها، کاهش مخاطرات سلامتی، ارتقای سلامتی جمعیت‌های مختلف، پیگیری مراقبت‌های انجام‌شده، همچنین کمک به خانواده‌ها در درک وضع موجود و تعیین بهترین راه‌حل‌ها می‌باشد (23).
با توجه با تجربیات پژوهشگر در خصوص دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن که حاکی از مشاوره با پزشکان شهرستان محمودآباد بود و مصاحبه با بعضی از دختران نوجوان آشنا و بررسی اولیه در مورد آنمی فقر آهن در نزد مراجعین به مطب‌ها پزشکان شهرستان این سؤال برای پژوهشگر مطرح شد که با توجه به سیاست‌های اجراشده در خصوص مبارزه با آنمی فقر آهن در زمینه توزیع کپسول اسید فولیک متأسفانه دانش‌آموزان از این برنامه پیروی نمی‌کنند از طرفی با بررسی و مرور مطالعات انجام شده داخلی و خارجی ذکرشده در زمینه بروز آنمی فقر آهن و عوارض و پیامدهای ناشی از آن این سؤال مطرح شد که چرا کماکان آنمی فقر آهن در محیط پژوهش موردمطالعه در نزد دختران نوجوان همچنان مشاهده می‌شود و همچنین باتوجه به بررسی آزمایشات انجام شده در مورد دختران نوجوان و توصیه پزشکان که منتهی به بررسی‌های آزمایشگاهی تعدادی از مراجعین به مطب پزشکان به صورت پایلوت گردید مشخص شد که سابقه آنمی فقر آهن در دختران سنین 15 تا 18 سال در سطح شهرستان موردمطالعه شایع بوده که این خود انگیزه پژوهشگر را در انتخاب موضوع تقویت نمود.
از طرفی، از جمله راهکارهای کاهش آنمی فقر آهن، استفاده از رژیم غذایی مناسب، ورزش کردن به‌صورت مستمر، استفاده از قرص و یا قطره آهن و ... می‌باشد(24). پژوهش‌ها نشان داده است که متأسفانه دانش‌آموزان برنامه مدونی برای استفاده از این روش‌ها ندارند(25). بنابراین باتوجه به شیوع کم خونی فقر آهن ، پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر اجرای برنامه مراقبت خانواده محور بر کاهش خستگی و افسردگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن انجام گردید تا بر اساس اطلاعات بدست آمده،اقدامات اصولی جهت پیشگیری و کنترل آن صورت گیرد.
روش بررسی
این پژوهش یک مطالعه نیمه تجربی از نوع کاربردی با دو گروه (کنترل و آزمون) بود که در مهرماه سال 1398 انجام شد. جامعه پژوهش دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن مشغول به تحصیل در دبیرستان های شهرستان محمودآباد می باشد . در این مطالعه منظور از آنمی فقر آهن داشتن هموگلوبین خون کمتر از ۱۲ گرم در دسی لیتر به همراه فریتین پائین تر از ۱۵ میکروگرم در دسی لیتر و درصد اشباع ترانسفرین کمتر از ۱۰ درصد است که از طریق انجام آزمایشCBC ، فریتین و ترانسفرین مشخص و به تائید پزشک رسیده است. حجم نمونه بر اساس مطالعه مشابه قاسمی و همکاران (2018) (26) و با استفاده از فرمول پوکاک و جدول گیگی تعیین شد. حجم نمونه برای هر یک از گروه های مداخله و کنترل 39 نفر تعیین شد که جمعاً 78 نفر نمونه در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن نیاز بود که پس از انتخاب به روش تصادف سازی بلوکی به گروه‌ها به صورت مساوی انتساب داده شد.
جهت انجام این پژوهش 2 مدرسه به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس بر اساس تجربه و دانش محقق از شرایط مدارس دخترانه شهرستان محمودآباد و همکاری مدیر و کارکنان مدرسه و دانش آموزان، این دو مدرسه از بین دبیرستان‌های دخترانه شهرستان محمودآباد، انتخاب شد که به صورت تصادفی و به روش پرتاب سکه یک مدرسه به گروه تحت مطالعه (آزمون) و یک مدرسه به گروه کنترل اختصاص یافت. پژوهشگر پس از کسب مجوز از دانشگاه تربیت مدرس و مراجعه به اداره آموزش و پرورش شهرستان محمودآباد و کسب موافقت از آنها، با معرفی‌نامه اداره به دبیرستان منتخب مراجعه نمود و پس از کسب موافقت اولیه مسئولین و همآهنگی مربیان، به روش تصادفی و پرتاب سکه کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (ب) در گروه آزمون و کلاس‌های دوم متوسطه در مدرسه (الف) در گروه کنترل قرار گرفتند. در مدرسه (ب) (آزمون)، در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 25 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 75 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه آزمون قرار گرفتند.تمامی دانش آموزان در گروه آزمون آزمایش در یکسال اخیر انجام داده اند و دانش آموزانیکه آزمایش انجام نداده اند جهت انجام آزمایش ارجاع داده شده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. همچنین، در مدرسه (الف) (کنترل) در هر کلاس انسانی، تجربی و ریاضی 27 دانش‌آموز حضور داشتند که در مجموع 81 نفر دانش‌آموز در کلاس‌های دوم متوسطه حضور داشته‌اند که از این تعداد 40 نفر با توجه به معیار ورود در گروه کنترل قرار گرفتند.بیش از نیمی از دانش آموزان در گروه کنترل در یکسال اخیر آزمایش داده اند که با تایید پزشک مبتلا به آنمی فقر آهن بوده اند. نمونه‌گیری از افراد کلاس‌های انتخاب شده به‌صورت مبتنی بر هدف و غیر تصادفی به‌گونه‌ای بود که نمونه‌هایی که معیار ورود («سن دختران بین 16 تا 17 سال به شرط شروع قاعدگی»، «تمایل نوجوانان و والدین به شرکت در پژوهش»، «موافقت والدین با ورود به منزل»، «باسواد بودن (تحصیلات حداقل بتدایی) یکی از والدین»، «زندگی دانش‌آموز با والدین»، «مبتلا بودن دانش‌آموزان به آنمی فقر آهن با تشخیص پزشک» «نداشتن سابقه ابتلا قبلی به بیماری های روان» ) را داشتند، وارد مطالعه شدند. دانش‌آموزانی که در حین پژوهش از دبیرستان انتقال یافتند یا همکاری نمی‌کردند، به بیماری جسمی یا روحی روانی ابتلا یافتند، والدینشان عضو تیم بهداشت شدند، حادثه ناگوار مثل فوت بستگان درجه یک و دو یا بیماری خاصی غیر از آنمی فقر آهن که موجب ایجاد خستگی مزمن و افسردگی در دانش‌آموز شود، از مطالعه خارج شدند. فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت که در این صورت 35 نفر در گروه آزمون و 35 نفر در گروه کنترل باقی ماندند. معیار سنجش خستگی در پرسشنامه عدد سه و معیار سنجش افسردگی در پرسشنامه عدد هشت و داشتن والدین (پدر و مادر) و سن دختران بین 16 تا 17 سال به عنوان معیار همسان‌سازی دو گروه در نظر گرفته شد و دو گروه از این بابت کاملا همسان بوده‌اند و این موارد بر نتایج مطالعه تاثیرگذار نبوده‌اند.
ابزار اصلی برای سنجش متغیر وابسته «خستگی» در این پژوهش پرسشنامه سنجش چندبعدی خستگی که توسط اسمتس و همکاران (1995)(27) ساخته شده است، بود. این پرسشنامه از 20 گویه و 5 خرده مقیاس «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی» ، «کاهش فعالیت» ، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» که هر حیطه با 4 سؤال تشکیل شده است که به‌منظور سنجش خستگی بکار رفت. نمره‌گذاری پرسشنامه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای از 1 = بلی، کاملاً درست است تا 5 = خیر، کاملاً غلط است می‌باشد. گویه‌های شماره 2، 5، 9، 10، 13، 14، 16، 17، 18 و 19 به صوت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسشنامه، امتیاز تمامی گویه‌ها با همدیگر جمع می‌گردد. نمره کل هر حیطه بین 4 تا 20 و نمره کل خستگی بین 20 تا 100 می‌باشد که نمره بالاتر، میزان خستگی بیشتر را نشان می‌دهد. همچنین، جهت سنجش و اندازه‌گیری مؤلفه «افسردگی» از پرسشنامه افسردگی بک که توسط بک و همکاران (1961) (28) ساخته شده است، استفاده گردید. در این پرسشنامه 21 سؤال مطرح شده و هر سؤال از 4 عبارت تشکیل شده بود. هر یک از این عبارت‌ها در هر سؤال بیان‌کننده حالتی از شخص بود. امتیازدهی به سؤالات به‌صورت 0، 1، 2 و 3 می‌باشد. جهت تفسیر جدول افسردگی بک ابتدا باید نمره‌ها را با هم جمع نمود و میزان افسردگی بر اساس امتیاز کسب شده به این ترتیب است که امتیاز 1 تا 10 «طبیعی»، 11 تا 16 «کمی افسرده»، 17 تا 20 «نیازمند مشورت با روانشناس یا روان‌پزشک»، 21 تا 30 «به نسبت افسرده»، 31 تا 40 «افسردگی شدید» و بیش از 40 «افسردگی بیش از حد» است. روایی پرسشنامه افسردگی بک توسط پژوهشگرانی مانند حمیدی (1394)(29)و پرسشنامه خستگی اسمتس توسط پژوهشگرانی مانند چهره‌گشا و همکاران (1392) (30)سنجیده شده است. به‌منظور تعیین پایایی آزمون از آزمون آلفای کرونباخ استفاده گردید. مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامه خستگی اسمتس (752/0r=) و برای پرسشنامه افسردگی بک (795/0r=) با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS 20 تعیین شد. از آنجا که مقدار ضریب آلفای کرونباخ بالای 7/0 شده است، مقدار قابل قبولی است.ابزار های بکار گرفته شده در این پژوهش شامل فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون قبل از مداخله و بعد از مداخله و 3 ماه بعد داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند.
محیط پژوهش شامل دو دبیرستان منتخب شهرستان محمودآباد متمرکز بود که به طور هدفمند و در دسترس از بین مدارس شهرستان محمودآباد انتخاب شدند. طول مدت اجرای کلاس های آموزشی 5/1 ماه و پیگیری مداخله 3 ماه بوده است.
میزان هموگلوبین، فریتین و ترانسفرین دانش آموزان در گروه آزمون 3 ماه بعد از مصرف مکمل ها و رعایت رژیم غذایی مناسب مجدد بررسی گردیده است و با توجه به تایید پزشک
تغییر چشم گیری در روند بهبودی نوجوانان مشاهده شده است.
مداخله با توجه به اصول برنامه مراقبت خانواده محور اجرا شد. به این صورت که پس از حضور والدین در مدرسه و انجام
معارفه و هدف از تشکیل جلسات و ضرورت اجرای این برنامه و پیشگیری و درمان آنمی فقر آهن به دانش‌آموزان و والدین آنها توضیح داده شد. سپس در رابطه با روش کار و تعداد جلسات که حدود ۶ جلسه ۱ ساعته بود با والدین بحث و تبادل‌نظر گردید.
موضوع آموزش، تعداد جلسات آموزش، وسیله آموزشی، زمان هر جلسه آموزش و محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن مطابق جدول (1) صورت گرفت.
روز برگزاری جلسات و زمان آن با توافق دانش‌آموزان و والدین آنها تعیین شد. در این جلسه (هماهنگی) رضایت کتبی والدین جهت شرکت در این پژوهش و موافقت آنها جهت ورود ما به منزل آنها کسب شد. همچنین، رضایت دختران نوجوان به صورت شفاهی برای همکاری در طرح اخذ گردید.
جدول 1: محتوی آموزشی در رابطه با آنمی فقر آهن
| ردیف | موضوع | تعداد جلسه | وسیله آموزشی | زمان | محتوی آموزشی |
| ۱ | بیماری آنمی فقر آهن |
۲ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن، پیشگیری و درمان و کنترل آن |
| ۲ | تغذیه | ۲ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | اهمیت تغذیه، تغذیه در دانش‌آموزان، نقش تغذیه در تندرستی، تهیه مواد غذایی و طبخ آن، مواد غذایی سرشار از آهن، اهمیت مصرف مایعات و میزان مصرف آن در روز |
| ۳ | ورزش | ۱ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | اهمیت ورزش و نقش آن در سلامتی، اهمیت پیاده‌روی و زمان آن و نحوه صحیح پیاده‌روی |
| ۴ | دارو | ۱ | تخته، ماژیک، پمفلت آموزشی | ۱ ساعت | زمان و نحوه مصرف دارو، عوارض دارو |
سپس، فرم اطلاعات دموگرافیک والدین و دانش‌آموزان برای بررسی و شناخت خانواده، فرم بسامد خوراک 24 ساعته و چک‌لیست ثبت فعالیت ورزشی (به عنوان بخشی از برنامه مراقبت خانواده محور) برای بررسی و شناخت وضعیت تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان و فرم نیازسنجی برای تشخیص نیازهای دانش‌آموزان در رابطه با آنمی فقر آهن به همراه توضیحات لازم به دانش‌آموزان گروه آزمون داده شد و از آنها خواسته شد تا فرم‌ها را تکمیل کنند و آن را در زمان مشخص تعیین شده به پژوهشگر تحویل دهند. برای اجرای پژوهش از برنامه مراقبت خانواده محور بر اساس چهار استراتژی «تکریم و احترام»، «اشتراک اطلاعات»، «مشارکت» و«همکاری» مطابق نمودار (1) استفاده شد. بر اساس این چهار استراتژی، در ابتدا نیازهای آموزشی از طریق تحلیل فرم نیازسنجی که توسط والدین و دانش آموزان تکمیل گردیده، مشخص و سپس اولویت‌بندی شدند و بر اساس آن برنامه‌ریزی‌های آموزشی برای مراقبت از دانش‌آموز انجام شد.
اولویت‌ها به ترتیب عبارت بودند از: «آگاهی در رابطه با بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن»، «اهمیت درمان و کنترل و پیشگیری بیماری آنمی فقر آهن»، «کمبود اطلاعات در مورد مواد غذایی غنی از آهن»، «نحوه پخت مواد غذایی برای حفظ آهن موجود در آن و حفظ ارزش غذایی آن» و «تشویق به مصرف مرتب صبحانه». پس از اتمام حدود 3 ماه برنامه مراقبت خانواده محور و اطمینان از اینکه تغییر در الگوی تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان از طریق تحلیل چک‌لیست بسامد خوراک و وضعیت فعالیت قبل و بعد از فرآیند مداخله ایجاد شده است، ابزارهای خستگی و افسردگی مجدداً بین دو گروه کنترل و آزمون به صورت یکجا توزیع شد و پس از تکمیل آنها توسط 35 نمونه مورد مطالعه (فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت) جمع‌آوری شد و با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بعد از جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل، محتوی آموزشی در قالب جزوه به گروه گنترل داده شد.
این مطالعــه بعد از تایید در کمیته اخلاق دانشــکده علــوم پزشــکی دانشــگاه تربیــت مــدرس و اخذ کد اخلاق «IR.MODARES.REC.1398.069» انجام گرفت و قبل از انجام آزمایشات ابتدا از والدین تمامی نوجوانان شرکت کننده در این مطالعه پس از شرح مراحل و اهداف پژوهش رضایت آگاهانه اخذ شد.سپس برای نوجوانان آزمایشات CBC ،فریتین و ترانسفرین انجام گرفت.
اولویت‌ها به ترتیب عبارت بودند از: «آگاهی در رابطه با بیماری آنمی فقر آهن، علل و عوارض آن»، «اهمیت درمان و کنترل و پیشگیری بیماری آنمی فقر آهن»، «کمبود اطلاعات در مورد مواد غذایی غنی از آهن»، «نحوه پخت مواد غذایی برای حفظ آهن موجود در آن و حفظ ارزش غذایی آن» و «تشویق به مصرف مرتب صبحانه». پس از اتمام حدود 3 ماه برنامه مراقبت خانواده محور و اطمینان از اینکه تغییر در الگوی تغذیه‌ای و فعالیت دانش‌آموزان از طریق تحلیل چک‌لیست بسامد خوراک و وضعیت فعالیت قبل و بعد از فرآیند مداخله ایجاد شده است، ابزارهای خستگی و افسردگی مجدداً بین دو گروه کنترل و آزمون به صورت یکجا توزیع شد و پس از تکمیل آنها توسط 35 نمونه مورد مطالعه (فرآیند مداخله با 40 نفر آغاز و با خروج 5 نفر از مطالعه، به 35 نفر تقلیل یافت) جمع‌آوری شد و با استفاده از روش‌های آزمون t زوجی و آزمون t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بعد از جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل، محتوی آموزشی در قالب جزوه به گروه گنترل داده شد.
این مطالعــه بعد از تایید در کمیته اخلاق دانشــکده علــوم پزشــکی دانشــگاه تربیــت مــدرس و اخذ کد اخلاق «IR.MODARES.REC.1398.069» انجام گرفت و قبل از انجام آزمایشات ابتدا از والدین تمامی نوجوانان شرکت کننده در این مطالعه پس از شرح مراحل و اهداف پژوهش رضایت آگاهانه اخذ شد.سپس برای نوجوانان آزمایشات CBC ،فریتین و ترانسفرین انجام گرفت.
نمودار 1: استراتژی‌های برنامه مراقبت خانواده محور
یافته‌ها
در این پژوهش با توچه به فاکتورهای همسان سازی، دختران در دو گروه از نظر «توزیع نوجوانان از نظر رتبه تولد»، «رتبه فرزند»، «سابقه بیماری (آنمی فقر آهن)»، «سابقه مصرف دارو (قرص آهن)»، «دریافت پول تو جیبی»، «استفاده از پول توجیبی»، «دفعات خرید از بوفه مدرسه»، «خرید از بوفه» و «نوع خوراکی خریداری شده از بوفه» با هم همسان بوده و این موارد در نتایج پژوهش تاثیرگذار نبوده‌اند.
با توجه به جدول (2)، در مورد تمامی معیارهای ذکر شده، دو گروه از نظر خانواده‌ها همسان بوده‌اند. همچنین خانواده دختران در دو گروه از نظر معیارهای «سابقه بیماری»، «سابقه خستگی»، «سابقه اضافه وزن»، «داشتن رایانه»، «میزان کار با رایانه مادر»، «کار با رایانه پدر»، «داشتن تلویزیون»، «میزان مشاهده تلویزیون مادر»، «میزان مشاهده تلویزیون پدر»، «ورزش کردن پدر دانش‌آموز» و «ورزش کردن مادر دانش‌آموز» نیز همسان بوده‌اند. در ادامه به بررسی فرضیات پژوهش در قالب جداول (3) و (4) پرداخته می‌شود.
همان‌طور که از جدول (3) مشخص است، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی»، «کاهش فعالیت»، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (119/0P=).
مقایسه نمرات خستگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد ( 182/0P=).
در انتها، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی» بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
همان‌طور که از جدول (4) مشخص است، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (667/0P=).
همچنین، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
در این پژوهش با توچه به فاکتورهای همسان سازی، دختران در دو گروه از نظر «توزیع نوجوانان از نظر رتبه تولد»، «رتبه فرزند»، «سابقه بیماری (آنمی فقر آهن)»، «سابقه مصرف دارو (قرص آهن)»، «دریافت پول تو جیبی»، «استفاده از پول توجیبی»، «دفعات خرید از بوفه مدرسه»، «خرید از بوفه» و «نوع خوراکی خریداری شده از بوفه» با هم همسان بوده و این موارد در نتایج پژوهش تاثیرگذار نبوده‌اند.
با توجه به جدول (2)، در مورد تمامی معیارهای ذکر شده، دو گروه از نظر خانواده‌ها همسان بوده‌اند. همچنین خانواده دختران در دو گروه از نظر معیارهای «سابقه بیماری»، «سابقه خستگی»، «سابقه اضافه وزن»، «داشتن رایانه»، «میزان کار با رایانه مادر»، «کار با رایانه پدر»، «داشتن تلویزیون»، «میزان مشاهده تلویزیون مادر»، «میزان مشاهده تلویزیون پدر»، «ورزش کردن پدر دانش‌آموز» و «ورزش کردن مادر دانش‌آموز» نیز همسان بوده‌اند. در ادامه به بررسی فرضیات پژوهش در قالب جداول (3) و (4) پرداخته می‌شود.
همان‌طور که از جدول (3) مشخص است، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی عمومی» ، «خستگی جسمی»، «کاهش فعالیت»، «کاهش انگیزه» و «خستگی ذهنی» قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (119/0P=).
مقایسه نمرات خستگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد ( 182/0P=).
در انتها، مقایسه نمرات خستگی دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن در بعد «خستگی» بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
همان‌طور که از جدول (4) مشخص است، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در گروه آزمون اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<)، ولی در گروه کنترل، اختلاف معناداری وجود ندارد (667/0P=).
همچنین، مقایسه نمرات افسردگی کل دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن بعد از مداخله در گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری را در جهت کاهش نمرات نشان می‌دهد (001/0P<).
جدول 2: مقایسه توزیع فراوانی و درصد فراوانی والدین نوجوانان مبتلا به آنمی فقر آهن در گروه آزمون و کنترل بر اساس اطلاعات جمعیت شناختی والدین
| متغیر | گروه آزمون | گروه کنترل | سطح معنی‌داری | آزمون آماری | |||
| فراوانی | درصد فراوانی | فراوانی | درصد فراوانی | ||||
| سن پدر | زیر 40 | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | P=25/0 | مستقل t |
| 41 - 50 | 24 | 57/68 | 22 | 86/62 | |||
| 51 - 60 | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| بالاتر از 61 | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 68/5 ± 20/50 | 99/4 ± 03/51 | |||||
| سن مادر | زیر 40 | 10 | 57/28 | 9 | 71/25 | P=22/0 | مستقل t |
| 41 - 50 | 17 | 57/48 | 16 | 71/45 | |||
| 51 - 60 | 8 | 86/22 | 10 | 57/28 | |||
| بالاتر از 61 | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 58/6 ± 86/45 | 86/5 ± 31/46 | |||||
| شغل پدر | کارمند | 12 | 29/34 | 14 | 00/40 | P=34/0 | کای دو |
| آزاد | 16 | 71/45 | 12 | 29/34 | |||
| کارگر | 6 | 14/17 | 8 | 86/22 | |||
| بیکار | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| شغل مادر | کارمند | 9 | 71/25 | 10 | 57/28 | P=42/0 | کای دو |
| آزاد | 2 | 71/5 | 3 | 57/8 | |||
| کارگر | 2 | 71/5 | 1 | 86/2 | |||
| خانه‌دار | 22 | 86/62 | 21 | 00/60 | |||
| تحصیلات پدر | بی‌سواد | 3 | 57/8 | 2 | 71/5 | P=28/0 | کای دو |
| ابتدایی | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| دیپلم | 16 | 71/45 | 15 | 86/42 | |||
| فوق‌دیپلم | 5 | 29/14 | 6 | 14/17 | |||
| لیسانس و بالاتر | 2 | 71/5 | 1 | 86/2 | |||
| بدون پاسخ | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| تحصیلات مادر | بی‌سواد | 4 | 43/11 | 5 | 14/17 | P=39/0 | کای دو |
| ابتدایی | 12 | 29/34 | 11 | 43/31 | |||
| دیپلم | 11 | 43/31 | 9 | 71/25 | |||
| فوق‌دیپلم | 4 | 43/11 | 5 | 14/17 | |||
| لیسانس و بالاتر | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| بدون پاسخ | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| تعداد اعضاء | 3 نفره | 11 | 43/31 | 12 | 29/34 | P=23/0 | کای دو |
| 4 نفره | 17 | 57/48 | 14 | 00/40 | |||
| 5 نفره | 5 | 29/14 | 7 | 00/20 | |||
| 6 نفره | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| درآمد خانواده | زیر 3 میلیون تومان | 5 | 29/14 | 7 | 00/20 | P=37/0 | مستقل t |
| از 3 تا 5 میلیون تومان | 16 | 71/45 | 15 | 86/42 | |||
| از 5 تا 7 میلیون تومان | 8 | 86/22 | 7 | 00/20 | |||
| بالاتر از 7 میلیون تومان | 6 | 14/17 | 6 | 14/17 | |||
| میانگین ± انحراف معیار | 92/2079612 ± 29/4385714 | 45/2176722 ± 27/4279724 | |||||
| کفایت درآمد | کفایت نمی‌کند | 11 | 43/31 | 12 | 29/34 | P=42/0 | کای دو |
| تا حدی کفایت می‌کند | 18 | 43/51 | 16 | 71/45 | |||
| کفایت می‌کند | 6 | 14/17 | 7 | 00/20 | |||
| سابقه بیماری خانواده | بدون سابقه بیماری | 16 | 71/45 | 13 | 14/37 | P=57/0 | کای دو |
| سابقه بیماری مادر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| سابقه بیماری پدر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| سابقه بیماری پدر و مادر | 3 | 57/8 | 4 | 43/11 | |||
| خستگی در خانواده | بدون سابقه خستگی | 19 | 29/54 | 17 | 57/48 | P=49/0 | کای دو |
| خستگی مادر | 4 | 43/11 | 5 | 29/14 | |||
| خستگی پدر | 4 | 43/11 | 4 | 43/11 | |||
| خستگی خواهر و برادر | 8 | 86/22 | 9 | 71/25 | |||
| اضافه وزن در خانواده | بدون سابقه اضافه وزن | 18 | 43/51 | 16 | 71/45 | P=43/0 | کای دو |
| اضافه وزن مادر | 3 | 57/8 | 6 | 14/17 | |||
| اضافه وزن پدر | 5 | 29/14 | 5 | 29/14 | |||
| اضافه وزن خواهر و برادر | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| داشتن رایانه | بلی | 22 | 86/62 | 25 | 43/71 | P=36/0 | کای دو |
| خیر | 13 | 14/37 | 10 | 57/28 | |||
| میزان کار با رایانه مادر | زیر 3 ساعت | 24 | 57/68 | 25 | 43/71 | P=28/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 10 | 57/28 | 9 | 71/25 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| میزان کار با رایانه پدر | زیر 3 ساعت | 21 | 00/60 | 22 | 86/62 | P=37/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 14 | 00/40 | 10 | 57/28 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 0 | 00/0 | 3 | 57/8 | |||
| داشتن تلویزیون | بلی | 34 | 14/97 | 35 | 00/100 | P=40/0 | کای دو |
| خیر | 1 | 86/2 | 0 | 0 | |||
| میزان مشاهده تلویزیون مادر | زیر 3 ساعت | 25 | 43/71 | 26 | 29/74 | P=21/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 8 | 86/23 | 7 | 00/20 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| میزان مشاهده تلویزیون پدر | زیر 3 ساعت | 30 | 71/85 | 29 | 86/82 | P=47/0 | کای دو |
| از 3 تا 5 ساعت | 5 | 29/14 | 6 | 14/17 | |||
| بیشتر از 5 ساعت | 0 | 00/0 | 0 | 00/0 | |||
| ورزش کردن دانش‌آموز | بلی | 15 | 86/42 | 16 | 29/54 | P=53/0 | کای دو |
| خیر | 20 | 14/57 | 19 | 71/45 | |||
| ورزش کردن پدر دانش‌آموز | والیبال | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | P=51/0 | کای دو |
| کشتی | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| فوتبال | 2 | 71/5 | 3 | 57/8 | |||
| دوچرخه‌سواری | 1 | 86/2 | 1 | 86/2 | |||
| پیاده‌روی | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| بدن‌سازی | 2 | 71/5 | 2 | 71/5 | |||
| عدم ورزش کردن | 19 | 29/54 | 17 | 57/48 | |||
| ورزش کردن مادر دانش‌آموز | یوگا | 1 | 86/2 | 3 | 57/8 | P=49/0 | کای دو |
| پیاده‌روی | 9 | 71/25 | 8 | 86/23 | |||
| بدن‌سازی | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| ایروبیک | 1 | 86/2 | 2 | 71/5 | |||
| عدم ورزش کردن | 23 | 71/65 | 20 | 14/57 | |||
جدول 3: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «خستگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
| ابعاد خستگی | گروه‌ها | آزمون | نتیجه آزمون | نوع آزمون | کنترل | نتیجه آزمون | نوع آزمون | ||
| قبل | بعد | قبل | بعد | ||||||
| خستگی عمومی | میانگین | 69/14 | 46/8 | P<001/0 | t زوجی | 74/14 | 83/11 | P=119/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 45/1 | 22/1 | 65/1 | 82/1 | |||||
| خستگی جسمی | میانگین | 14/12 | 86/5 | P<001/0 | t زوجی | 09/12 | 46/12 | P=123/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 29/1 | 42/1 | 87/1 | 52/1 | |||||
| کاهش فعالیت | میانگین | 49/14 | 11/6 | P<001/0 | t زوجی | 31/14 | 51/13 | P=212/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 31/1 | 89/1 | 78/1 | 56/1 | |||||
| کاهش انگیزه | میانگین | 57/12 | 74/5 | P<001/0 | t زوجی | 89/12 | 26/13 | P=157/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 88/1 | 20/1 | 14/2 | 87/1 | |||||
| خستگی ذهنی | میانگین | 57/11 | 43/5 | P<001/0 | t زوجی | 60/11 | 74/12 | P=129/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 67/2 | 14/1 | 95/2 | 79/1 | |||||
| خستگی کل | میانگین | 46/65 | 60/31 | P<001/0 | t زوجی | 63/65 | 80/63 | P=182/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 43/5 | 79/3 | 96/6 | 33/5 | |||||
| خستگی عمومی | میانگین | - | 46/8 | P<001/0 | t مستقل | - | 83/11 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 22/1 | - | 82/1 | |||||
| خستگی جسمی | میانگین | - | 86/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 46/12 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 42/1 | - | 52/1 | |||||
| کاهش فعالیت | میانگین | - | 11/6 | P<001/0 | t مستقل | - | 51/13 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 89/1 | - | 56/1 | |||||
| کاهش انگیزه | میانگین | - | 74/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 26/13 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 20/1 | - | 87/1 | |||||
| خستگی ذهنی | میانگین | - | 43/5 | P<001/0 | t مستقل | - | 74/12 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 14/1 | - | 79/1 | |||||
| خستگی کل | میانگین | - | 60/31 | P<001/0 | t مستقل | - | 80/63 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 79/3 | - | 33/5 | |||||
جدول 4: مقایسه میانگین و انحراف معیار نمرات «افسردگی» در دختران نوجوان مبتلا به آنمی فقر آهن قبل و بعد از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل
| ابعاد افسردگی | گروه‌ها | آزمون | نتیجه آزمون | نوع آزمون | کنترل | نتیجه آزمون | نوع آزمون | ||
| قبل | بعد | قبل | بعد | ||||||
| افسردگی کل | میانگین | 09/21 | 03/10 | P<001/0 | t زوجی | 60/21 | 71/21 | P=667/0 | t زوجی |
| انحراف معیار | 62/8 | 04/3 | 82/5 | 42/4 | |||||
| افسردگی کل | میانگین | - | 03/10 | P<001/0 | t مستقل | - | 71/21 | P<001/0 | t مستقل |
| انحراف معیار | - | 04/3 | - | 42/4 | |||||
برنامه به معنی مجموعه ای از فعالیتهای ساختار یافته و نظام مند در راستای رسیدن به هدف معینی است برنامه‌ریزی فرآیندی است که به ماکمک می‌کند راحت تر مسیر رسیدن به اهداف را طی کنیم. برنامه ریزی خانواده محو در این پژوهش چند مزیت داشت خانواده از بلاتکلیفی در مورد فعالیتهای روزانه برای تغذیه و نحوه طبخ غذا، زمان مصرف دارو، ورزش فرزندان در آمدند و با مشاوره هایی که بعد از کلاس آموزشی باسایر مادران انجام می دادند، به وسعت تفکر در مورد مراقبت از فرزندان خود رسیدند و متوجه شدند تغذیه برای دختر نوجوان باید در جهت تامین مواد مغذی و آهن باشد. در خانواده انرژی بیشتری برای کار های دیگر فراهم گردید چون برنامه ریزی موجب ذخیره انرژی گردید و خانواده با داشتن برنامه متوجه شدند چگونه باید مراقبت را بعهده بگیرند.
با برنامه خانواده محور موانع و محدودیت ها در هر خانواده مشخص گردید و به همین دلیل والدین توانستند فعالیتهای مراقبتی( تغذیه، ورزش روزانه، اهمیت مصرف مایعات و مصرف زمان داروی برای جذب بیشتر) را به خوبی انجام دهند. بطوریکه شاید یکی از دلایل کاهش علائم آنمی فقر آهن از جمله خستگی و افسردگی در گروه مداخله،آگاهی والدین و تفکر در رابطه با مباحث اموزش داده شده باشد.در برنامه خانواده محور چون هدف برای افراد شرکت کننده مشخص گردیده بود( تلاش کنید دختران تغذیه مناسب ، تحرک و آب کافی مصرف نمایند)و با توجه به پیگیری هایی که در برنامه خانواده محور در هرماه انجام می شد، نقاط ضعف و قوت خانواده ها شناسایی و همین مورد موجب پیشرفت برنامه مراقبت خانوده محور گردید و در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل میزان خستگی و افسردگی کاهش قابل توجه ای داشت. با برنامه ریزی هر فرصتی که به وجود آمد را تشخیص داده و از آن بهترین استفاده انجام گردید.آنچه موجب موفقیت برنامه گردید، نظم و هماهنگی ای که با برنامه ریزی ایجاد شده وعلاقه و انگیزه در خانوده ها بوده که در موفقیت و پیشرفت کار وبرنامه‌ریزی درست و اصولی، کمک های بسیاری کرد.
آموزش کاربردی، از جمله معیارها و شاخصه های موفقیت بودو تدوین مواد آموزشی کاربردی مبتنی بر ویژگی ها و نیازهای فردی، خانوادگی، اجتماعی شهرستان محمودآباد بوده که از دلایـل موفقیـت برنامـه کار بردی مراقـبت خانـواده محـور
گردید(35 ، 34).
نتیجه گیری از پژوهش حاضر نشان می دهد که اجرای برنامه مراقبت خانواده محور کاربردی بر خستگی و افسردگی دختران نوجوان اثر داشته وموجب کاهش خستگی و افسردگی در آنان گردید و توصیه می شود این برنامه برای خانواده هایی که دختر نوجوان آنان مبتلا به آنمی فقر آهن می باشد، بکار گرفته شود.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.
تشکر و قدر دانی
بدیــن وســیله از معاونــت محتــرم پژوهشــی دانشــگاه تربیــت مــدرس تهــران کــه در اجــرا، ایــن طــرح را مــورد حمایــت مالــی قــرار داده اســت، همچنیــن از تمامــی کارکنــان مدرســه و دانــش آموزانــی کــه در انجــام ایــن پژوهــش مــا را یــاری نمــوده انــد و تجــارب و دیــدگاه هــای ارزشمندشــان را در اختیــار پژوهشــگر قــرار دادنــد، ﺻمیمانــه تشــکر و قدردانــی مــی شــود.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
