دوماهنامه علمی پژوهشی

مقدمه

در حوزۀ روان شناسی، بحث دربارۀ امید، از آغاز آفرینش آدمی وجود داشته است، بررسی علمی آن در زندگی انسان، پیشینه ای چندان طولانی ندارد و هنوز در دوران اولیه خود به سر می برد. در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، امید  با رویکردی علمی بررسی شد و برخی متخصصان مانند فرانک و سمینتون                   )  (Frank Simonton (1) به این نتیجه رسیدند که اگر اندیشه ها و هیجان های منفی، سبب تضعیف سلامت می شوند، می توان فرایند هایی مثبت مانند امید را به عنوان متغیرهایی برای افزایش سلامت انسانها بررسی کرد. در میان اندیشمندان مسلمان نیز شهید صدر معتقد است رسالت جهانی اسلام، بر آوردن نیازهای روز و رفع شبهه هاست؛ از این روی، موضوع های مورد توجه در دین باید در عالم خارج نیز بررسی شوند تا از تجربه ها و راه حل های اندیشۀ بشری استفاده شود (2). در قرآن کریم، بارها و به شیوه های مختلف، دربارۀ امید و امیدواری به آینده سخن گفته شده است.  بارها به گونه ای که با توجه به آیات امید آفرین قرآن، این کتاب مقدس را با توجه به نام های مبارکی که بر آن نهاده اند، کتاب امید نیز می توان نامید(3).

بررسی آیات مشتمل بر واژگان امید در قرآن کریم، بیانگر آن است که امید، ماهیتی مثبت و پسندیده دارد؛ ولی عوامل پدید آورنده (متعلقات) آن و نیز موانع بر هم زننده اش ممکن است ماهیتی حقیقی یا کاذب داشته باشند؛ بر این اساس، امید را می توان بر دو نوع تقسیم کرد: الف) امید مطلوب: که در جهت رضای الهی است و به دو گونه در قرآن مطرح شده اند: یکی امید به آخرت و برخورداری از رحمت الهی که عموم مؤمنان، به آن امیدوارند (4) و دیگری امید به لقای خدا که مؤمنان خاص و انسانهای کامل، به آن امیدوارند (5). ب) امید نامطلوب: حاصل وسوسه های نفس یا القای شیطان اند و آنان را دچار آرزوهای دور و دراز می کند (6).

از نظر روانشناسان، هدف اصلی درمانگری روانشناختی، تغییر زمینه فردی و رفتاری به صورت غیرمستقیم است. به بیان دیگر، در الگوهای روان درمانی سعی می شود که شخصیت فرد دارای مشکل را متحول سازند تا بدین ترتیب زمینه های درون فردی شخص دارای مشکل از بین برود (7).

در سالهای اخیر، برای دستیابی به چنین هدفی مخصوصا در ایران، از درمانگری یکپارچه توحیدی بهره می برند. در این روش درمانی، اعتقاد بر این است که اگر آموزه های مذهبی و معنوی به ویژه مؤلفه اساسی توحید و ارتباط عمیق و صمیمانه با خداوند متعال با یافته های روان درمانی ادغام گردد، کارآمدی و پایداری درمان به صورت چشمگیری افزایش می یابد؛ زیرا عنصر توحیدی بیش از هر عامل دیگری توان انسجام بخشی و یکپارچه سازی شخصیت را دارا می باشد (8).

بر این اساس انجمن روان شناسی امریکا در آخرین طبقه بندی که از اختلالات روانی دارد؛ از روان شناسان و روانپزشکان می خواهد که در بررسی اختلالات روانی، به عامل مذهب توجه بالینی ویژه ای داشته باشند؛ چرا که بعد معنوی در کنار دیگر ابعاد زیستی، روانی و اجتماعی قابل اهمیت است (9).

به نظر کرسینیتوحید درمانی که از ادغام و یکپارچه سازی نگرش اسلام نسبت به سرشت انسان و نظریه و روش درمان انسانگرا به وجود آمده، برای اولین بار اسلام را به منزله یک شیوه درمانی معرفی کرده است.  براساس این روش، درمان پنج مرحله دارد: پذیرش، مشاهده بالینی، آموزش مهارتهای زندگی، گروه درمانی، پیگیری درمان. در هر یک از این مراحل، با مداخلات و اقدامات درمانی تلاش می شود که فرد دارای معیارهایی از پیشرفت در درمان شده، و از یک مرحله به مرحل بعد انتقال یابد (10).

مهمترین هدف روش درمان یکپارچه توحیدی بهبودی کامل و بدون بازگشت اختلالات روانی و نابهنجاریهای رفتاری است. بهبودی کامل، ابعاد و سطوح مختلفی دارد که از آنها با عنوان سطوح تغییر یاد می شود. این سطوح در الگوی درمان یکپارچه توحیدی عبارت است از: حذف یا کاهش نشانه ها و علائم مشهود اختلال رفتاری؛ اصلاح باورها، شناختها و نگرشهای معیوب و آسیب زا؛ برطرف کردن مشکلات بین فردی و اصلاح روابط خانوادگی و اجتماعی؛ افزایش خود انگیختگی و سرزندگی و جایگزین سازی منابع حمایت درونی به جای وابستگی به حمایت های بیرونی؛ حل تعارضهای درون فردی، افزایش سازگاری اجتماعی و تحقق انسجام و یکپارچگی درونی؛ افزایش خودمهارگری از راه ایجاد عادتهای انطباقی و سازش یافته و افزایش خودپذیری و اعتماد به نفس؛ شناخت توانمـندی ها و استعدادهای خـود و حرکت به سوی خود شکوفایی؛ هدفمندسازی حیات و معنابخشی به زندگی با تقویت ارزش های معنوی و تعمیق دلبستگی های دینی و باورهای مذهبی؛ پرورش فضایل اخلاقی و رفتارهای آرمانی، گسترش سعه وجودی و تلاش برای نزدیک شدن به خداوند متعال (8،11).

تروینو و همکاران (2007) طی پژوهشی نشان دادند که نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، ناسازگاری وخود بیمارانگاری رابطه منفی دارد. تحقیقات مختلف دیگری نیز حاکی از تأثیر مداخلات درمانی به شیوه یکپارچه توحیدی در کاهش فشار روانی (12)، افسردگی (13)، مصرف مواد مخدر و رفتارهای همایند (12،13) و رفتارهای مجرمانه (13) است.

 در الگوی درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی سعی می شود علاوه بر الهام گرفتن از قرآن و متون روایی ویژگیهای درمان یکپارچه توحیدی ارایه شده در کتاب مقدس ساختمان زندگی خود را ایمن بسازید (8) لحاظ گردد. در الگوی درمان یکپارچه توحیدی با ادغام چندین روش درمانی و درون مایه ای دینی- الهی، ارزشهایی در فرد احیا می‌گردد که توان یکپارچه سازی و توحید بخشیدن به کل شخصیت فرد را داشته باشد. مفهوم توحید در این روش اشاره به یک سیستم ارزشی وحدت بخش است که جهت حرکت زندگی انسان را مشخص می کند و او را از چندگانگی شخصیت و گم گشتگی در مسیر حیات نجات می دهد. هدف این نوع درمان علاوه بر حذف یا کاهش نشانه های اختلال رفتاری، تقویت مقام و موقعیت عقل، حیات نو بخشیدن به عشق، ابعاد جذبه نسبت به سرچشمه وحدت و دست یافتن به توحید است. از میان برداشتن موانع این جذبه و برانگیختن آگاهی و تعهد و التزام به رفتارهای فضیلت آمیز، اجزای اصلی طرح درمان هستند. مطالعه حاضر در صدد پاسخگویی به این مسئله پژوهشی است که الگوی مناسب قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی کدام است؟

روش بررسی

مطالعه حاضر به روش پژوهشی ترکیبی (کیفی - کمی) از نوع اکتشافی انجام شد. جامعه آماری این مطالعه را کلیه متخصصان حوزه مشاوره و روانشناسی و علوم دینی در سال 1399 تشکیل می دهند. این مطالعه در دو بخش انجام شد. در بخش کیفی؛ منابع امید و امید درمانی (قرآن و روایات، مدلهای امید درمانی، امید درمانی یکپارچه توحیدی) به عنوان ادبیات و مبانی نظری جهت استخراج مفاهیم امید و مقوله های امید درمانی مورد تحلیل قرار گرفت و مقوله ها به روش کدگذاری آزاد و کیفی استخراج شدند. در بخش کمی؛ روش گردآوری اطلاعات، میدانی بود. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات در این تحقیق پرسشنامه محقق ساخته مبتنی بر مولفه های امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی بود. برای سنجش اعتبار مقوله‌ها، پرسشنامه طراحی و در بین 48 نفر از متخصصان که به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده بودند، توزیع شد و سپس داده ها تحلیل شد.

برای صورت بندی، ساز و کارهای امید درمانی و ارایه مدل؛ مقوله ها و شاخصهای همبسته و معتبر (حاصل اعتبار سنجی و تحلیل عاملی) به صورت مدل امید درمانی یکپارچه توحیدی طرح شد.ابتدا یک پرسشنامه 107 گویه‌ای در سه بخش؛ معنای امید در قرآن و روایات، مولفه های امید درمانی توحیدی و تناسب فرایند درمان ساخته شد که با مقیاس لیکرت میزان تناسب گویه ها با سازه ها را از نمره 1 کاملا نامناسب تا 5 کاملا مناسب می سنجید. در مرحله روایی سنجی از طریق متخصصان و خبرگان این پرسشنامه اصلاح و به 89 گویه کاهش یافت (17 گویه معنای امید در قرآن و روایات، 68 گویه مولفه های امید درمانی و 4 گویه مطابقت فرایند درمان). سپس پرسشنامه 84 گویه‌ای (17 گویه بعلاوه 68 گویه) در بین 313 نمونه آماری که به روش نمونه گیری طبقه ای نسبی (با توجه به تعداد جامعه آماری متخصصان مختلف حوزه روانشناسی، دینی و درمانگران) انتخاب شده بودند و پرسشنامه 4 گویه ای در بین 48 متخصص توزیع شد و پس از تحلیل داده ها، مجموعا 9 گویه (که 4 گویه آن مربوط به پرسشنامه 17 گویه ای مفهوم امید بود) با بار عاملی کمتر از پرسشنامه حذف شد. روایی سازه و محتوایی در حین تحقیق و ضریب پایایی پرسشنامه ها با بارهای عاملی مشخص گردید.

ضریب پایایی هر یک از عوامل به تفکیک تعداد گویه ها عبارتند از: درک معنا و مقصد امید توحیدی (25 گویه، 0/92)، تعیین مسیرهای امید توحیدی (19 گویه، 0/74)، معنا بخشیدن به امید توحیدی (22گویه، 0/84)، یکپارچه‌سازی باور و رفتار توحیدی (9گویه،89/0 ) و فرایند کلی درمان (4 گویه، 0/83). برای اعتبارسنجی مقوله‌ها و سازه‌ها از تحلیلهای عاملی اکتشافی و اکتشافی تاییدی استفاده شد. نرم افزار مورد استفادهspss  نسخه 23 و LISREL بود.

یافته ها

از بین نمونه آماری که به پرسشنامه پاسخ داده بودند، 313 پرسشنامه معتبر و قابل تحلیل بود. جنسیت 23/56 درصد (176 نفر) از نمونه آماری مرد و6/43 درصد (137 نفر) زن بود. به لحاظ تخصص؛75/5 درصد (18 نفر) روانشناس،86/33 درصد (106 نفر) مشاور خانواده و تحصیلی،89/17درصد (56 نفر) درمانگر (متخصص کلینیک روانشناسی و مشاوره) و78/35 (112 نفر) متخصص دینی و مذهبی (روحانی و استاد دانشگاه علوم دینی) و7/6 درصد (21 نفر) سایر تخصصها در این مطالعه شرکت داشتند. از لحاظ میزان تحصیل33/15 درصد (48 نفر) کارشناسی ارشد ،46/58 درصد (183نفر) دکتریو19/26 درصد (82 نفر) فوق تخصص بودند.

تحلیل عاملی برای معنای امید در قرآن:برای تحلیل عوامل معنای امید در قرآن و روایات از تحلیل عامل اکتشافـی Explanatory factor analysis)) به روش تحلیل مولفه اصلی اصلی(  (Principal component Analysisاستفاده شد. قبل از تحلیل عامل اکتشافی، آزمون Kaiser- Meyer-Olkin (KMO) و آزمون  Bartlett’s Sephercity test انجام شد. در تحلیل مرتبه اول 17 گویه ای، 3گویه با بار عاملی کمتر از 4/0حذف شدند. در تحلیل مرتبه اول برای 14 گویه ای؛ مقدار KMO برابر با  689/0 نشان می‌دهد حجم نمونه برای تحلیل عاملی قابل پذیرش است. آزمون بارتلت خی دو (X²) برابر با  515/3285 (0001/0P < ) معنادار است و حاکی از مناسب بودن تحلیل عاملی برای ساختار مدل است. ابتدا مقادیر ویژه وجود 6 عامل با ارزشهای ویژه بزرگتر یا مساوی یک را نشان داد که در مجموع 843/64  درصد کل واریانس را تبیین می کنند که با راه حل تحلیل موازی ، 4 مولفه تایید شد.

جدول 1 نشان می‌دهد درصد پوشش واریانس مشترک بین متغیرها برای این 4 مولفه بر روی هم 164/80  درصد کل واریانس متغیرها را تبیین می‌کند.

در جدول 2 عاملهای استخراج شده به همراه بار عاملی هر گویه بر روی عامل مربوطه و درصد واریانسی که هر عامل تبیین می کند، آمده است. ماتریس ساختار عاملی چرخش یافته بر اثر 5 تکرار که همگرایی ایجاد شده، نشان می دهد که هیچ گویه ای دارای بار عاملی کمتر از 4/0 نبود. گویه شماره 13 بر روی هیچ یک از مولفه ها دارای بار عاملی نبود و حذف شد.

تحلیل عاملی تاییدی متغیرهای تحقیق:برای سازه های مدل ارایه شده در این تحقیق، تحلیل عاملی تاییدی انجام شده است.

سازه های این مدل به تفکیک گویه ها در مراحل کدگذاری کیفی مشخص شده بود و تحلیل عاملی تاییدی برای تایید یا حذف گویه ها به کار رفته است. پیش از آزمون مدل پژوهش به منظور ایجاد مدل برازنده و قابل قبول بودن و تعیین این موضوع که آیا شاخصها به خوبی سازه نظری زیربنایی را اندازه گیری می کنند، تحلیل عاملی تاییدی با استفاده از تکنیک مدل یابی معادله ساختاری (SEM) با کاربرد نرم افزار لیزرل اجرا شد.

تحلیل عاملی تاییدی، برای ارزیابی برازش مدل از شاخصهای برازندگی؛ شاخصهای برازش مطلق مانند مجذور کای، شاخص نیکویی برازندگی، شاخص های برازش نسبی مانند برازندگی تطبیقی، برازندگی نرم شده و برازندگی نرم نشده، و برای بررسی اینکه مدل مورد نظر چکونه برازندگی و صرفه جویی را با هم ترکیب می کند از شاخص بسیار توانمند ریشه میانگین مجذورات خطای تقریب استفاده شد. شاخص ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (RMSEA) برای مدلهای خوب 05/0  و کمتر است.

در صورتی که بین05/0  تا 08/0 باشد، برازش قابل قبول، اگر بین 08/0  تا 1/0 باشد، برازش متوسط است و مدلی که در آن این شاخص از 1/0بیشتر باشد، برازش ضعیفی است. در این مطالعه عاملهای مربوط به ایجاد نگرش و ایجاد انگیزه توحیدی به ترتیب برابر با108/0 و112/0 برازش ضعیفی را در این شاخص نشان داده اند (جدول 5). سایر شاخصها بایستی از9/0 بیشتر باشند تا برازش یک مدل قابل قبول و تایید شود (جدول 4). در این مطالعه بجز در برخی از مولفه ها که شاخص  (RMSEA) برازش ضعیفی داشت، سایر شاخصها برازش قابل قبولی داشته اند.

جدول 1: نتایج تحلیل عاملی مقادیر ارزش ویژه و درصد واریانس تبیین شده

جدول 2: عاملهای استخراج شده و بار عاملی آنها پس از چرخش واریماکس

جدول 4: شاخصهای برازش تحلیل عاملی تاییدی تمام مولفه ها

جدول 5: نتیجه برآورهای تحلیل عاملی تاییدی مولفه ها

در لیزل برای برآورد پارامترها از دو نوع برآورد استفاده شد: 1) مدل در حالت برآورد استاندارد (Standard solution) که بارهای عاملی گویه ها را در هر عامل نشان می دهد و 2) مدل در حالت ضرایب معناداری (T-Values) که برای قضاوت در مورد معناداری روابط به کار می روند. به این صورت که اگر مقادیر آماره تی بین96/1 – و96/1 +  (قدر مطلق) قرار داشته باشد، ضرایب معنادار نیستند و منجر به رد فرضیات تحقیق می شود و در حالتی که خارج از این محدوده باشند معنادار بوده و ارتباط معناداری بین آن گویه با مولفه اصلی وجود دارد و گویه حذف نمی شود (جدول 5).

آخرین مرحله از تحلیل، بررسی میزان مطابقت مراحل الگوی درمان توحیدی و الگوی قرآنی و روایی امید درمانی در این پژوهش بود که، نتایج قابل قبولی را کسب کرده است. میانگین مطابقت الگوها (از نمره 1 تا 5): به ترتیب مرحله چهارم) یکپارچه‌سازی باور و رفتار توحیدی  (79/4)، مرحله دوم) تعیین مسیرهای امید توحیدی (82/4)، مرحله سوم) معنا بخشیدن به امید توحیدی (14/4) مرحله اول) درک معنا و مقصد امید توحیدی (19/4) بدست آمده است.

بحث و نتیجه گیری

نتایج پژوهش نشان می‌دهد 13 معنای معتبر برای پدیده امید در قرآن و روایات ذکر شده است که در چهار دسته یاعامل قرار می گیرند. اولین عامل به رایجترین معنی و آخرین عامل به دورترین معنای امید در قرآن و روایات اشاره دارد که عبارتند از؛ انتظار امری محبوب از سوی خداوند، انتظار احسان از سوی خدا، آرامش در پیشگاه خدا و میل به حقیقت.  نتیجه فوق با نتایج برخی از تحقیقات قبلی همخوانی بیشتری دارد. از جمله، بهشتی و همکاانشدر پژوهشی دریافتند که مفهوم امید در قرآن در واژگان رجاء، طمع، مُنی و امل و تعابیر گوناگون مانند احسان، انفاق، جهاد و ... قابل پیگیری است (14). جابر  طی پژوهشی نشان داد که در جهان بینی قرآن امید واقعی و حقیقی در ارتباط با خدا مفهوم می یابد و هر امیدی غیر از این مبنا امید واقعی نیست (15). محققیان در تحقیقی دریافت که از نتایج بارز و شاخص مفهوم امید در قرآن، اینست که: جهان‌بینی قرآن، یک جهان‌بینی خدا مرکزی است و هیچ مفهوم عمده‌ای در قرآن، جدای از مفهوم خداوند وجود ندارد، و زیر بنای مفهوم امید در قرآن، در راستای تجلی اسماء الهی است (16).

در این پژوهش برای الگوی روایی- قرآن امید درمانی، بیش از 130 گویه از ادبیات متغیرها استخراج و معرفی شد و سپس گویه ها در مطابقت با الگوی درمان یکپارچه توحیدی به 22 مولفه (بعد یا سازه)، در 7 گام و 4 مرحله اصلی درمانی تقسیم و به شکل پرسشنامه دو قسمتی که میزان تناسب گویه ها- سازه و سازه ها- مراحل الگوی درمان یکپارچه توحیدی را می سنجید، درآمد. در مرحله روایی سنجی پرسشنامه از طریق خبرگان، گویه‌ها اصلاح و به 84 گویه کاهش یافت که 17 گویه مربوط به مولفه «معنای امید در قرآن و روایات» و 67 گویه برای مابقی کل مولفه ها اختصاص یافت که سازه های آنها بر اساس مدل درمان یکپارچه توحیدی استخراج شده بود، پس از تایید روایی سازه و محتوایی که به 67 گویه و 11 مولفه (7 گام) کاهش یافت، تحلیل عاملی تاییدی انجام شد و در نهایت برخی گویه ها با بار عاملی کمتر از حد مجاز حذف شدند. گویه ها به ترتیب بارهای عاملی تاییدی از بیشتر تا کمتر در هر یک از مولفه ها ارایه شد (جدول 5).

الگوی نهایی قرآنی- روایی امید درمانی مبتنی بر الگوی درمان یکپارچه توحیدی با 4 مرحله، 8 گام، 15 مولفه و 75 گویه شناسایی شد:

مرحله اول) درک معنا و مقصد امید توحیدی: گام 1) درک معنای امید توحیدی (انتظار امری محبوب از سوی خداوند، احسان از سوی خدا، آرامش در پیشگاه خدا و میل به حقیقت). گام 2) درک هدف و مقصد امید توحیدی (امید یا هدف اخروی و امید یا هدف دنیوی).

مرحله دوم) تعیین مسیرهای امید توحیدی:  گام 3) ایجاد نگرش توحیدی (نگرش مثبت به حل مشکلات و درک نیازها و آرزوها). گام 4) ایجاد رفتار توحیدی.

مرحله سوم) معنا بخشیدن به امید توحیدی: گام 5) تقویت ایمان و عمل توحیدی (تقویت ایمان و  اعتقاد و انجام مناسک و عبادات). گام 6) ایجاد انگیزه‌های توحیدی (امید به جلب رحمت و مواهب الهی و امید به پرهیزکاری و هدایت الهی).

مرحله چهارم) یکپارچه‌سازی باور و رفتار توحیدی : گام7) یکپارچه سازی باور توحیدی و گام8) یکپارچه سازی رفتار توحیدی.

فرایند این الگو در سه مرحله با الگوهای موجود مطابقت داده شد که عبارتند از؛ - قبل از تحلیل که سازه ها طراحی و روایی آن به تایید رسید، - حین تحلیل عاملی تاییدی و - پس تطبیق تناسب کلیت الگو با الگوی های موجود (فرایند درمان توحیدی در الگوی درمان یکپارچه توحیدی فلاح، شایق، عاصی و طحانی، 1397 و الگوی درمان یکپارچه توحیدی شریفی نیا، 1392 و الگوی امید درمانی اشنایدر (2007)).

محتویات و سازه های مربوط به معنای امید و امید درمانی نیز در چهار مرحله از کتاب آسمانی قرآن، تفسیر المیزان، روایات معتبری، استخراج، تحلیل و تطبیق داده شد.

الگوی نهایی ارایه شده در این پژوهش به لحاظ عوامل اصلی (مراحل)، مولفه ها (گامها) و گویه ها (محتویات) با فرایند درمان توحیدی در الگوی درمان یکپارچه توحیدی فلاح و همکارانشو الگوی درمان یکپارچه توحیدی شریفی نیاو الگوی امید درمانی اشنایدر همخوانی دارد و با روایات، تفسیرها و محتویات قرآن مطابقت داده شده است (8،11،17). با این وجود تحقیقات قبلی نیز موید نتایج پژوهش حاضر نیز می باشند. از جمله پژوهش بهشتی و همکارانشکه مراحل امید درمانی را تعریف امید و مؤلفه های آن شامل هدف، مسیر و عامل و نظریه امید از مفهوم امید در روان شناسی مثبت گرا به شمار می روند. در نهایت با تلفیق این دو دیدگاه به وجوه تشابه و تفاوت امید در تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن و روایات با روان شناسی مثبت اشاره شده است (14).

 نتیجه پژوهش شریفی با عنوان راههای امید آفرینی در قرآن و موانع آن، با فرایند و محتویات الگوی امید درمانی ارایه شددر این پژوهش همخوانی دارد. او در پژوهش خود دریافت که برای ایجاد و تقویت امید آفرینی از سه راه شناختی، عاطفی و رفتاری استدلال می کند. برای امید آفرینی از راه شناختی به آیه ای از قرآن کریم که به باورهای سه گانه اعتقادی یعنی توحید، نبوت و معاد اشاره می نماید، تمسک می کند، برای امید آفرینی از راه عاطفی به آیه لاتقنط استدلال می گردد، و برای ایجاد و تقویت امید آفرینی از راه رفتاری به آیاتی که اعمال صالح را

بیان می دارد، کمک گرفته و تمسک می گردد (18).

پژوهش های قبلی، مفهوم امید و امید درمانی را از منظر قرآن و روایات و علوم روانشناسی بررسی کرده اند. پژوهشهای روانشناسی به ویژه الگوی اشنایدر مفهوم امید را از جنبه مثبت بررسی کرده است و الگوی امید درمانی نیز بر همین جنبه طرح شده است.

مفهوم امید در قرآن و روایات بر دو بعد مثبت و منفی (کاذب) تاکید داشته و مراحل امید درمانی به صورت یکپارچه نه در مراحلی کاملا مشخص آمده است.با این وجود در تحقیقات قبلی یک هماهنگی و یکپارچه سازی امید درمانی با امید درمانی توحیدی (قرآنی) و همچنین تطبیق مفاهیم امید (روانشناسی و قرآنی) و فرایند درمان (توحیدی و روانشناختی و قرآنی) صورت نگرفته بود. به عبارتی در مدلهای درمانی روانشناختی هدف، مسیر و انگیزه های امید درمانی به موضوع مستقیم امید اشاره نشده است و اگر هم اشاره شده باشد به دید کیفیت زندگی دنیوی پرداخته و از موضوع خاص امیدواری که امید توحیدی (مخصوصا امید اخروی و رسیدن به لقاء الله) می باشد، غافل مانده است. در تحقیق حاضر تاحدودی به این مسئله پاسخ داده شده است.

 در این پژوهش پیشنهاد کاربردی به این صورت است که برای شناسایی و تقویت امید درمانی از دیدگاه قرآن از پرسشنامه تایید شده مذکور استفاده گردد.