دوماهنامه علمی پژوهشی

مقدمه

بهترین، مفیدترین و تاثیرگذارترین ماده غذایی برای کودک شیر مادر است. شیر مادر  تنها منبع تغذیه مناسب در 6 ماه اول زندگی است و در صورت تغذیه مناسب و کافی مادر در دوران شیر دهی، انرژی و مواد مغذی مورد نیاز برای رشد و تکامل شیرخوار تامین خواهد شد. از طرفی آلودگی شیر مادر به عناصر سمی مختلف می تواند آثار نامطلوبی بر سلامت کودکان بر جای گذارد (1). بنابراین سلامت شیر مادر ارتباط مستقیم با سلامت کودکان و نسل آینده جامعه دارد (2). تغذیه با شیر مادر برای تمام شیرخواران، تغذیه ارجح به شمار می رود. علی رغم برنامه ریزی هایی که در سطح ملی برای این مورد پیگیری می شود برخی تجربیات حاکی از عملکرد نامطلوب مادران در سال های اخیر در زمینه تغذیه با شیر مادر می باشد (3).

دوران شیرخوارگی از اهمیت خاصی در رشد و تکامل فرد برخوردار است. رشد و تکامل مطلوب نوزادان را تنها زمانی می توان تضمین نمود که تغذیه آن ها غلظت های مورد نیاز از تمام عناصر ضروری را فراهم نماید. لذا سلامت شیر مادر به عنوان یکی از شاخص های مهم مرتبط با بهداشت بوده و ارتباط مستقیمی با سلامت فرزندان و نسل آینده جامعه دارد (5 ،4).

عناصری که وزن مخصوص آن ها بیش از پنج برابر وزن مخصوص آب باشد فلزات سنگین نام دارند، حداقل 20 فلز سنگین وجود دارد، اما چهار مورد سرب، کادمیوم، جیوه و آرسنیک اهمیت بیشتری دارند (6). آلومینیوم، سـرب و کـادمیوم فلزاتـی هسـتند کـه حالـت تجمعی خصوصاً در ریه ها، کبد، کلیه، تیروئید و مغـز دارنـد) 7) دریافت بیش از حد آلومینیوم می تواند فعالیت چند آنـزیم را مختل کرده و ایجاد نقص در سیستم عصبی و تشکیل بافـت معدنی استخوان کند. افـزایش زیـاد آن در خـون باعـث صدمه به کلیه می شود و تغذیه مداوم آن در 18 ماه نخسـت زندگی می تواند باعث صدمه به توسعه ذهنی کودک شـود.  مواجهه جنین و نـوزاد بـا سـرب اثـرات مخربـی بـر توسـعه سیستم عصبی گذاشته و ایجاد نقص در یـادگیری و کـاهش  ضریب هوشی را در مراحـل بعـدی زنـدگی سـبب مـی شـود . کادمیوم خواص استروژنیک داشته و ایجاد سرطان مـی کنـد . هم چنین وجود کادمیوم و سرب در خون باعث ایجاد صدمات جدی در سیستم کلیوی می شود (7).

 فلزات سنگین عناصر پایداری هستند، یعنی بدن نمی تواند آن ها را تجزیه کند و در نتیجه در بافت زنده جمع می شوند. فلزات سنگین از راه های مختلف وارد بدن انسان می شوند. فاضلاب ها، مواد مورد استفاده در دندانپزشکی، لوازم آرایشی، عطرها، دخانیات، مواد دفعی حاصل ازکارخانه ها، زباله ها،گرد و غبار و ... راه های معمول ورود فلزات سنگین به بدن هستند (8). حضور گسترده فلزات سنگین در محیط از جمله آب، خاک و هوا موجب انتقال این آلاینده ها به زنجیره غذایی می شود. بنابراین مواد غذایی به راحتی می تواند فلزات سمی را به بدن موجودات زنده منتقل نماید (9).

بسیاری از مواد شیمیایی می توانند از ذخایر بدن و از خون به شیر مادر منتقل شوند.  از آن جایی که شیر مادر، یکی از راه های انتقال عناصر سمی از بدن است، آلودگی شیر مادر به هر شکل، می تواند آثار زیانباری بر رشد کودک داشته باشد (10)  رعایت بهداشت و تغذیه صحیح در دوران شیردهی درجه اول به داشتن آگاهی کافی در مورد اهمیت موضوع بستگی دارد که به ایجاد نگرش صحیح بهداشتی منجر می شود و نگرش نیز نیروی محرکه عملکرد صحیح افراد می باشد. آموزش بهداشت و سلامتی شیر مادر به مادران اولین گام و موثرترین گام در نیل به این هدف می باشد (11).

نتایج مطالعات گذشته نشان داد که غلظت های سرب و کادمیوم در شیر مادران بیشتر از حد مجاز است و آگاهی زنان در این زمینه اندک است واطلاعات و دانش ناکافی و یا باورهای غلط مادران راجع به روش های انتقال فلزات سنگین به انسان و راه های پیشگیری و کنترل آن اطلاعی ندارند و عادات غذایی نادرستی از علل این معضل می باشد (12، 2).

با توجه به این که تحقیقاتی که به بررسی آگاهی و نگرش و عملکرد مادران در زمینه فلزات سنگین در دنیا و بخصوص در کشور بسیار محدود انجام گرفته است. لذا تحقیق حاضر با هدف بررسی میزان آگاهی، نگرش و عملکرد زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی-درمانی شهرستان ابرکوه نسبت به فلزات سنگین منتقله از شیر مادر صورت گرفت.

روش بررسی

این مطالعه یک مطالعه توصیفی – مقطعی (cross-sectional) در سال 1398 بوده است. در این مطالعه ابتدا تعداد 30 نفر جهت تعیین حجم نمونه مورد بررسی اولیه قرار گرفتند و براورد اولیه 5/0P= بدست آمد. سپس با احتساب 05/0 d= حجم نمونه 250 نفر بدست آمد که از رابطه زیر تعیین شد:

n=

جامعه آماری پژوهش کلیه زنان شیرده مراجعه کننده به مراکز بهداشتی-درمانی شهرستان ابرکوه بودند. جهت نمونه گیری، از 5 مرکز بهداشتی درمانی شهرستان ابرکوه به تناسب جمعیت تحت پوشش مراکز پرسشنامه ها تکمیل شد. پرسشنامه بوسیله دو نفر پرسشگر آموزش دیده در مهرماه 1398 تکمیل شد. میانگین زمان تکمیل هر پرسشنامه 20 دقیقه بود. قبل از انجام پژوهش توضیحات لازم در خصوص محرمانه بود اطلاعات افراد و هم چنین اهداف و ماهیت مطالعه به افراد داده شد سپس در صورت رضایت فرد پرسشنامه کتبی آگاهانه اخذ شد.

معیار ورود به مطالعه زنان شیرده دارای شیرخوار زیر دو سال که فاقد بیماری خاصی (مانند ایدز، سرطان و...) هستند و معیار خروج شامل عدم تمایل مادر برای ادامه شرکت در مطالعه بوده است، که به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه کردند.

جمع آوری داده ها از طریق پرسشنامه ای که در مطالعه مشابه (2) استفاده شده است و روایی آن توسط اساتید و متخصصین مربوطه تایید و پایایی آن بوسیله آزمون آلفای کرونباخ بالای 7/0 بدست آمده تایید شده است. مقدار آلفای کرونباخ برای سوالات بخش آگاهی، نگرش و عملکرد به ترتیب 9/0، 81/0 و 75/0بدست آمد. 

پرسشنامه مورد استفاده شامل چهار قسمت اطلاعات دموگرافیک (سن، تحصیلات، وضعیت سکونت، کفایت درامد، تعداد فرزندان و وضعیت اشتغال، منبع کسب اطلاعات، دوره شیردهی) سوالات آگاهی 17 سوال چند گزینه ای مانند، فلزات سنگین به عناصری اطلاق میشود که نقش شناخته شده ای در بدن نداشته و در مقادیر کم نیز باعث بروز عوارض و مسمومیت می شوند؟ آیا غلظت فلزات سنگین در شیر مادر با مصرف دخانیات و در معرض قرار گرفتن دود دخانیات افزایش می یابد؟ و... که به پاسخ صحیح نمره یک و غلط صفر تعلق گرفت و محدوده نمره کسب شده هر فرد 17-0 بود که نمره زیر 6 آگاهی ضعیف، 12-6 متوسط و بالای 12 خوب تلقی شد. سوالات نگرش  10 سوال بصورت لیکرت 5 گزینه ای مانند فلزات سنگین موجود در شیر مادر اثری بر سلامتی شیرخوار ندارد، میزان فلزات سنگین در شیر مادران مناطق شهری بالاتر از مناطق روستایی است و... از فاصله کاملا موافقم تا کاملا مخالفم که از یک تا پنج نمره دهی شد و هر فرد در محدوده 50-10 نمره کسب نمود، نمره زیر 17 نگرش ضعیف، 34-17 متوسط و بالای 34 خوب تلقی شد.10 سوال عملکرد مانند  آیا درکلاسهای آموزشی شیردهی  صحیح شرکت می کنید؟، برای استفاده از هوای پاک و به دور از آلاینده ها به پارک میروم؟ و... بصورت طیف لیکرت 5 گزینه ای از فاصله همیشه تا هرگز و هر فرد در محدوده 50-10 نمره کسب نمود. نمره زیر 17 عملکرد ضعیف، 34-17 متوسط و بالای 34 خوب در نظر گرفته شد.

داده ها بعد از کدگذاری با استفاده از نرم افزار SPSS  نسخه 24و نرمال بودن توزیع داده ها با آزمون کولموگروف اسمیرنوف تایید شد و داده ها با آماره های توصیفی، آزمون آماری  T-Test، آنالیز واریانس و ضریب همبستگی پیرسون و داده های کیفی به وسیله آمون کای اسکوئر تجزیه و تحلیل شد.

شایان ذکر است که این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی 6162

کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد است که دارای کد اخلاق  مصوب کمیته اخلاق دانشگاه  IR.SSU.REC.1398.053  می باشد.

یافته ها

میانگین نمره آگاهی، نگرش و عملکرد زنان مورد مطالعه به ترتیب 18/3 ± 24/5، 28/5 ± 25/16 و 39/5 ± 17/15 بود. نتایج نشان داد که میانگین نمره آگاهی در24/65 درصد افراد ضعیف و همچنین میانگین نمره نگرش و عملکرد در 32/59 و 35/49 درصد افراد ضعیف گزارش شده است (جدول 1).

میانگین سنی زنان مورد مطالعه 64/3 ± 45/24 بود. 52 درصد از زنان مورد مطالعه در گروه سنی 30-20 سال قرار داشتند. 60/69 درصد از زنان منزل شخصی داشتند. 20/45 درصد در 6 ماهه اول شیردهی بودند. سطح تحصیلات 60/35 درصد متوسطه و دیپلم بود. 80/62 درصد از زنان خانه دار بودند. درامد 20/43 درصد از افراد تا حدودی کفاف زندگی ایشان را می داد. 60/55 درصد از زنان 2 فرزند داشتند. بین میانگین و انحراف معیار متغیرهای آگاهی، نگرش و عملکرد در زنان مورد بررسی با متغیرهای دموگرافیک، فقط بین آگاهی بر حسب سطح تـحصـیلات اختـلاف معنـاداری مشـاهده گـردید(01/0P=)         (جدول 2).

جدول 1: میانگین نمره آگاهی، نگرش و عملکرد زنان شیرده

مهمترین منابع کسب اطلاعات زنان شیرده مراجعه کننده به مراکز بهداشتی در مورد شیردهی موفق، تلویزیون و رادیو و در مرحله بعد اینترنت و فضای مجازی بوده است (جدول 3).

همانگونه که جدول 4 نشان می دهد، بین متغیرهای آگاهی، نگرش و عملکرد زنان، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد که ضریب همبستگی بین آگاهی و نگرش بزرگ تر می باشد.

جدول 2: توزیع فراوانی و میانگین و انحراف معیار آگاهی، نگرش و عملکرد زنان شیرده برحسب متغیرهای دموگرافیک