دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه
سازمان همکاری اقتصادی و توسعه(OECD) پسماند را مواد حاصل از  فعالیت های انسانی که در شرایط فعلی و آینده نزدیک نیاز به آن نمی باشد و پردازش و یا دفع آن ضروری است، تعریف می کند(1).
هر فرد ایرانی بطور متوسط 1000-700 گرم پسماند تولید             می کند که حدود 70 درصد آن پسماند تر و 29 درصد آن پسماند خشک و قابل بازیافت و 1 درصد آن را پسماند خطرناک تشکیل می دهد(2). در استان مازندران مواد فسادپذیر، حدود 77 درصد بیشترین مقدار پسماند تولیدی و مواد غیر فساد پذیر، لاستیک 41/0، شیشه 1، چوب 1/1، پلاستیک 2/7، کاغذ 3/8 کمترین درصد پسماندهای شهری را تشکیل می دهند(3). مهمترین دلایل برنامه ریزی مدیریت جامع پسماند در مناطق شهری این است که وضعیت فعلی طرح پاسخگو نیست و فراهم کردن جذب منابع مالی مورد نیاز از وزارت کشور برای ارتقای شرایط فعلی در زمینه برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت باید مورد مطالعه باشد(4).
مشارکت، عملی است که شهروندان بصورت گروهی، از روی اختیار و آزادانه با داشتن اهداف مشخص که در آن سهیم باشند شرکت می نمایند. بکار نگرفتن افراد جامعه در برنامه های توسعه از عوامل شکست مشارکت معرفی می شود. مشارکت در تمامی قسمت های زندگی افراد نفوذ کرده و در مسائل شهری از مرتبه بالایی برخوردار است. مشارکت در ابعاد فراتر در حیات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور تعریف می شود و جامعه را بسمت اهدافش سوق می دهد. مدیریت مطلوب پسماند شهری زمانی تحقیق می یابد که عموم مردم در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری و اجرای برنامه شرکت داشته باشند(5). نمونه دیگری از عوامل مشارکت، بالا بردن میزان اطلاع رسانی و آگاهی داشتن مردم از اهداف یک طرح و نتایج پروژه است. تشویق افراد توسط سازمان های ذیربط و بازیافت نمونه دیگری از عواملی است که به جلب مشارکت شهروندان کمک شایانی می کند. وقتی ارگان های مسئول در امر تفکیک، نسبت به برگزاری جشن ها و تجلیل شهروندان نمونه(باحرکت های نمادین)اقدام نمایند گامی دیگر در جهت مشارکت خانوارها در تفکیک پسماند محسوب می شود (6).
تجربه اکثر کشورهای دنیا بیانگر این است که بهترین راه بازیافت مواد و انرژی از پسماندها، تفکیک آن از مبدا می باشد. برای اجرای برنامه، همکاری تولیدکنندگان یک ضرورت به شمار می رود. استفاده از آخرین تکنولوژی های آموزشی در برنامه تفکیک پسماند از مبدا می تواند صرفه جوئی اقتصادی را به همراه داشته باشد. در شرایط فعلی پسماند جزء جدانشدنی زندگی شهروندان محسوب  می گردد و به مباحث مهم عموم تبدیل شده است. بیشتر بودجه سازمان بازیافت صرف هزینه های حمل و نقل و جمع آوری پسماند می گردد هرگونه برنامه ریزی جدید و خوب، افزایش بهداشت روانی جامعه و جلب اعتماد شهروندان را در پی دارد (7).
تفکیک پسماند از مبدا از طرح هایی است که در راستای توسعه مدیریت شهری و کاهش مشکلات بهداشتی اجرا می گردد. تفکیک پسماند از مبداء دارای فواید بسیاری است که از جمله آنها به موارد ذیل می توان اشاره نمود (8): 1- بالا رفتن درجه خلوص پسماند  2- پسماندهای خشک بازیافتی می تواند بعنوان ماده اولیه در کارخانجات مورد استفاده قرار گیرد3- میزان دفع پسماند پایین می آید 4-منابع و انرژی حفظ می شود 5-آلودگی های ناشی از پسماند کاهش و به محیط زیست و حفظ آن کمک می کند6- با بازگشت دوباره مواد در چرخه تولید منابع باعث صرفه جوئی منابع طبیعی می گردد7- روش های جمع آوری و حمل و نقل پسماندهای جامد بهینه سازی می گردد.   8-هزینه های جمع آوری و حمل و نقل کاهش و به اقتصاد کشور کمک می شود9- باعث فرصت های اشتغال و جذب                 سرمایه های بخش خصوصی می شود.
 در شهر بابل در ایام معمولی سال روزانه 200 تن پسماند تر و خشک از سطح شهر جمع آوری می شود که در روزهای پایانی سال این آمار به 320 تن می رسد. سرانه پسماند در این شهر 700 گرم می باشد. شهر بابل با داشتن 2500 مخزن شهری در سطح شهر می تواند پاسخگوی نیاز شهر باشد تا شهری پاکیزه و منظم داشته باشیم. نیروی های خدماتی و اجرایی بصورت شبانه روزی با تعداد 400 نفر در حال خدمت رسانی به مردم شهر می باشند. در حال حاضر حجم پسماند خشک چمع آوری شده از سطح شهر بابل بطور متوسط روزانه 3 تن و متوسط ماهانه 90 تن      می باشد.در حال حاضر 10 کانکس ثابت ویژه،21 سطل پسماند دوقلو،7 سطل پسماند سه قلو و چهار تا ماشین سیار جمع آوری پسماند و دوره گردهای تحت نظارت شهرداری در امر تفکیک پسماند مشغول فعالیت می باشند(9).
در سال 2013 کیا و همکاران به بررسی وضعیت مشارکت شهروندان در طرح تفکیک پسماندهای شهری از مبداء پرداختند. آن ها اجرا نشدن نامنظم برنامه از طرف شهرداری، کافی نبودن آموزش های شهروندان، همکاری ضعیف مردم بدلیل مسایل فرهنگی و اجتماعی و نداشتن توجیه اقتصادی را از موانع  و عدم موفقیت برنامه دانستند(10).
در سال 2018 Lin در چین به بررسی ارزیابی تاثیر اجتماعی تفکیک پسماند پرداخت که نتیجه گرفت پاداش و انگیزه اقتصادی تاثیر مهمتری نسبت به عوامل اجتماعی در جداسازی پسماند از مبدا داشته است (11).
موانعی می تواند در جهت مدیریت پسماند شهری وجود داشته باشد که در بعد خانوار و سازمان های مدیریت بازیافت قابل نقد باشد. موانع اجرای تفکیک پسماند از مبدأ، در سه بخش مدیریتی، اجرایی – آموزشی و فرهنگی قابل بررسی است. از موضوعاتی که در سیستم  های مدیریتی در کشورمان با آن مواجه هستیم کوتاه بودن زمان مدیریتی است. معمولاً در حوزه مدیریت پسمانداین زمان بین یک الی سه سال می باشد. الگوبرداری نامناسب، نبود زیر ساخت های لازم، قابل اجرایی نبودن طرح تفکیک پسماند در مبدا از موارد شکست برنامه به شمار می رود که عدم ساماندهی و مدیریت موارد ذکر شده همواره مشکلات زیادی را در اجرای برنامه در پی دارد (12). الگو برداری از تجارب موفق کشورهای دیگر در زمینه مدیریت پسماند می تواند مفید واقع شود از جمله: در انگلستان برای جمع آوری پسماند برای هر ساختمان یک مجموعه با سه مخزن بزرگ مورد نظر قرار گرفته و برای هر یک از ساکنین ساختمان ها، کیسه های حاوی پسماند را به تفکیک نوع آنها در داخل این مخازن قرار می دهند. پسماند ها در مخزن سیاه رنگ (مخصوص جمع آوری پسماندهای خانگی در منازل)، مخزن سبز(برای جمع آوری زایدات فضای سبز )، مخزن آبی (تمام زایداتی که
در دو مجموعه پیشین قرار نمی گیرند را شامل می شود) تخلیه می شود (2). در کشور آلمان عمل جداسازی پسماند ها در داخل منزل انجام می پذیرد. این مواد در دو دسته قابل تجزیه بیولوژیکی و غیر قابل تبدیل بیولوژیکی دسته بندی می گردند که سپس به خارج از منازل منتقل می شوند (13).
تجربه سوئد نشان می دهد پس از گذشت 5 سال آموزش و افزایش آگاهی عمومی، تفکیک شیشه و کاغذ در منزل امروزه به عنوان یک عمل رایج در بین افراد محسوب می گردد (14).
یکی از ضعف های مدیریت شهری نداشتن برنامه مشخص به منظور بکارگیری از مشارکت شهروندان است در حال حاضر تغییراتی به سمت مردمی شدن به خود گرفته است. در نگاه مشارکت دو نظر خرد و کلان وجود دارد که در دیدگاه خرد بر رفتارها تاکید می شود و در کلان به شرایط ساختاری توجه دارد(15).
پژوهش غفوری و همکاران(سال 2008) تحت عنوان امکان سنجی استقرار سیستم بازیافت نشان داد تدوین و اجرای برنامه های آموزشی برای گروه های هدف، منفعت اقتصادی برای شهروندان،برنامه ریزی مناسب در خصوص جمع آوری و مراکز تحویل گیرنده اقلام بازیافتی از عوامل موثر بر مشارکت شهروندان می باشد (15).
یافته های مصطفی پور و کندلوسی (سال 2001) با عنوان بررسی طرز تلقی شهروندان تهران در مشارکت شهری به این نتیجه رسید که تمایل و توان مردم در طرح مشارکت در مدیریت شهری بیشتر پیشنهاد و همفکری بود اما در عمل و اجرا تمایلی در مشارکت نداشتند (16).
مدیریت پسماند بدون در نظر گرفتن نقش مردم که تولید کننده اصلی پسماند هستند،‌ غیر قابل ممکن خواهد بود. مشارکت و همکاری مردم و شرکت آگاهانه و حس مسئولیت و دلسوزی برای آیندگان است که سبب توسعه و آرامش و حیات اجتماعی   می شود. مشارکت را باید به عنوان هدف ، ابزار و یکی از نیاز های اساسی بشر مورد توجه قرار داد،‌ لذا باید عوامل تاثیر گذاز و مرتبط در این فرآیند را شناسایی نمود(17).
مهمترین و حیاتی ترین نوع بازیافت پسماند های شهری هنگامی رخ می دهد که این مواد در خانه و توسط خود تولیدکنندگان جدا شده اند. دستیابی به این هدف نیازمند مشارکت و همکاری جامع شهروندان و ایجاد زیر ساخت های لازم در زمینه بازیافت توسط شهرداری ها و سایر ارگان ها، از جمله موسسات دولتی و خصوصی است. فقدان هر یک از این عوامل و یا تاخیر واقع منجر به شکست این طرح می شود.پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت مشارکت شهروندان بابل در طرح تفکیک پسماندهای شهری از مبدا و موانع انجام آن صورت گرفته است. این اقدام فرصت مناسبی برای ارزیابی ارائه برنامه های بازیافت مناسب در هر منطقه از شهر را فراهم می سازد و پیشنهاد هایی را در راستای بهبود افزایش مشارکت شهروندان در امر تفکیک ارائه خواهد داد.
روش بررسی
این مطالعه از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری داده از نوع توصیفی به روش مقطعی بود که بر روی خانوارهای شهر بابل در سال 1398 انجام گرفت. با توجه به تعداد خانوار در شهر بابل که 78856 خانوار می باشد و جمعیت 260985 نفری
شهر بابل، تعداد نمونه با توجه به نسبت مشارکت در طرح تفکیک پسماند  که در مطالعه پایلوت 43 درصد به دست آمد  و سطح اطمینان 95/0 و دقت 6 درصد و ضریب تاثیر 5/1 و ریزش 20 درصدی تعداد 476  نفر تعیین شد.
این تعداد خانوار بصورت تصادفی خوشه ای در مطالعه وارد شدند. با توجه به تعداد 13 مرکز خدمات جامع سلامت شهری در کل نقاط شهری، هر کدام بعنوان یک خوشه در نظر گرفته شده و برای خانوارهای هر مرکز خدمات جامع سلامت تعداد 34 پرسشنامه تکمیل گردید. جهت پرسشگری از افراد خانوار، مادر، پدر و در صورت نبود آنها فرزندان بالای 18 سال در اولویت قرار گرفت. پرسشنامه مورد استفاده مشتمل بر 10 سوال اطلاعات دموگرافیک، 7 سوال وضعیت مشارکت، 5 سوال نحوه اطلاع یافتن از تفکیک پسماند از مبداء، 5 سوال نحوه تحویل پسماند، 3 سوال از اعضای خانواری که در تفکیک پسماند مشارکت می کنند، 14 سوال موانع مربوط به خانواده جهت جداسازی پسماند و 11 سوال موانع مربوط به شهرداری بود.در بخش دموگرافیک سوالات فرد پاسخگو، سن، شغل سرپرست خانوار، سطح تحصیلات سرپرست خانوار، سطح تحصیلات زن خانوار، مالکیت منزل، وضعیت شغلی خانم خانه، سکونت، متراژ محل سکونت  و سطح درآمد بررسی شد. در بخش وضعیت مشارکت پسماند، جداسازی شیشه، کاغذ، پلاستیک، فلزات، پوست چیپس و پفک، پارچه و منسوجات، لاستیک و کفش مورد سؤال قرار گرفت. در بخش چگونگی تعیین تکلیف پسماند بازیافتی شامل تحویل به کانکس های ثابت مستقر در شهر، ماشین های سیار، مراکز خرید، خارج کردن به همراه زباله تر، عوامل شهرداری که نایلون زباله خشک را می دهند سؤال شد. در بخش شرکت کنندگان افراد خانوار اعم از اینکه پدر، مادر و یا فرزندان شرکت داشته باشند مورد ارزیابی قرار گرفت. در بخش موانع تفکیک پسماند مربوط به خانواده سوالات زمان لازم، فضای کافی، حوصله داشتن، کار خسته کننده ای است، کار سختی است، کار بیهوده ای است، افراد خانواده باور به جداسازی دارند، افراد فامیل و همسایه ها موافق تفکیک هستند، داشتن انگیزه، مورد تمسخر قرار گرفتن، در شان و اندازه خود دیدن، مشارکت مرد خانوار  مورد ارزیابی قرار گرفت. در بخش موانع مربوط به شهرداری سوالات نبود قوانین الزامی، امکانات شهرداری، برنامه شهرداری،اطلاع رسانی مواد بازیافتی، مناسب بودن تعداد کانکس های شهرداری، فاصله کانکس های شهرداری از منازل، زمان انتظار برای تحویل پسماند، ساعت تحویل پسماند، آموزش های مستمر تفکیک پسماند، عدم فعالیت در روزهای تعطیل مورد بررسی قرار گرفت که در امتیاز دهی این سوالات بین یک تا سه نمره در نظر گرفته شد. در نحوه امتیاز دهی سوالات مربوط به اینکه خانوار ها اغلب اوقات جداسازی می کنند نمره دو، گاهی اوقات جداسازی می نمایند نمره یک و جداسازی نمی نمایند نمره صفر در نظر گرفته شد. نحوه امتیاز دهی جداسازی شیشه، کاغذ، پلاستیک و فلزات برای همیشگی نمره دو، گاهی اوقات نمره یک، انجام ندادن کار نمره صفر  اختصاص داده شد. اما برای پوست چیپس و پفک، پارچه و منسوجات، لاستیک و کفش امتیاز دهی برای جداسازی همیشگی نمره صفر، گاهی اوقات نمره یک، انجام ندادن کار نمره دو اختصاص داده شد.  روایی صوری و روایی محتوی پرسشنامه با استفاده از پانل صاحبنظران بررسی و تأیید شد. به منظور بررسی پایایی ابزارهای اندازه گیری ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد که مقدار آن 71/0 برای موانع از دیدگاه خانواده و 7/0 برای موانع مربوط به موانع شهرداری بدست آمد.
جهت تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS نسخه 18 با استفاده از آمار توصیفی(فراوانی-درصد) و در صورت نرمال بودن داده ها از آزمون تی تست و آنالیز واریانس و در غیر اینصورت از آزمون های معادل غیر پارامتریک و رگرسیون لجستیک در سطح اطمینان 95 درصد استفاده شده است.
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشکده بهداشت دانشگاه                     عـلوم پزشـکی شهید صـدوقی یـزد با کـد اخـلاق IR.SSU.SPH.REC.1398.008   مورد تایید قرار گرفت و هم چنین در این مطالعه رضایت افراد شرکت کنده، به صورت آگاهانه اخذ شد و اطلاعات اخذ شده از طریق پرسشنامه بطور محرمانه نگهداری شد و آنالیز آن ها از طریق کد بندی پرسشنامه بدون نام انجام گرفت.
یافته ها
مجموعا 476 نفر از شهروندان مناطق شهری بابل در مطالعه وارد شدند از این جمعیت در زمان پاسخگوئی به پرسشنامه 5/65 درصد(312نفر) مادر خانواده، 4/20درصد(97نفر)پدر خانواده، 4/7 درصد (35 نفر) دختر خانواده، 7/6 درصد(32 نفر) پسر خانواده بودند.اطلاعات پایه ای جمعیت مورد مطالعه در جدول 1 شده است.
از مجموع 476 خانوار، 91درصد (437 خانوار) نسبت به جداسازی پسماندهای خانگی اطلاع داشتند و تنها 2/8 درصد(39 خانوار) اطلاعی از موضوع تفکیک نداشتند.
از مجموع  افراد  شرکت  کننده  در  پژوهش،  1 /57  درصد
 (272 خانوار) جداسازی پسماند انجام نمی دادند 5/27درصد(131خانوار) اغلب اوقات و 3/15درصد (73 خانوار) گاهی اوقات نسبت به جداسازی پسماند در منزل اقدام می نمودند.
بخش قابل توجهی از خانوارهای شهری 3/61درصد(292 خانوار) نداشتن حوصله جهت جداسازی پسماند های خانگی را بعنوان مانع تفکیک پسماند از مبداء اعلام نمودند و پس از آن به ترتیب فضای کافی 5/59 درصد (283خانوار) نداشتن انگیزه 4/38 درصد (183 خانوار) بعنوان موانع اعلام شده است. موانع تفکیک پسماند از مبداءاز نقطه نظر شرایط خانوار در جدول 2 آمده است.
در میان موانع مربوط به شرایط شهرداری در تفکیک پسماند از مبداء عمده خانوارهای شهری 7/94درصد(451خانوار) فعال نبودن تحویل پسماند خشک در روزهای تعطیل هفته را بعنوان مانع تفکیک اعلام نمودند و پس از آن به ترتیب تعداد کم کانکس ها 8/95 درصد (456 خانوار)، نبود آموزش های مستمر توسط شهرداری 95درصد (456 خانوار)، فاصله نامناسب کانکس ها از منازل 9/93 درصد(447 خانوار) و محدود بودن ساعت تحویل پسماند 4/92درصد(440 خانوار) را بعنوان موانع تفکیک از مبداء بیان نمودند. موانع تفکیک پسماند از مبداء از لحاظ عوامل مرتبط با شهرداری از دیدگاه خانوارها در جدول 3 آمده است.
در بررسی رابطه بین متغیرهای دموگرافیک و وضعیت مشارکت در تفکیک پسماند، شغل خانم خانوار 031/0=P، با فرآیند تفکیک ارتباط معنی دار داشت بطوریکه که زنان شاغل بیشتر از
زنان خانه دار تفکیک می کردند. هم چنین متراژ محل سکونت 063/0=P، با فرایند تفکیک توسط خانوارها رابطه معنی دار داشت به طوری که در متراژ های 80-60 متر بیشترین موانع گزارش شده است.
 سابقه اخذ اطلاعات در خصوص جداسازی پسماند  از  مبدا
003/0=P با تفکیک پسماندهای خانوارهای شهری از مبداء ارتباط معنی داری داشت، بطوری که خانوارهایی که در خصوص جداسازی پسماندهای خانگی در داخل منزل، مطالبی شنیده بودند در مقایسه با افرادی که مطلبی نشنیده بودند بیشتر اقدام به تفکیک می نمودند.

ردیف	عنوان متغیر			تعداد     476=N	درصد(%)
1	شغل سرپرست خانوار	آزاد		221	4/4
		کارگر		22	6/4
		کشاورز		15	2/3
		کارمند		126	5/26
		بیکار		10	1/2
		بازنشسته		82	2/17
2	شغل زن خانوار		شاغل	95	0/20
			خانه دار	381	0/80
3	تحصیلات سرپرست خانوار		بی سواد	23	8/4
			نهضت و ابتدائی	54	3/11
			زیر دیپلم	53	1/11
			دیپلم	140	4/29
			فوق دیپلم	336	9/6
			لیسانس	117	6/24
			فوق لیسانس و بالاتر	56	8/11
4	تحصیلات زن خانوار		بی سواد	43	0/9
			نهضت و ابتدائی	45	5/9
			زیر دیپلم	64	4/13
			دیپلم	146	7/30
			فوق دیپلم	22	6/4
			لیسانس	117	6/24
			فوق لیسانس و بالاتر	39	2/8
4	وضعیت محل سکونت		آپارتمانی	241	6/50
			ویلائی	235	4/49
5	نوع مالکیت ساختمان		مالک	395	0/83
			مستاجر	81	0/17

ردیف	موانع	بلی		تا حدی			خیر
		تعداد	درصد		تعداد	درصد		تعداد	درصد
1	زمان لازم برای جداسازی پسماند ندارم	87	3/18		96	2/20		293	6/61
2	فضای کافی برای جداسازی پسماند ندارم	174	6/36		109	9/22		193	5/40
3	حوصله کافی برای جداسازی پسماند ندارم	185	9/38		107	5/22		184	7/38
4	جداسازی پسماند کاری خسته کننده است	44	2/9		75	8/15		357	0/75
5	جداسازی پسماند کار سختی است	27	7/5		46	7/9		403	7/84
6	جداسازی پسماند کاری بیهوده ای است	15	2/3		19	0/4		442	9/92
7	اعضای خانواده باور به جداسازی ندارند	51	7/10		81	0/17		344	3/72
8	اعضای فامیل با جداسازی پسماند موافق نیستند	57	0/12		115	2/24		304	9/63
9	جداسازی پسماند بین همسایه ها رایج نیست	79	6/16		64	4/13		333	0/70
10	انگیزه لازم برای جداسازی پسماند را ندارم	87	3/18		96	2/20		293	6/61
11	کسی که جداسازی پسماند         می کند مورد تمسخر قرار         می گیرد	68	3/14		47	9/9		361	8/75
12	جداسازی پسماند را در شان و اندازه خودم نمی بینم	20	2/4		18	8/3		438	0/92
13	چون مرد خانه در جداسازی مشارکت نمی کند تفکیک نمی کنم	70	7/14		31	5/6		375	8/78

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ردیف	موانع	بلی			تا حدی			خیر
		تعداد	درصد	تعداد		درصد	تعداد		درصد
1	نبود قوانین اجباری برای تحویل پسماند خشک باعث می شود تفکیک پسماند صورت نگیرد	378	4/79	43		0/9	55		6/11
2	امکانات شهرداری برای دریافت پسماند خشک مناسب نمی باشد	396	2/83	37		8/7	43		0/9
3	برنامه دقیق از طرف شهرداری برای پسماند خشک وجود ندارد	394	8/82	42		8/8	40		4/8
4	اطلاع رسانی دقیق در مورد پسماند های قابل بازیافت صورت نمیگیرد	364	5/76	52		9/10	60		6/12
5	تعداد کانکس های ثابت شهرداری برای تحوی پسماند خشک مناسب نیست	440	4/92	16		4/3	20		2/4
6	فاصله کانکس های ثابت برای تحویل پسماند خشک مناسب نیست	437	8/91	10		1/2	29		1/6
7	زمان انتظار یک روزه برای دریافت پسماند خشک زیاد است	344	3/72	46		7/9	86		1/18
8	ساعت تحویل پسماند خشک توسط شهرداری محدود است	419	0/88	21		4/4	36		6/7
9	شهرداری نسبت به آموزش های مستمر در مورد جداسازی پسماند خشک اقدام نمی کند	438	0/92	14		9/2	24		0/5
10	شهرداری در روزهای تعطیل برای دریافت پسماند خشک فعال نیست	451	7/94	8		7/1	17		6/3

 
 
 
 

ردیف	عنوان متغیر		تفکیک پسماند از مبداء انجام می دهند تعداد(درصد)	تفکیک پسماند از مبداء انجام نمی دهند تعداد(درصد)	P
1	سطح تحصیلات سرپرست خانوار	بی سواد	13(5/56)	10(5/43)	101/0
		نهضت و ابتدائی	21(9/38)	33(1/61)
		زیر دیپلم	21 (2/47)	28(8/52)
		دیپلم	47 (6/33)	93 (4/66)
		فوق دیپلم	13 (4/39)	20 (6/60)
		لیسانس	59 (4/50)	58 (6/49)
		فوق و بالاتر	26 (4/46)	30 (6/53)
2	سطح تحصیلات زن خانوار	بی سواد	17(5/39)	26(5/60)	314/0
		نهضت و ابتدائی	22(9/48)	23 (1/51)
		زیر دیپلم	24(5/37)	40(5/62)
		دیپلم	57(0/39)	89 (0/61)
		فوق دیپلم	11(0/50)	11 (0/50)
		لیسانس	50(7/42)	67 (3/57)
		فوق و بالاتر	23(0/59)	16(0/41)
3	شغل زن خانوار	شاغل	50(6/52)	45(4/47)	031/0
		خانه دار	154(4/40)	227(6/59)
4	سن	کمتر از30	41(7/42)	55(3/57)	619/0
		40-30	67(2/48)	72(8/51)
		50-41	47(9/40)	68(1/59)
		60-51	25(7/35)	45(3/64)
		70-61	18(0/45)	22(0/55)
		بیشتر از71	10(5/62)	6(5/37)
5	وضعیت مالکیت منازل	مالک	168(5/42)	227(5/57)	751/0
		مستاجر	36(4/44)	45(6/55)
6	وضعیت محل سکونت خانوار	آپارتمانی	104(3/43)	137(8/56)	895/0
		ویلائی	100(6/42)	135(4/57)
7	متراژ محل سکونت خانوار	کمتر از60	16(5/53)	14(7/46)	063/0
		80-60	33(1/54)	28(9/45)
		100-80	51(6/43)	66(4/56)
		120-100	21(8/32)	43(2/67)
		بزرگتراز120	83(7/40)	121(3/59)
8	سابقه اخذ اطلاعات در خصوص جداسازی پسماندهای خانگی از مبداء	شنیدم	196(9/44)	241(1/55)	003/0
		نشنیدم	8(5/20)	31(5/79)

 

بحث و نتیجه گیری
این مطالعه با هدف ارزیابی وضعیت مشارکت شهروندان بابل در طرح تفکیک پسماندهای شهری از مبداء و موانع انجام آن از دیدگاه آنان صورت گرفت. یافته های این مطالعه نشان داد بیش از نیمی از خانوارهای شهری بابل جداسازی پسماند از مبداء انجام نمی دادند.
از آنجائیکه تاکنون مطالعه جامعی که جهت ارزشیابی وضعیت تفکیک پسماند از مبداء در سطح خانوار در خصوص موانع تفکیک از نقطه نظر خانواده و دیدگاهشان نسبت به موانع شهرداری در کشور انجام گرفته باشد یافت نگردید. بدین جهت مقایسه کل داده های طرح با مطالعه مشابه در کشور امکان پذیر نبود.
یکی از مهمترین عوامل در جلب مشارکت عمومی، برنامه های آموزشی و افزایش سطح آگاهی مردم در زمینه مدیریت پسمانداست.  آموزش همگانی در زمینه مدیریت پسماند جزئی از آموزش محیط زیست بشمار می رود. آگاهی، شناخت و انگیزه مردم در انجام رفتارهای محیط زیست پسندانه و مشارکت در مدیریت پسماند را بیشتر می کند و آن ها را با شیوه های اجرایی مشارکت در مدیریت پسماند آشنا می نماید(18).
این مطالعه نشان می دهد بیش از ۹۰ درصد افراد شرکت کننده از جداسازی و تفکیک پسماند خانگی خبر داشتند ولی فقط ۱۵ درصد افراد شرکت کننده گاهی اوقات به جداسازی پسماندهای خانگی در منزل اقدام می کردند.
مطالعات قهرمانی و همکاران در شیراز(سال 2009 ) با عنوان بررسی میزان مشارکت شهروندان در امور شهری مشخص گردید 65 درصد شهروندان نسبت به جداسازی پسماند معتقد بودند اما در عمل 15 درصد افراد نسبت به جداسازی اقدام               می کردند که با پژوهش این مطالعه هم خوانی دارد (16).
علاوه بر این در این مطالعه، از افراد شرکت‌کننده در خصوص این موضوع که آیا تابحال از تفکیک پسماند در مبدا توسط مامورین شهرداری چیزی شنیده‌اند یا نه؟، که نتیجه آن با اختلاف معنی داری 046/0=P مشاهده شده است و این یعنی آن هایی که مشارکت بیشتری داشتند در خوداظهاری موانع بیشتری را به توجه به درک موضوع اعلام کردند. خانوارهایی که در خصوص جداسازی پسماندهای خانگی در داخل منزل، مطالبی شنیده بودند در مقایسه با افرادی که مطلبی نشنیده بودند بیشتر اقدام به تفکیک می نمودند.
در مطالعات مهدی نژاد و همکاران نیز مشاهده شد که شهروندان گرگان، گنبد و علی آباد کتول در زمینه بیماری های مرتبط به پسماند و اثر پسماند بر محیط زیست، سطح آگاهی بالایی داشتند . میزان آگاهی شهروندان در زمینه بازیافت و راه های کاهش پسماند در منزل و روش های دفع پسماند، متوسط بود. عملکرد شهروندان در زمینه تفکیک پسماند در مبدأ، در رتبه متوسط قرار گرفت(19).
در مطالعه های دیگر، قنادزاده و همکاران به این نتیجه رسیدند که میزان آگاهی کارکنان بخش تجاری نسبت به ادارات کمتر بوده و با توجه به حجم بالای پسماندهای تولیدی در بخش های مذکور، مدیریت اصولی مبتنی بر روشهای علمی و فنی در این زمینه لازم است(20).
زنان می توانند در مدیریت مواد زاید جامد و تفکیک پسماند از مبدأ نقش تعیین کننده ای ایفا کنند و کانال های مهم ارتباطی را به وجود آورند. زنان به عنوان محور خانواده مسؤل نظافت و پاکسازی داخل و بیرون خانه و هم چنین مسؤل دفع مواد زائد می باشند و به نوعی به صورت رایگان در مدیریت پسماندها نقش دارند در حالی که در بیشتر جوامع جمع آوری و تفکیک و مدیریت پسماند مستلزم پرداخت هزینه می باشد. زنان از یک سو به عنوان مدیران خانواده و از طرف دیگر به عنوان تربیت کننده فرزندان نقش مؤثری در جهت آموزش الگوهای صحیح و کاهش تولید پسماندها دارند. زنان نقش بسیار پررنگی در مدیریت و کنترل پسماند ها در خانه دارند که میتوانند بسیاری از پسماند های تولیدی را در منزل تفکیک کنند که این مسئله              می تواند علاوه بر صرفه جویی در زمان، با استفاده از بازیافت آنها ازنظر مالی و کمک به حفظ منابع محیط زیست بسیار سودمند خواهد بود. نتایج یافته ها با نظریه اکوفمیسم نیز هماهنگ است که بیان می دارد زنان آمادگی بیش تری در زمینه عملکرد و گرایش های ذهنی نسبت به محیط زیست دارند و برای انجام اعمال و کنش های بازیافتی (استفاده دوباره، تفکیک از مبدأ) پیشرو می باشند. افزون بر این، نتایج با پژوهش های پیشین از جمله یافته های 2014, صالحی و پازوکی (در زمینه نقش شهروندی محیط زیستی) همخوانی و با یافته های 2013 صالحی و خوشفر، 2011 نوابخش و نائمی و 2013 صفدری و جناب آقای دکتر احرام‌پوش (در زمینه عملکرد نسبت به پسماند های خانگی) همسوست(21).
در این مطالعه نیز در تفکیک پسماند،‌ مادر ها نقش پر رنگ تری نسبت به دیگر اعضای خانواده داشتند. همچنین تفکیک پسماند در مبدأ با شغل زن خانوار در مقایسه با زنان خانه دار اختلاف معنی داری داشته اند به گونه ای که زنان شاغل بیشتر دست به تفکیک پسماند از مبدأ اقدام می نمودند.
هم چنین تفکیک پسماندهای خانگی در مبدا با شغل سرپرست خانوار اختلاف معنی داری داشت به گونه ای که در میان خانوارهایی که اقدام به تفکیک پسماند از مبداء می نمودند گروه بیکارها موانع بیشتری اعلام نمودند.
در میان خانوارهایی که اقدام به تفکیک پسماند از مبدأ             می نمودند، خانوارهایی که سطح درآمد آنها بالاتر از 4 میلیون بوده بخش بیشتری(2/52 %) از این گروه را به خود اختصاص داده است گرچه اختلاف معنی داری بین سطح درآمد با تفکیک پسماند از مبدأ وجود نداشته است.
تفکیک پسماند های خانگی در مبداء به متراژ محل سکونت نیز وابسته بوده است به گونه ای که در متراژ های 80-60 متر بیشترین موانع گزارش شده است. در بین جامعه مورد پژوهش 289 خانوار(0/76%) اعلام کردند که مکانی برای جداسازی پسماند در منزل وجود ندارد.187 خانوار(3/39%) مکانی را برای پسماند مشخص کردند.
نتایج  نشان می دهد که بخش قابل توجهی از خانوارهای شهری 292 (3/61%) نداشتن حوصله جهت جداسازی تفکیک پسماند های خانگی را بعنوان موانع تفکیک پسماند از مبداء اعلام نمودند و پس از آن به ترتیب فضای کافی 283خانوار(5/59%)، نداشتن انگیزه 183 خانوار(4/38%)  بعنوان موانع بیان شده است.
نداشتن انگیزه برای جداسازی پسماند در خانوارها ما را به دنبال این وا می دارد که برای ایجاد انگیزه در بین مردم، راهکارهایی را بیاندیشیم و عملی سازی کنیم مانند دادن پاداش پولی یا استفاده از مزیت های شهروندی به افرادی که تفکیک پسماند انجام  می دهند(13). در مطالعه بنراد و دیگران در مقاله ای تحت عنوان" ارتقای رفتارهای تفکیک پسماند های آلی در مبدا (مطالعه موردی) استفاده از مکانیزم های ایجاد انگیزه در تایلند" انواع مکانیسم های تفکیک پسماند در مبدا را بررسی نموده و به این نتیجه رسیدند که مکانیسم های سنتی تفکیک پسماند منجر به 19 ٪  بازده جداسازی پسماند های آلی می شود و هنگامی که مکانیسم داوطلبانه اعمال شود، بهره وری تا 36 ٪ افزایش   می یابد.اما مکانیزم های تشویق اقتصادی رفتار جداسازی پسماند را بیشتر افزایش می دهد به طوری که سازوکار پاداش اقتصادی موجب افزایش بهره وری تا 51 ٪ شده، و سازکار و کسب و کار تجاری(خرید از شهروندان)، با بهره وری 58% بهترین مکانیسم مشاهده شده می باشد(22).
خانوارهای شهری، پسماندهای خشک را به کانکس های ثابت مستقر در شهر، ماشین های حمل سیار، مراکز مستقل خرید مواد بازیافتی، خارج کردن پسماند خشک به همراه پسماند تر و عوامل شهرداری که پلاستیک پسماند خشک برای شهروندان می آورند، تحویل می دهند. مطالعه نشان می دهد 7/23 % خانوار ها پسماندهای بازیافتی را به همراه زباله تر خارج می کنند و 8/22% خانوارها پسماندهای بازیافتی را مستقیما به مراکز مستقل خرید می فروختند. فقط 3/53 % خانوارها پسماندهای خشک را به عوامل بازیافت شهرداری تحویل می دادند.
موانع تفکیک پسماند از نقطه نظر خانوار درقبال خدمات عوامل بازیافت: نبودن قوانین اجباری برای تحویل پسماند خشک باعث می شود تفکیک صورت نگیرد، امکانات خدمات شهرداری برای دریافت پسماند خشک مناسب نیست، برنامه دقیق از طرف شهرداری برای پسماند خشک وجود ندارد، از طرف شهرداری نوع پسماندهای قابل بازیافت اطلاع رسانی دقیق صورت نمیگیرد، تعداد کانکس های ثابت شهرداری برای تحویل پسماند خشک کم است، فاصله کانکس های ثابت برای تحویل پسماند خشک مناسب نیست، زمان انتظار یک روزه برای دریافت پسماند خشک زیاد است، ساعت تحویل پسماند خشک توسط شهرداری محدود است، شهرداری در مورد جداسازی پسماند خشک آموزش های مستمر ندارد و همچنین شهرداری در روزهای تعطیل برای دریافت پسماند خشک فعالیت ندارد.
در میان موانع  مربوطه به خدمات بازیافت در تفکیک پسماند از
مبداء، عمده خانوارهای شهری 451 (۷/۹۴%) خانوار فعال نبودن تحویل پسماند خشک در روزهای تعطیل هفته را بعنوان موانع تفکیک اعلام نمودند. و پس از آن به ترتیب تعداد نامناسب کانکس ها 456 خانوار(8/95%)، 452 خانوار (95%) نبود آموزش های مستمر توسط شهرداری، 447 خانوار(9/93%) فاصله نامناسب کانکس ها از منازل، 440 خانوار(4/92%) محدود بودن ساعت تحویل پسماند را بعنوان موانع تفکیک از مبداء انتخاب کردند.
به نظر می رسد مدیریت شهری با تاثیرپذیری از شرایط حاکم بر تولید پسماندهای جامد شهری، با اجرای طرح تفکیک پسماند از مبدا راهکار موثرتری را باید ارائه کند. باعنایت به مطالعات صورت گرفته مشخص شده است که امروزه شهرداری بابل باید هزینه های سنگینی را به مدیریت مواد زائد شهری اعم از مکانیزاسیون خدمات شهری یا عناصر مدیریت مواد زائد جامد شهری اختصاص دهد.
هم چنین شهرداری بابل باید با برنامه ریزی و مدیریت فعالیت های فرهنگی و اجتماعی در سطح شهر از طریق آموزش و اطلاع رسانی با هدف افزایش دانش عمومی شهروندان و سایر ارگان ها در زمینه تفکیک و مشارکت در امر مرتبط با مدیریت از مبدا پسماند(اعم از خانگی و اداری و...) و با استفاده از ظرفیت رسانه، تبلیغات محیطی و نهادهای مدنی (سمن های اجتماعی) اقدامات لازم را انجام دهد.
امروزه در شهرداری بابل بخش اعظم ارائه خدمات در راستای شرح وظایف اصلی مدیریت پسماند در قالب مشارکت  مشخص با بخش خصوص اجرا می گردد که در حال حاضر طی 2 قرارداد امور مرتبط با نظافت عمومی سطح شهر اعم از معابر و محلات، لایروبی جوبها، کانال ها و سایر امور تنظیف در سطح شهر اجرا می گردد و در واقع مدیریت پسماند به عنوان دستگاه ناظر بر کیفیت عملکرد پیمانکاران مذکور از طریق کارشناسان و ناظران حاضر در این مجموعه ایفای نقش می نماید.
طرح تفکیک پسماندهای جامد شهری با جمع بندی یافته های تحقیقاتی در طول پژوهش و تجزیه و تحلیل داده ها مشخص  می نماید که یکی از بنیادی ترین و مؤثرترین روشهای مدیریت موادزائد جامدشهری در شهر بابل است. بی تردید در شهر بابل که سالانه مقدار زیادی پسماند تولید می شود و رشد آن نیز قابل توجه است و از طرفی سهم پسماندهای خشک نیز آنچنانکه در آمارها اعلام شده است در حال افزایش است ارزش غیرقابل انکار تفکیک از مبدأ تولید پسماندهای جامد زائد شهری را بیش از پیش مورد توجه قرار می دهد و از طرف دیگر شهر بابل را با مشکلات کمبود زمین جهت دفن پسماندها بعلت تولید بسیار زیاد در عین حال عدم توجه به تفکیک از مبدأ جهت کاهش حجم پسماندها مواجه ساخته است .
میزان مشارکت بیشتر شهروندان در این طرح نسبت به سایر مطالعات، بدلیل سطح آگاهی شهروندان، زمان و مکان اجرا برنامه تفکیک پسماند، فرهنگ و رشد روز افزون افراد از مباحث تفکیک پسماند از مبداء می باشد.
نتایج یافته ها نشان میدهد برای اینکه منابع طبیعی کشوری به هدر نرود و پسماند تولیدی شهروندان کاهش یابد نیاز است انگیزه در افراد ایجاد و نسبت به آموزش های عمومی شهروندان اقدام گردد.
براساس نتایج پژوهش در خانوارهای شهر بابل، بیشترین مشکلات موجود در پژوهش بررسی مشارکت و موانع تفکیک پسماند خانگی در منزل، توسط شهرداری شامل اطلاع رسانی ناکافی، نبود آموزش های مستمر ، امکانات ضعیف شهرداری، نداشتن برنامه دقیق و منظم، تعداد کم و فاصله زیاد کانکس های ثابت مستقر در شهر، فعال نبودن جمع آوری پسماند خشک در روزهای تعطیل و محدود بودن ساعت دریافت پسماند خشک در خصوص تفکیک پسماند های خانگی در مبداء از موانع  خانوارها توسط شهرداری اعلام شده است و نداشتن حوصله کافی و فضای لازم برای جداسازی پسماند خانگی در منزل از نقطه نظر شرایط خانواده می باشد. بدیهی است رفع موارد مذکور تاثیر بسزائی در پیشرفت کار و افزایش راندمان بازیافت پسماند های خشک می گردد که کمک شایانی به محیط زیست، حفظ سرمایه های ملی، جلوگیری از کاهش منایع، بازگشت مواد به چرخه تولید و کمک به اقتصاد جامعه خواهد شد. 
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی بابل به سبب در اختیار قرار دادن منابع جهت اجرای برنامه قدردانی می شود
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند که در این مقاله هیچ گونه تضاد منافعی وجود ندارد.