دوماهنامه علمی پژوهشی

مقدمه

در سال­های اخیر شاهد افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف در سطوح مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد جامعه هستیم. امروزه استفاده از ظروف یکبار مصرف برای نگهداری و عرضه مواد غذایی به امری ضروری و اجتناب ناپذیر در جامعه تبدیل شده است (1). در مراکز تهیه، توزیع و عرضه موادغذایی، کلیه مراسم و جلسات و همچنین مهمانی­های خانگی ضمن رعایت دقیق مسائل بهداشتی ظروف یکبار مصرف مورد استفاده قرار می­گیرند(3 ، 2).استفاده از ظروف یکبار مصرف به ویژه در صنعت بسته­بندی و ذخیره­سازی مواد غذایی به دلیل وزن کم و مقاومت مکانیکی بالا، ماده اولیه ارزان، نگهداری و حمل و نقل آسان آنها، سهولت در مصرف، صرفه­جویی در وقت، رعایت مسائل بهداشتی به طور وسیعی در جهان در حال گسترش است (5، 4 ، 1). پیشرفت جامعه و تغییر در شیوه زندگی مردم نیز در استفاده از ظروف یکبار مصرف بی­تأثیر نبوده است (2). گزارش­ها نشان می­دهند در حال حاضر سالانه ده میلیون تن پلاستیک در صنایع بسته­بندی ایران استفاده می­شوند که از این مقدار 570 هزار تن به تولید ظروف یکبار مصرف پلاستیکی اختصاص دارد که همچنان در حال رشد می­باشد (3). بدین ترتیب ایران پنجمین کشور مصرف کننده پلاستیک در جهان به شمار می­آید در حالی که با بیش از 83 میلیون نفر جمعیت، نوزدهمین جمعیت جهان را دارا می­باشد (6).

این ظروف به شکل­های مختلف پلاستیکی، فومی، کاغذی، گیاهی و آلومینیومی تولید می­گردند (2). ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪﻱ­ﻫﺎﻱ ﻳﻜﺒﺎﺭ ﻣﺼﺮﻑ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ معمولاً ﺍﺯ ﺟﻨﺲ ﺳﻠﻮﻟﺰ ﻣﻲ­ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﭘﻠﯿﻤﺮﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺍﻱ ﺳﻼﻣﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻲ­ﺿﺮﺭ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭﻱ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺯﻳﺴﺖ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﺄﻳﯿﺪ ﺍﺭﮔﺎن­هاﻱ ﺯﻳﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﻲ ﻣﻲ­ﺑﺎﺷﻨﺪ (7). ﺍﻣﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪﻱ­ﻫﺎﻱ ﻳﻜﺒﺎﺭ ﻣﺼﺮﻑ ﭘﻠﯿﻤﺮﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﻣﺎ اغلب ﺍﺯ ﺟﻨﺲ ﻣﻮﺍﺩ ﭘﻠﯿﻤﺮﻱ ﺳﻨﺘﺰﻱ ﺷﯿﻤﯿﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﯿﺒﺎﺕ ﺷﯿﻤﯿﺎﻳﻲ ﻣﻀﺮ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻃﻲ ﺗﻮﻟﯿﺪﺷﺎﻥ ﺑﻜﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ، ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺩﺍﺭﻧﺪ (8). بنابراین ظروف یکبار مصرف در مقابل مزایای فراوانی که برای جامعه امروزی فراهم آورده است، دارای معایبی نیز می­باشد که آگاهی از آنها می­تواند تا حدی استفاده از ظروف یکبار مصرف را محدودتر کند و روش­های استفاده صحیح از آن ها را              پایه­گذاری کند (9). استفاده مداوم و طولانی مدت از ظروف پلاستیکی یکبار مصرف باعث بروز عوارضی چون بی­خوابی و بی­حوصلگی می­شود. هم چنین احتمال ورود ترکیبات خطرناک این ظروف  به مواد غذایی و احتمال ابتلا به سرطان افزایش    می­یابد (3).

تمایل به استفاده از کالاهای یکبار مصرف در بین مردم به ویژه در مراسم­ها و جشن­ها روز به روز درحال افزایش است و این موضوع راه را برای تولید هرچه بیشتر این محصولات باز کرده است. با توجه به اینکه ارائه راه­ حل مؤثر و جامع برای کاهش استفاده از این ظروف و هم چنین استفاده صحیح از آن ها در مواقع مورد نیاز، به برنامه­ریزی­های کاربردی و هدفمند نیاز دارد، لذا بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی هم در سطح فردی و هم در سطوح بین فردی و اجتماعی و درواقع بررسی اکولوژیک عوامل مصرف دارای اهمیت بسزایی است. بعلت مطالعات محدود در این زمینه و نقش احتمالی عوامل فرهنگی و زندگی اجتماعی و مشاهدات میدانی در استفاده بی­رویه از ظروف یکبار مصرف، این مطالعه با هدف تبیین عوامل اکولوژیک مرتبط با استفاده از ظروف یکبار مصرف در ساکنین شهرستان خمینی­شهر انجام شد.

روش بررسی

جامعه مورد مطالعه مردان و زنان 16 تا 73 سال از اقشار و مناطق مختلف، علاقمند به همکاری و ساکن شهرستان خمینی­شهر بودند. جهت ورود به مطالعه افرادی انتخاب شدند که تجربه استفاده از ظروف یکبار مصرف را داشته باشند و بتوانند تجارب خود را بیان کنند و از طرفی تمایل به انجام مصاحبه نیز داشته باشند.عدم تمایل به مصاحبه ویا نارضایتی از مشارکت در هر مقطعی از پژوهش و سکونت نداشتن در شهرستان خمینی شهر  معیار های خروج افراد از مطالعه بود.

مطالعه حاضر در سال 1399 در شهرستان خمینی­شهر به روش کیفی و با رویکرد تحلیل محتوای هدایت شده انجام شد.    داده­های این مطالعه از طریق انجام مصاحبه­های نیمه ساختارمند با استفاده از سؤالات باز به دست آمد.مصاحبه­ها با رعایت احترام متقابل و اطمینان بخشیدن به مشارکت کننده مبنی بر حفظ راز داری و محرمانه بودن اطلاعات و با کسب رضایت نامه آگاهانه کتبی به صورت ضبط شده جمع آوری شدند و در برخی موارد یادداشت برداری­هایی در ضمن مصاحبه­ها انجام شد.

در مصاحبه توسط محقق از افراد خواسته شد تا ضمن معرفی خود تجربیات شخصی و روزمره­شان در رابطه با استفاده از ظروف یکبار مصرف و همچنین دلایل شخصی­شان در استفاده یا عدم استفاده از این ظروف را بیان کنند. ادامه مصاحبه و روند سوالات هم­راستا با صحبت­های مشارکت کنندگان ادامه یافت تا زمانی که فرد صحبت و نظریه جدیدی برای عنوان کردن نداشت و به مصاحبه پایان می­داد.

جمع آوری داده­ها تا رسیدن به اشباع و تا زمانی که ایده و نظریه جدیدی مطرح نشد، ادامه یافت.

در مجموع 37 مصاحبه با شرکت کنندگان مختلف صورت گرفت که بین 15تا 45 دقیقه به طول انجامید. کلیه مصاحبه­ های ضبط شده و یادداشت های دستنویس به صورت کلمه به کلمه پیاده سازی و تایپ گردید.

متون تایپ شـده جهت تجزیه و تحـلیل به نرم افزار MAXQDA20 وارد شد و به روش تحلیل محتوا و بر اساس مراحل Elo شامل: 1- پیاده سازی متن مصاحبه­ها ، یادداشت­ها ، مشاهدات و بحث گروهی؛ 2- مروره چند باره مطالب نوشتاری و ایجاد حس نسبت به داده­ها و غوطه­وری در آن ها جهت درک بهتر؛ 3- کددهی باز، به معنای کددهی یا تیتر دادن به متن نوشته­ها،گروهبندی کدها؛ 4- دسته­بندی به معنای قرار دادن کدهای مشابه در دسته­ها؛ 5- انتزاع کردن به معنای توصیف موضوع از طریق ایجاد دسته­ها و ایجاد طبقات اصلی،                     مورد بررسی قـرار گرفت.کد اخلاق (8268) به شناسه IR.SSU.SPH.REC.1399.119 در تاریخ 19/5/1399 برای این پایان نامه با کد 7026 اخذ شده است.

یافته ها

افراد مشارکت کننده 37 نفر بوده که 51% را زنان و 49%را مردان تشکیل دادند. در این پژوهش از افراد مختلف و در گروهای سنی مختلف و در مشاغل گوناگون از مشارت کنندگان استفاده شده است.

نتایج مطالعه­ نشان داد که رفتار استفاده از ظروف یکبار مصرف در دو دسته اصلی عوامل فردی و بین فردی و اجتماعی دخیل در استفاده از ظروف یکبار مصرف قرار می­گیرد.

جدول 1: مشخصات دموگرافیک مشارکت کنندگان اصلی

طیف عوامل تسهیل کننده یا مانع شونده فردی در انتخاب ظروف یکبار مصرف:آگاهی مصرف کنندگان در زمینه مسائل بهداشتی در رابطه با مواد غذایی فله، دانش محدود آن ها در رابطه با سلامت ظروف یکبار مصرف، آگاهی ناکافی و عمل نکردن به آموخته­ها شرایطی را ایجاد کرده است که موجب افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف شده است.

"قبلا یک مقدار آگاهی بهداشتی مردم کم بود، الان خیلی خوب می­دانند که غذاها و مواد خوراکی فله تاریخ انقضا و تاریخ تولید، مدت و شرایط نگهداری آن خوب نیست. ما هم همینطوریم."(خانم، کارمند، 47 ساله)

بررسی صحبت­های افراد شرکت کننده در مصاحبه نشان می­دهد که راحت طلبی،زمان­بر بودن شستشوی ظروف در مهمانی­های خانوادگی، راحتی استفاده از ظروف یکبار مصرف در    مهمانی­های بزرگ، عدم نیاز به شستشو، راحتی استفاده از مواد بسته بندی شده، راحتی و دسترسی آسان برای کارمندان و از طرفی اهمیت دادن به سلامتی افراد خانواده موجب کاهش استفاده از ظروف یکبار مصرف شده است.

"کلا همیشه جامعه و انسان و بشر به دنبال زندگی ماشینی شده است و به دنبال رفاه و راحتی هستند. وقتی ظرف، یک ظرف ملامین یا چینی باشد باید آن را بشویی و تمییز کنی، جمع آوری آن هست ولی اینها خیر. به محض اینکه استفاده می­کنند خصوصا در جایی که تعداد افراد زیاد باشند، بعد سریع جمع می­کنند و دور می­ریزند.

خیلی برایشان راحت است. چون که جامعه کلا دارد به سمت ماشینی شدن و راحت طلبی می­رود، انسان روز به روز کارهایی می­کند که به سمت این برود که زندگی­اش راحت­تر بشود. این هم بی اثر نبوده." (خانم، خانه­دار، 43 ساله)

ترجیحات رفتاری افراد مانند ترجیح به استفاده از ظروف چینی و لیوان­های شیشه­ای در مهمانی­ها بجای ظروف و لیوان­های یکبار مصرف، ترجیح دادن استفاده از ظروف دائمی در سفر (مثل استیل)، استفاده از لوازم و ظروف آشپزخانه غیرپلاستیکی دائمی مثل آبکش استیل بجای پلاستیکی و همچنین ترجیحات اقتصادی مانند انتخاب مواد غذایی دارای بسته بندی با کیفیت و با وجود پرداخت هزینه بیشتر باعث کاهش مصرف ظروف یکبار مصرف در جامعه شده است.

"سعی می­کنم حتی برنج را در آبکش­های استیل یا روی آبکش کنم و پلاستیکی نباشد. چون برنج داغ است و ما می­ریزیم داخل آبکش پلاستیکی و آن حرارتی که بلند می­شود و از آن تولید می­شود برای ما بد است. " (خانم، فرهنگی، 56 ساله)

دیدگاه افراد شرکت کننده در مصاحبه نشان می­دهد که ترس از بیمار شدن در صورت عدم استفاده از ظروف یکبار مصرف در شرایط خاص، ترس از شستشوی نامناسب ظروف و انتقال بیماری­ها، استرس فردی و ترس از به تعویق افتادن کارها، خجالت کشیدن هنگام استفاده از کیسه­های پارچه­ای و نگاه منفی به آنها موجب افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف در دهه­های اخیر شده است.

"به خاطر ترس از اینکه شستشو ناصحیح باعث انتقال و ماندگاری بیماری شود، این کارها را انجام می­دهم و ظروف یکبار مصرف استفاده می­کنم." (خانم، کارمند، 47 ساله)

بررسی صحبت­های افراد نشان می­دهد که عواملی چون درک ناکافی از مشکلات استفاده مجدد از بعضی از ظروف یکبار مصرف، بی توجهی به مشکلات سلامتی در تولید و استفاده نادرست از ظروف یکبار مصرف، سنگین بودن ظروف دائمی و سختی استفاده از آنها، ناتوانی افراد در منزل و سالمند بودن آنها، محدودیت و در دسترس نبودن کیسه­های پارچه­ای و نیاز به خریدهای مکرر و روزانه منجر به افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف در جامعه شده است."هر خانه­ای را که نگاه کنیم می­بینیم 200-300 تا از این ظرف­ها در خانه جمع است و بعد در آن غذاهای دیگر می­ریزند برای خانه همسایه­ها می­برند و این اصلا درست نیست. اصلا چندبار استفاده کردن درست نیست. یکبار باید استفاده شود و هیچکس هم یکبار استفاده نمی­کند و بعد دور بندازد. "(خانم، فرهنگی، 56 ساله)

افراد شرکت کننده در مصاحبه معتقد بودند که لزوم رعایت دستورالعمل های بهداشتی یعنی استفاده از ظروف یکبار مصرف در شرایط بهداشتی جامعه و موقعیت­ها و بیماری­های خاص (مانند وضعیت فعلی کرونا) و شرایط و قوانین بهداشتی حال حاضر جامعه؛ و همچنین جبر محیطی مانند سازگار شدن فرد با شرایطی که در آن قرار دارد، بسته بندی بعضی از مواد غذایی، اجناس و داروها در ظروف یکبار مصرف و اجبار ادارات به بسته بندی مواد غذایی توزیعی ازجمله عواملی هستند که استفاده از ظروف یکبار مصرف را افزایش داده­اند.

"قبلا مواد غذایی مخصوصا در جامعه حالت سنتی داشت. ظرف­ها پلاستیکی، کاغذی، کارتنی بود، فرد می­توانست انتخاب کند ولی الان به نوعی مجبور کرده­اند که همه مواد غذایی بسته بندی شود و در سطح جامعه توزیع شود. شاید قسمت اعظمش را بتوانیم بگوییم که اجبار برخانوارها است که از این ظروف استفاده کنند. شاید چاره­ای به آن صورت ندارند. یعنی حق انتخابی ندارند که بخواهند از این ظروف استفاده نکنند." (آقا، کارمند، 50 ساله)

مصاحبه­ها نشان می­دهد که به عقیده افراد افزایش تعداد رستوران­ها، تالارها، آشپزخانه­های بیرون­بر و اماکن عمومی و استفاده گسترده آنها از ظروف یکبار مصرف، استقبال گسترده مردم از این اماکن و استفاده از لیوان­های یکبار مصرف در اماکن متبرکه نقش مهمی در افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف دارد.

"پارک­ها، رستوران­ها، صنایع مواد غذایی، ادارات، سازمان­ها، هر جایی که بروید ظروف یکبار مصرف کاربرد دارد و به فراخور نوع مصرفی که دارند کم و زیاد هست ولی استفاده به وفور دیده می­شود. " (آقا، کارمند، 47 ساله)

بررسی مصاحبه­ها نشان می­دهد که تبلیغات صورت گرفته نقش مؤثری در افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف داشته­اند. نوع بسته بندی­های خاص و جذاب سبب جلب توجه و تبلیغ و افزایش مصرف می­شود. از طرفی تبلیغات شرکت­ها و تولید کننده­ها بر روی پلاستیک­های خرید موجب تولید گسترده این پلاستیک­ها شده است.

"در مغازه­ها می­توانیم بسته بندی محصولات را اشاره کنیم که در خرید وقتی می­روم آنجا، بالاخره یک بحثی داریم بنام روانشناسی خرید، خرید و فروش، که در این روانشناسی خرید هر چه تبلیغات و بسته بندی محصول شکیل­تر و جذاب­تر باشد درنتیجه مشتری هم بیشتر جلب می­شود و آن را برمیدارد. " (آقا، دانش­آموز، 16 ساله)

مصاحبه با افراد و بررسی صحبت­های آنها نشان داد که هزینه کم و مقرون به صرفه بودن ظروف یکبار مصرف به لحاظ اقتصادی در مقایسه با انواع دیگر ظروف یکبار مصرف مثل ظروف کاغذی و آلومینیومی و همچنین ظروف دائمی، صرفه جویی در مصرف آب، عدم تحمیل خسارت به مصرف کننده در مقایسه با ظروف دائمی و گرانقیمت، کاهش هزینه­های بسته بندی در کارخانه­ها، و از طرف دیگر افزایش کارخانه­های تولید کننده ظروف یکبار مصرف و به دنبال آن افزایش مغازه­های توزیعی در سطح شهر موجب افزایش مصرف این ظروف شده است."اگر فرد بخواهد مهمانی بگیرد یا استفاده کلی داشته باشد، از لحاظ صرفه اقتصادی استفاده از ظروف یکبار مصرف

چون هزینه کمتری دارد، بهتر است." (خانم، کارمند، 40 ساله)

بررسی مصاحبه­ها نشان می­دهد که تنوع استفاده در بخش­ها و جنبه­های مختلف زندگی مانند استفاده از ظروف یکبار مصرف کاغذی و گیاهی در صنوف مختلف، کاهش عرضه مواد غذایی به صورت فله، استفاده از پلاستیک جهت بسته بندی مواد غذایی قابل فریزر و عدم جایگزین مناسب، استفاده از سلفون برای کارهای مختلف (از نگهداری مواد غذایی تا کارهای هنری)، ضربه پذیر بودن، عدم شکنندگی، عایق بودن مواد پلاستیکی، تنوع طرح و رنگ، شکل پذیری بالا، فراوانی مواد اولیه تولید ظروف پلاستیکی و وجود انواع و اقسام آن، شکیل و زیبا بودن آنها، در دسترس بودن کیسه­های پلاستیکی به وفور در فروشگاه­ها و همچنین راحتی استفاده از ظروف یکبار مصرف و کیسه­های پلاستیکی از مهم­ترین دلایل افزایش مصرف ظروف یکبار مصرف و کیسه­های پلاستیکی در جامعه است.

"یک خاصیت دیگری که ظروف یکبار مصرف بسته بندی دارند شفاف بودن آنهاست. مثلا شخصی که می­خواهد محصولی را خریداری کند در فروشگاه­ها می­تواند محتویات آن ظرف را به راحتی ببیند و همین موجب جذب شدن مشتری              می­شود و موجب افزایش خرید آن کالا و ترویج استفاده از ظروف یکبار مصرف." (آقا، دانش آموز، 16 ساله)

مصاحبه با افراد مختلف نشان داد که به دلیل رعایت مسائل بهداشتی و بهداشتی­تر بودن استفاده از ظروف یکبار مصرف، اهمیت رعایت اصول بهداشتی و کاهش بار بیماری های واگیردار، اهمیت به تمیزی و پاکیزگی و افزایش سرعت عمل در رستوران­ها برای آماده کردن میزها منجر به افزایش استفاده از

ظروف یکبار مصرف شده است.

"ظروف یکبار مصرف حتی در بحث کرونا یا مسائل بهداشتی و بیماری­های دیگر کنار آن، خیلی نقش مثبت دارد. قطعا بسته بندی بهداشتی مفهومش این است که خیلی پروتکل­های بهداشتی در آن رعایت می­شود." (آقا، کارمند، 45 ساله)

با توجه به نتایج استخراج شده از مصاحبه­ها افزایش تعداد افراد در مهمانی­، مراسم­های عروسی یا عزاداری و دیگر مراسم­ها، زمان­بر بودن شستشوی ظروف دائمی و درمقابل راحتی بیشتر و خستگی کمتر میزبان در مهمانی­ها هنگام استفاده از ظروف یکبار مصرف، لذت بردن از لحظات مهمانی و دورهمی، افزایش سطح مصرف خانواده­ها و پیشروی آنها به سمت مصرف گرایی، تجمل گرایی خانواده­ها و رقابت در بین خانواده­ها (چشم و هم چشمی)، احساس شیک، خاص و باکلاس بودن و جایگاه اجتماعی بالاتری داشتن هنگام استفاده از این ظروف ازجمله عواملی است که منجر به افزایش استفاده از ظروف و سفر­ه­های یکبار مصرف در بین خانواده ها می­شود.

"چشم و هم چشمی هم خیلی تأثیر داشته است. در این چشم و هم چشمی­ها فکر می­کنند اگر ظروف یکبار مصرف با طرح­ها و شکل­های متفاوت با الگوهایی که روی آن نقاشی شده یا سفره­های یکبار مصرفی که انواع و اقسام طرح­ها را دارد، استفاده کنند باعث زیبایی مراسم­شان می­شود." (آقا، کارمند، 37 ساله)

درمقابل این عوامل دلایلی ازجمله آداب و فرهنگ خانوادگی افراد، اعتقادات خانوادگی و حفظ فرهنگ مهمانداری، احترام به مهمان و عدم توهین به آنها، القای حس خوب و مثبت در مهمان و زیبایی و وزین بودن مجلس مهمانی موجب می­شود که افراد

از ظروف دائمی چینی و شیشه­ای استفاده کنند و این امر سبب کاهش استفاده از ظروف یکبار مصرف در بعضی از خانواده­ها می­شود.

"از لحاظ فرهنگ مهمانداری و احترام به مهمان و سنگینی و وزینی یک مهمانی، ترجیحم این است که ظروفم ظروف مناسب و دائمی باشد." (خانم، کارمند، 47 ساله)

عرضه مواد مصرفی با ظروف یکبار مصرف توسط سازمان­ها:بررسی صحبت­های افراد شرکت کننده در مصاحبه نشان   می­دهد که استفاده از ظروف و مواد پلاستیکی یکبار مصرف در بیمارستان­ها و آزمایشگاه­ها و مراکز بهداشتی به علت رعایت بحث بهداشت، سهولت استفاده و عدم نیاز به استریل کردن برای استفاده مجدد، سلامت و ایمنی افراد در بحث تزریقات و نمونه­گیری آزمایشات و انتقال آسان نمونه­های آزمایشی در مسافت­های طولانی، افزایش استفاده از این ظروف در کارخانه­ها و مراکز برای توزیع مواد مصرفی بین کارکنان، عرضه گسترده محصولات و مواد غذایی در بسته بندی­های یکبار مصرف و عدم وجود محصولات با بسته بندی­های غیر پلاستیکی موجب افزایش گسترده استفاده از این ظروف در جامعه شده­اند.

"در مراکز بهداشتی و مجتمع­های کاری، اجتماعی، اقتصادی که می­رویم اکثرا از ظروف یکبار مصرف برای مواد غذایی و این موارد استفاده می­شود. " (آقا، کارمند، 47 ساله)

نرم­های اجتماعی در استفاده یا پرهیز از ظروف یکبار مصرف:اطلاع نداشتن از استانداردهای مورد نیاز برای تولید ظروف یکبار مصرف و انتخاب ظرف مناسب، تغییر در سبک خرید و خرید کلی ماهانه، خرید از فروشگاه­های بزرگ و تفکیک اقلام خریداری شده در پلاستیک­های جداگانه، تغییر شرایط زندگی مردم نسبت به گذشته، تغییر سبک زندگی و فرهنگ مردم، تربیت خانوادگی، تغییر تدریجی شرایط زندگی مردم و ماشینی شدن زندگی­ها و تغییر نگرش مردم، تغییر شرایط فرهنگی جامعه و باب شدن استفاده از ظروف یکبار مصرف، تغییرات فرهنگی خانواده­ها، رواج ارزش­های غلط، ایجاد باورها و فرهنگ­های جدید، افزایش استقبال از مواد غذایی بسته بندی به دلیل وجود برچسب­های بهداشتی (شامل تاریخ تولید، تاریخ انقضا، شرایط نگهداری و تاییدیه بهداشت) بر روی آنها، عدم دسترسی به امکانات کافی در سفر، دسترسی ناکافی به آب، راحتی استفاده از ظروف یکبار مصرف در سفر، فضای کم و محدودیت­های سفر موجب افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف در سال­های اخیر در جامعه شده است و به نوعی این ظروف با زندگی مردم عجین شده است.

"سبک زندگی و فرهنگ و شرایطی که جامعه دارد و شرایط کلی جامعه به سمت خاصی سوق پیدا می­کند و در یکسری رفتارهایی مثل همین مصرف پلاستیک­ها اثرگذار می­شود و آن را تحت تأثیر قرار می­دهد و باعث افزایش مصرف می­شود." (خانم، کارمند، 47 ساله)

اطلاع رسانی درست و کارآمد، آگاهی رسانی­های عمومی، آموزش همگانی، اطلاع رسانی و آموزش از طریق رسانه­ها و افزایش اطلاعات مردم در رابطه با مضرات و مشکلات ظروف یکبار مصرف و نحوه صحیح استفاده از آنها، استفاده از کیسه های گیاهی در بعضی از فروشگاه­ها، همراه داشتن کیسه­های پارچه­ای، وجود جایگزین مناسب برای ظروف یکبار مصرف پلاستیکی، آگاهی از دیر تجزیه شدن ظروف پلاستیکی و آلودگی­های زیستی ناشی از آن ها، توجه به نسل­های آینده و هم چنین توجه به حفظ طبیعت، جبر اقتصادی حاکم بر جامعه و گران شدن مواد اولیه و درنهایت گران شدن ظروف پلاستیکی می­تواند در کاهش استفاده از این ظروف تأثیر مثبت داشته باشد.

"حتما باید ظرف­های یکبار مصرف یک جایگزین خوب داشته باشند که بشود آن را به چرخه طبیعت برگرداند. اگر جایگزین آن بیایید کم کم نهادینه می­شود و مردم روی بیاورند به آن سمت و کمتر یکبار مصرف استفاده می­کنند." (آقا، کارمند، 40 ساله)

بحث و نتیجه گیری

هدف از مطالعه حاضر بررسی عوامل اکولوژیک موثر در استفاده از ظروف یکبار مصرف در شهرستان خمینی شهر بود. نتایج پژوهش نشان داد که عوامل مؤثر در استفاده از ظروف یکبار مصرف شامل عوامل درون و بین فردی و اجتماعی             می­شود.. این عوامل درون و بین فردی و اجتماعی هم بر افزایش و هم بر کاهش استفاده از ظروف یکبار مصرف تأثیرگذار هستند. نتایج جاویدی و همکاران (1399) نیز هم راستا با نتایج این پژوهش بود (10). نتایج مطالعه آن ها نشان داد که عوامل مؤثر بر رفتار خرید در مصرف کنندگان سبز (طرفداران حفظ طبیعت و مصرف کنندگان محصولات سازگار با محیط زیست) به عوامل درونی و بیرونی مربوط می­شود. آن ها عنوان کردند که این عوامل درونی شامل عوامل فردی، روانی و ارزشی- اعتقادی، و عوامل بیرونی شامل عوامل فرهنگی- اجتماعی، عوامل مرتبط با محصول و عوامل بازاریابی و تبلیغات می­باشد.

در این مطالعه افراد رفاه و راحتی خود و خانواده را بر دیگر عوامل مقدم دانسته و این موضوع یکی از مهم­ترین دلایل

افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف بود. مهدوی مزده و فخیم هاشمی (1393) در مطالعات خود (11) دریافتند که افراد با وجود آگاهی نسبی در رابطه با مضرات استفاده از ظروف یکبار مصرف، به دلایلی چون سبکی، راحتی، نشکن بودن، این ظروف را در اولویت استفاده قرار می­دهند. پژوهش رجبی­زاده و افسری­نژاد (1383) نیز نشان داد که اعتقاد به بهداشتی­تر بودن بطری­های آب معدنی از عمومی­ترین دلایل گرایش مردم به    آن ها است (12). در مقابل نتایج نشان داد که افزایش آگاهی و توجه به بحث سلامت خانواده یکی از مباحث اصلی و مؤثر در جهت کاهش استفاده از ظروف یکبار مصرف است که توجه و برنامه ریزی درباره آن می­تواند در درازمدت تأثیر مثبتی در کاهش مصرف داشته باشد. مطابق با این نتایج مطالعه شارپ و همکاران (2010) نیز نشان داد که آموزش­های عمومی و افزایش آگاهی عمومی در رابطه با جنبه­های منفی پلاستیک­های یکبار مصرف موجب کاهش استفاده مردم از این محصولات می­شود (13). نتایج خضرایی (1394) نیز تأثیر مثبت آموزش در جایگزینی ظروف یکبار مصرف گیاهی بجای ظروف یکبار مصرف پلاستیکی را نشان داد (7). رعایت مسائل بهداشتی در جامعه از مهم­ترین عوامل تشویق کننده افراد به استفاده از ظروف یکبار مصرف است. کولیگنون و همکاران (2009) نیز یکی از دلایل عمده افزایش استفاده از ظروف یکبار مصرف در جامعه را انتقال کمتر بیماری­های واگیردار توسط این ظروف نسبت به ظروف چند بار مصرف عنوان کرده است (14). گستردگی توزیع این ظروف در سطح جامعه از عوامل سوق دهنده آن ها به استفاده از ظروف یکبار مصرف می­شود است. نتایج آدانه و مولتا (2011)

نیز با یافته­های این پژوهش مطابقت داشت (15).

تغییر شرایط اجتماعی و فرهنگی شامل تغییر در نگرش مردم، سبک خرید، سبک زندگی، ماشینی شدن زندگی­ها و راحت طلبی افراد و از طرف دیگر آموزش­ها و تبلیغات انجام گرفته در زمینه استفاده از ظروف یکبار مصرف باعث افزایش استفاده از این محصولات شده است. در همین راستا نتایج پژوهش جهانی و همکارانش (1396) نشان داد که آگاهی عمومی پایین از مضرات استفاده از محصولات پلاستیکی یکبار مصرف، فرهنگ استفاده نادرست، و نگرش منفی و اشتباه نسبت به کالاهای یکبار مصرف مانند کیسه­های پلاستیکی حامل، به عنوان سه دلیل عمده و اصلی استفاده بیش از حد از محصولات پلاستیکی از طرف مصاحبه شوندگان مطرح شد (16). نتیجه پژوهش مشخص می کند که ظروف یکبار مصرف به عنوان یک کالای برگرفته از طبیعت و تولید شده توسط انسان بخش قابل توجهی از تعامل بین انسان و اکوسیستم اطراف آن را تحت تأثیر قرار می­دهد. بازگشت این ظروف به طبیعت  نیز از بعد دیگری بحث اکولوژی انسانی را به چالش می­کشد. در این میان تأثیر افراد از یکدیگر در جامعه که بر استفاده از ظروف یکبار مصرف تأثیرگذار است نیز قابل تامل است.

مردم برای افزایش رفاه، رضایت درونی، آرامش و راحت طلبی خود گرایش زیادی به استفاده از ظروف یکبار مصرف دارند. در این میان شرایط حاکم بر جامعه نیز آنها را به استفاده بیشتر از این کالاهای یکبار مصرف تشویق می­کند، اما توجه به بحث سلامتی و برنامه ریزی برای آموزش خانواده­ها تا حد زیادی می­تواند با افزایش آگاهی افراد در کاهش استفاده از این ظروف مؤثر باشد.

از طرفی به دلیل توجه به اکوسیستم­ها و محیط زیست و تلاش برای حفظ آنها توسط مردم، آموزش­های صحیح در رابطه با استفاده درست و اصولی از ظروف یکبار مصرف علاوه بر کاهش مصرف این ظروف به حفظ طبیعت و کاهش آسیب وارده بر آن توسط زباله­های تولیدی توسط انسان کمک                 می­کند.

تضاد منافع

نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچگونه تضاد منافعی در این مطالعه وجود ندارد.

تشکر و قدر دانی

نویسندگان بر خود لازم می دانند که از همه کسانی که مارا در اجرای این مطالعه یاری نموده اند تشکر و قدردانی نماید.