دوماهنامه علمی پژوهشی

خلاصه ای از مباحث روایت شده:

- بعد از اطلاعات اولیه کلی از شیرین پرسیدم چقدر بعد از ازدواج تصمیم به بارداری گرفتند و چه مدت بعد متوجه مشکل باروری شدند و مسأله اصلی چه بود؟ او می­گوید:

«... من از اول بچه می­خواستم. 7-6 ماه بعد از ازدواج احساس کردم مشکلی هست. پی­گیر مسأله که شدیم فهمیدم که بچه­دار نمیشم و مشکل از شوهرم بود. کاملاً صفر بود... همسرم سابقه خانوادگی­ام نداشت.»

- همین سؤال را از امیر، همسر شیرین پرسیدم. امیر که نه تنها نقش حمایتگری مردانه خود را مخدوش شده می­بیند بلکه مشکل ناباروریِ او، این احساس را درونش ایجاد کرده است که فرصت و امتیاز باروری فرد مقابل را سلب کرده و به اصطلاح

همسر خود را پاسوز و به نوعی قربانی خود کرده است. از این رو با پیشنهادی هر چند سنگین، سعی کرده بود شرایط                مشکل­زایی که خود را مسبب آن می‌دانست تعدیل کند.

«من اصلاً تصورش هم نمی­کردم مشکل داشته باشم... اصلاً سابقه خانوداگی نداشتیم بخاطر همین دکترهای خیلی زیادی رفتیم من یه عمل هم کردم یعنی تا این حد من رفتم جلو».{امیرکمی سکوت می­کند و}«... من بهش گفتم تو جوونی می‌تونی یه زندگی دوباره شروع کنی می‌دونستم اگه بره

برای من خیلی مشکل پیش میاد... اگه مشکل از سمت خانمم بود خیلی راحت بودم یعنی واقعاً وای میسادم ادامه می دادم... یعنی اصلاً به جدا شدن فکر نمی‌کردم...». 

- اما سمیرا از وضعیت خود و همسرش می­گوید که مشکل باروری نداشتند اما در زمان بارداری، جنین به لحاظ ژنتیکی دچار نقصان می‌شد.

«من و شوهرم مشکل نازایی نداریم. منم طبیعی باردار میشم دو بار هم باردار شدم اما مجبور شدم سقطشون کنم. جنین­ها مشکل ژنتیک داشتند.. دلیل پزشکی را هم متوجه نشدند. ما هردو آزمایش ژنتیک دادیم هیچکدوم مشکلی نداشتیم ولی توی ترکیباتی که صورت می‌گرفت جنین مشکل­دار می‌شد».

در هر زمان و مکان، نوع و نگرش اجتماعی خاصی بر مشکل ناباروری و انتساب آن حاکم بوده است. شواهد فرهنگی بسیاری از جوامع، حکایت از آن دارد که در مواجهه با امر ناباروری برچسب معنایی الصاق شده، غالباً بر زن بوده و در زمان رؤیت چنین مسأله­ای، پیش­فرض جامعه نقص زن و ضعف جسمانی او است. در چنین شرایطی زنان نیز همسو با نگرش غالب جامعه، مشکل را به خود نسبت داده و ملامت­گر خود بوده­اند. در جامعه معاصر، علیرغم آن که با پیشرفت علم و ارتقاء فرهنگی، این نگاه متقن، کمرنگ شده، اما همچنان رگه­هایی از آن باقی است. نگرشی که می­توان گفت بازمانده فرهنگی پیشین بوده و در نهاد زنان جامعه باقی مانده است.

- نسرین که به گفته خودش مسائل باروری در خانواده همسرش وجود داشته باز هم قبل از فهمیدنِ مشکل همسر، به گمان اینکه خودش نابارور است، دکترهای بسیار رفته تا اینکه...

«من دوسال بعد از ازدواج متوجه شدم که مشکل داریم فکرکردم مشکل از خودمه... خودم چندین بار دکتر رفتم... چندبارم اومدم شیراز نمونه‌برداری، عکس و همه این کارا انجام دادم... اما گفتن خودت مشکل نداری بعد گفتن شوهرت بیاد ... دیگه متوجه شدیم شوهرم مشکل داره».

- سمیه هم از مسأله باروری همسر خود و ظن اولیه­ای که بر خود داشته چنین می­گوید:

«حدودا ۷ سال پیش، 7-6 ماه بعد از ازدواجمون احساس کردم مشکل دارم... خب خیلی ناراحت بودم... رفتیم دکتر، اولش بهم قرص دادند گفتند تا سه ماه دیگر باردار میشم اما نشدم و خیلی ناراحت بودم.3 سه ماه بعد که باردار نشدم آزمایش دادیم و شوهرم صفر دراومد».

در کنار نگرش جنسیتی به مسأله ناباروری، گاهی ممکن است بر اثر حوادثی (همچون فشارهای روانی و مسائل روحی) باروری به تدریج تقلیل یابد و یا حتی زایل گردد و اتفاق غیرقابل انتظاری را رقم زند.

- در این خصوص با حمید، همسر سمیه صحبت شد. او نیز روایت خود را دارد:

«این ازدواج دومم هست ازدواج اولم صاحب 3 تا پسر پشت سر هم شدم بعدم همسرم فوت کرد. الان نزدیکه ۶ ساله ازدواج کردم بعد که چند سالی صبر کردیم بچه­دار نمی­شدیم... فکر می­کردیم مشکل از خانمم باشه... آزمایش که دادیم دکتر گفت مشکل از شماست. گفتم چطور سه تا بچه از من بوده؟!... گفت اسپرم شما صفر شده... گفت ارثی هست و خیلی­ها شده که این اتفاق افتاده بچه‌دار شدن بعدش به مرور زمان صفر شده».

علاوه بر مسائل روحی که محتمل است ناباروری تدریجی را  به دنبال داشته باشد، نکته بسیار مهمی که باید طرح شود این است که بسیاری از بیماری­های خاص ممکن است ایمنی و یا توانمندی کل بدن را متأثر کرده و به دیگر اندام­های بدن آسیب­ رساند. در شرایط اینچنینی ضرورت دارد پزشکان مربوطه از مسائل جانبی آگاهی داشته و متعهد باشند نقشی همه جانبه در سلامتی بیمار ایفا کنند. به نوعی باید گفت برخی از بیماری­های خاص بالاخص مواردی که روند درمان طولانی می­شود، ممکن است در این فرایند قدرت باروری بیمار تحت­الشعاع قرار گیرد و آسیب جدی بر آن وارد شود. در این شرایط قبل از وخیم شدن اوضاعِ بیمار و یا حتی پیش از اقدام جهت درمان­های سنگین، پزشکان می­بایست بیمار را راهنمایی کرده تا در صورت تمایل، سلول­های جنسی خود را در آزمایشگاه­ فریز کنند تا در صورت آسیب‌دیدگی و زایل شدن این سلول­ها، مشکل فرزندآوری برای آنان ایجاد نگردد. این راه­حل پیشگیرانه‌ی بسیار ساده اما مهم، خصوصاً برای بیماران مبتلا به سرطان که سلول­های سرطانی، قادر است کل هورمون­ها و آنزیم­های بدن را مختل و متأثرگرداند و یا حتی برخی بیماری­های خاص که محتمل است داروهای مصرفی روند درمان، مشکلات ناباروری را به همراه آورد، به مراتب ضروری­تر می­­شود. راهکارهای این چنینی نه تنها برای بیماران متأهل ضروری است بلکه با هدف پیشگیری و نگاه به آینده می‌بایست افراد مجرد بر همین سیاق راهنمایی گردند. در غیر این صورت احتمال می­رود بیماری بالفعل ناباروری بالقوه را نیز در خود بپروراند.

- در ارتباط با مبحث اشاره شده هلن وضعیت ناباروری همسر خود و پیشینه آنرا تشریح می­سازد:

«... شوهرم به خاطر اینکه سرطان داشته تو بچگیش و شیمی درمانی شده احتمال ناباروریش بود... خودش میگه بعد از اینکه درمانش سپری میشه مطالعه میکنه و متوجه میشه که ممکنه برای باروریش با مشکل مواجه شه ...».{هلن لحظه­ای سکوت و با ناراحتی}«یعنی خودش می‌گفت این همیشه یه کابوس برام بود و ازش می­ترسیدم ... که آخرم شد».

- مهرداد نیز علاوه بر مشکل نابینایی، در سال‌های گذشته دچار بیماری کلیوی شده بود که مجبور به دیالیز می­شود. او وضعیت  

ناباروری خود را نامرتبط با درمان‌های سنگین پیشین نمی­داند:

«... من باتوجه به بیماری کلیوی که داشتم و سروکارم با آزمایشگاه و دکتر، زیاد بود یه آزمایشی دادم و جراح کلیه و مجاری ادراری تو آزمایشاتم متوجه شدن مشکل باروری پیدا کردم و مسأله رو با من در جریان گذاشتن».{یعنی شما احساس می­کنید مشکل ناباروری شما ارتباطی داره با درمان­های پیشین؟} «... خب ببینید من خیلی در معرض آزمایشات مختلف و داروهای متفاوت بودم... یه بار از دکترم پرسیدم که مصرف این داروها تأثیری در ناباروری من داشته؟... دکترم انکار نکرد ... اما من فکر می­کنم بی­ارتباط نبود».

گاهی محتمل است ناباروری یکی از زوجین با گذر زمان، به دیگری انتقال یابد. بدین صورت که اگر یکی از زوجین نابارور باشد، زمان باروریِ فرد مقابل را به نوعی بسوزاند. این جریانِ انتقال بیشتر از سمت مرد به زن سرایت می کند. چرا که سال‌های باروری زن نسبت به مرد کوتاه­تر است و زنان با افزایش سن و گذشت زمان، بسیار سریع­تر از مردان، قدرت باروری خود را از دست می­دهند. در این شرایط محتمل است زن نیز همچون همسرش نابارور ­گردد.

 لذا زوجین گاهی به دلایلی چون ناتوانی مالی از هزینه­های سنگین درمان و حتی ناامیدی و خستگی از پیمودن فرایند طولانی درمان، یا حتی انتظار طولانی مدت جهت باروری طبیعی و یا هر مسأله شخصی دیگر، پروسه درمانی خود را به تعویق می­اندازند که این امر برای خانواده، هزینه زمان محسوب            می­گردد و راه­های درمانی را محدود می­سازد. در این وضعیت اگر مشکل فرزندآوری خانواده با روش­های IVF (از طریق لقاح خود زوجین) حل می­شد، بعد از آن، شرایط بسیار دشوارتر می­شود تا جایی که ممکن است فرزندآوری تنها با روش­های اهدای گامت صورت پذیرد.

- سپیده که 18 سال از ازدواجش می­گذرد، اشاره دارد که یکسال بعد از ازدواج، مشکل ناباروری همسرش مشخص            می­شود و روش IVF را به او معرفی می‌کنند اما به جهت  هزینه­های سنگین و عدم اطمینان از نتیجه، اقدامی نمی­کند و با گذر زمان و افزایش سن، خودش نیز نابارور می­شود:

«ما یکسال بعد از ازدواج هر دکتری که می‌گفتند می‌رفیتم ولی نتیجه نگرفیتم آزمایش که انجام دادیم گفتند شوهرتون نمی‌تونه. اسپرمش جوری نیست که بارور بشه به جز اینکهIVF انجام بدید اما بخاطر اینکه هزینه­اش زیاد بود درصد نتیجه‌اش هم کم بود بخاطر همین دنبالش نرفتیم آخرم که خودم...».

- فرزانه نیز از مشکل ناباروری همسرش می­گوید که بعد از مدتی او نیز مبتلا می­شود:

«از ابتدا خودم هیچ مشکلی نداشتم شوهرم مشکل داشت. رفتیم یزد با تخمک اهدایی خودم دکتر بهمون انتقال داد گفت جواب صددرصدی هست ولی نتیجه نگرفتیم و گفتن که  شوهرتون

خیلی ضعیفه. چون‌که سنم کمتر بود تخمک اهدایی خودم بود اما خب هزینه بالا بود... بعدشم خودم­ به مرور زمان تخمکام ضعیف شد... ».

البته جریان انتقال ناباروری به زن، در همین نقطه متوقف             نمی­شود و اگر زمان بیشتری تلف شود احتمال اینکه رحم زن توانمندی نگهداشت جنین را نیز از دست بدهد بسیار خواهد بود. در آن زمان خانواده برای فرزندآوری یا باید از طریق بهزیستی اقدام کند و سرپرستی کودکی را برعهده گیرند (که آن هم با افزایش سن زوجین، شرایط محدود می­شود) و یا علاوه بر دریافت گامت، رحم جایگزینی را انتخاب کنند. در این شرایط، فرزند حاصله هیچ اتصال فیزیکی و ژنتیکی با خانواده پرورش‌دهنده خود نخواهد داشت و به نوعی تفاوتی با فرزندآوری از بهزیستی نخواهد کرد. چنین شرایطی را اگر بیمارستان بپذیرد و اجازه چنین کاری دهد (اصولاً مانع از این کار می شوند)، باز هم دردسرها و مشقات آن بسیار خواهد بود.

- مرتضی نیز به خاطر شرایط خاصی که داشت، یعنی هم خودش مشکل باروری داشت و هم همسرش که تقریباً هم سن و سال یکدیگر بودند (54 سال)، علاوه بردریافت جنین، رحم نیز اجاره کرده بودند.

«ما 33 ساله ازدواج کردیم. خب از همون اول می خواستیم   بچه­دار شیم اما نشد... من خیلی ساله اومدم شیراز، خودم تنهایی آزمایش دادم که ببینم مشکل از خودمه یا خانم­ام که خانم­ام مشکلی نداشت... ما هم چندین سال بعدش رفتیم دنبال جنین اهدایی ... البته خیلی سال گذشته بود... یکی دوبار خانم­ام انتقال داد اما نشد... یعنی دیگه خا­نم­ام براش مشکل پیش اومده بود

نمی­تونست بچه­رو نگه داره... تا الان که مجبور شدیم علاوه بر گرفتن جنین رحم هم اجاره کنیم». { چرا ابتدای امر اقدام به گرفتن جنین نکردید؟} «هزینه­هاش بالا بود نمی­تونستم ...».

بحث و نتیجه­گیری

همان طور که جدول یافته­ها نمایش می­دهد مسأله باروری زوجین مربوطه، جدا از اینکه در ابتدا مشکلی مردانه بود (به استثنای یک مورد)، اما دلایل و ریشه­های متفاوتی داشت که علاوه بر جداول، در روایت­ها نیز به آن اشاره گردید. یکی از این دلایل ذکر شده، همان مسأله رایج ناباروری ژنتیکی است که ریشه­های وراثتی دارد و درمان‌های ساده­ای ندارد. اما تشخیص و پیشگیری آن از همان دوران کودکی یا حتی پیش ­از تولد می­تواند کمک­کننده و پیشگیرانه باشد. اما مورد دیگری که زوجین با آن مواجهه بودند مسأله ناباروری نبود بلکه مشکلاتی بود که در دوران بارداری برای جنین رخ می­داد. در این شرایط نیز هر چند زوجین به طور مشخص مشکل باروری ندارند اما عملاً به جهت باروری پرخطر، به سمت ناباروری سوق داده می­شوند. مسأله مهم دیگری که در مباحث نیز به آن اشاره شد ناباروری زن است که در اثر ناباروری همسر، او نیز مبتلا می­شود. در واقع باید گفت با گذر زمان، قدرت باروری زنان کاسته می‌شود و اگر اطاله زمان رخ دهد آنان در وضعیت ناباروری قطعی قرار خواهند گرفت.

لذا گاهی مشکلات ناباروری مردان، باروری زنان را تحت­الشعاع قرار داده و زمان باروری آن ها را از بین می‌برد.­ در واقع می­توان گفت اگر مسأله باروری مرد به سرعت حل نشود، ناباروری او بازتولید خواهد شد و باروری زن را نیز زایل خواهد ساخت و

در آن موقع است که فرزندآوری به مراتب دشوارتر می‌شود. اما در روایت­ها، موردی اشاره شد که به نوعی بر روند ناباروری تدریجی صحه ­می­گذاشت. موردی که مرد در ازدواج پیشین خود مشکل باروری نداشته اما به مرور زمان، قدرت باروری خود را از دست داده است. این مورد به اشاره پزشک، برای مردان می­تواند منشعب از ریشه­های روانی و عصبی باشد که با ترمیم آن­ها احتمال بازگشت باروری مرد خواهد رفت. اما علاوه بر مشکلات روحی، همان طور که در روایات بدان اشاره گردید محمتل است برخی ناباروری­ها از بیماری­هایی باشد که افراد به آن مبتلا شده و وضعیت جسمانی آنان را متأثر ساخته است.

در این شرایط همانطور که اشاره شد بهترین راه، پیشگیری اولیه با ذخیره­سازی سلول‌های جنسی افراد است که در صورت زایل شدن آن در طول درمان، بعد از گذر از پروسه درمانی با مسأله جدیدی مواجه نگردند و مشکل فرزندآوری را تجربه نکنند. در کل، روایت­ها به وضعیت ناباروری مردان توجه داشت اما در بطن خود روایت­گر آن بود که نه تنها ناباروری مردان می‌تواند پیوستی برای ناباروری زنان گردد بلکه کلیشه­های جنسیتی ناباروری، هم چنان قادر است تجربه­های تلخی را بر زنان تحمیل گرداند.

کلیشه­هایی که مبتنی بر تحقیق عباسی شوازی و همکاران (1387)، ناباروری را یک بار اجتماعی برای زنان در ایران می­دانند که با توجه به فرهنگ مردسالار، فشارهای عمیق اجتماعی ناباروری در ابتدای امر بر دوش زنان است (16). این مسأله به وسیله دو محقق دیگر (اینهورن و پاتریزیو، 2015)، در مناطق محروم جهان مورد بررسی قرار گرفته است و در ارزیابی آنان

نیز بر فشارهای جنسیتی ناباروری صحه گذاشته شده است.

بـه زعـم ایـن محقـقـین، زنانـی کـه در محیط ‌هایی با  ART (فناوری‌های کمک باروری) ضعیف زندگی می‌کنند، اثرات جنسیتی ناباروری ممکن است برای آنان ویران‌گر باشد. به گفته آنان با چنین تکنیک‌های باروری، مردان به طور فزاینده­ای ناباروری مردانه خود را تایید می­کنند و به دنبال درمان هستند. بنابراین، دسترسی به ART ممکن است تبعیض جنسیتی را به

ویژه در جنوب جهانی بهبود بخشد (17).

تضاد منافع

در این مقاله هیچگونه تضاد منافع وجود ندارد.

تقدیر و تشکر

بدینوسیله نویسندگان مراتب سپاسگزاری خود را از مدیریت و کارکـنان بیمـارستـان مادر و کودک شـیراز و همچنین مصاحبه

‌شوندگان اعلام می‌دارند.