دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

امروزه ناباروری به عنوان یک مشکل اجتماعی در نظر گرفته می­شود که با پیامدهایی چون پریشانی های روانی، فشارهای اجتماعی و مالی برای زوجین همراه است (1). ناباروری فقط یک مشکل جسمانی و پزشکی محسوب نمی­شود، بلکه بر  حیطه ها و ابعاد مختلف زندگی زوج های نابارور تأثیر منفی دارد (2). در یک بررسی انجام گرفته نتایج نشان داد افرادی که دو تا سه سال نازایی داشته اند در مقایسه با افرادی که طول مدت نازایی آن ها کمتر از یک سال و بیشتر از شش سال بوده است اضطراب و افسردگی بیشتری را تجربه کرده اند (3). افسردگی در این افراد به صورت غمگینی مداوم، اختلالات خواب، تغذیه، اضطراب و بیقراری مشاهده می‌شود (4)، و هم چنین یافته ها نشان می­دهد که هر چه اضطراب زوجین پایین تر باشد، احتمال باروری موفق بیشتر است (5). هم چنین مطالعات بیانگر ارتباط معنی دار اضطراب، افسردگی و تاب آوری است، به عبارتی، تاب‌آوری بالاتر پیش بینی کننده اضطراب و افسردگی پایین تر است (6). تاب‌آوری یک فرایند پویاست که به موجب آن افراد هنگام رو به رو شدن با سختی، رفتارهای سازگارانه مثبتی را از خود به نمایش می‌گذارند (7). هم چنین اختلال اضطراب و اضطراب فراگیر همراه با سوگیری های شناختی هستند که باعث از بین بردن توانایی افراد برای ارتباط موثر با نشانه های همراه با اضطراب می‌شوند؛ برای مثال، در بیماران مبتلا به اضطراب فراگیر، نگرانی مداوم مانع پردازش طبیعی اطلاعات می‌شود. در نتیجه احتمال بیشتری وجود دارد که این بیماران تفسیر اشتباهی از محرک های بیرونی داشته باشند و آنها را خطرآمیز اداراک نمایند(8). هم چنین مطالعات متعدد دیگری ارتباط بین تاب‌آوری (Resilience) و اضطراب را در میان افرادی که شرایط استرس زا را تجربه می‌کنند، گزارش کرده اند(9). ناباروری بر ابعاد مختلف زندگی فرد همچون ادراک وی از موقعیت های استرس‌زا و توان تحمل در برابر رویدادهای منفی تأثیر دارد. افرادی که تحت فشارهای مزمن هستند آسیب پذیری بالاتری برای ابتلا به بیماری‌های روانی ازجمله افسردگی و اضطراب را دارند(10). یافته های پژوهشی نشان می‌دهند که سطوح بالای اضطراب در اختلال های اضطرابی بزرگسالان با سوگیری توجه به سمت اطلاعات تهدیدکننده یا منفی همراه است (11). هم چنین سوگیری توجه در تشدید و تداوم اضطراب فراگیر نقش مهمی دارد، چون افراد مضطرب معمولاً قادر نیستند تفسیرهای واقع نگر و منطقی را در مورد رویدادها داشته باشند (12). هم چنین، تاب‌آوری نیز در سلامت روان و بهداشت روانی افراد نقش دارد. در واقع تاب‌آوری شرکت فعال و سازنده ی فرد در محیط است و می‌توان گفت تاب‌آوری، توانمندی فرد در برابر برقراری تعادل زیستی – روانی در شرایط خطرناک است (13). با در نظر گرفتن تاثیر ناباروری به ابعاد گوناگون زندگی و عوامل روانی که باعث بوجود آمدن و تداوم این مشکل می‌شوند، بررسی منابع موجود نشان می‌دهد که عواملی مانند سوگیری شناختی و تاب‌آوری با میانجی گری نقش اضطراب فراگیر در افراد نابارور تا کنون مطالعه نشده است و با توجه به اینکه درصد بالایی از افراد جامعه را زوجین نابارور تشکیل می‌دهند و طبق تحقیقات انجام شده  توسط دومار (Domar) و همکارانش (14) مشخص شده است که میزان اضطراب و افسردگی در زنان نابارور برابر با میزان افسردگی و اضطراب در زنان  مبتلا به ناراحتی قلبی، سرطان و ایدز بوده،و از آن جا که تا بحال تاب‌آوری و سوگیری های شناختی با وجود تاثیراتی که در بوجود آمدن اختلال افسردگی داشتند با توجه به میانجی گری اختلال اضطراب فراگیر بررسی نشده است. این پژوهش به منظور بررسی روابط ساختاری بین سوگیری شناختی و تاب‌آوری با افسردگی در افراد نابارور با نقش میانجی اضطراب فراگیر انجام می‌گیرد.

روش بررسی

این پژوهش مبتنی بر اهداف پژوهش از نوع  بنیادی است؛ و با توجه به روش گرد آوری داده ها از نوع توصیفی، و با توجه به طرح پژوهش از نوع همبستگی می باشد. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه افراد نابارورمراجعه کننده به کلینیک ها و مراکز ناباروری شهرستان یزد در تابستان سال 1396 می باشد.

 حجم نمونه پژوهش شامل 200 نفر می‌باشد که به صورت در دسترس انتخاب شده اند. شرکت کنندگان در پژوهش 72 نفر مرد و 128نفر زن بودند، میانگین و انحراف معیار سن و مدت ازدواج و مدت ناباروری به شرح جدول ذیل است:

جدول 1: توزیع متغیر سن، مدت ازدواج و مدت ناباروری در افراد شرکت کننده در این آزمون به سال

ابزارهای گرد آوری اطلاعات

پرسشنامه سوگیری شناختی متمرکز بر خود (Self-Focus Cognitive bias Questionnair): این پرسشنامه در سال 1997 توسط وودی، چامبلس و گلدس برای اندازه گیری سوگیری شناختی ساخته شده است. این پرسشنامه دارای دو زیر مقیاس پنج گویه ای است که عبارتند از مقیاس متمرکز بر خود و متمرکز بر بیرون آزمودنی ها به گویه های این پرسشنامه بر پایه ی تصور تعامل اجتماعی پیشین پاسخ می دهند. هر گویه، شامل یک مقیاس پنج درجه ای است که نشان می دهد تا چه اندازه میزان شناخت آزمودنی ها با عبارت هماهنگ است.

هر گویه، از یک تا پنج نمره گذاری می شود ضریب آلفای کرونباخ برای سوگیری شناختی متمرکز بر خود و متمرکز بر بیرون به ترتیب 76/0و 72/0 در نمونه ایرانی گزارش شده است. روایی سازه ای این مقیاسها با روش تحلیل مولفه های اصلی و چرخش واریماکس نشان داد که این دو مقیاس جمعا 85/55 از واریانس سوگیری شنناختی را به خود اختصاص داده اند (15). 

پرسشنامه مقیاس اختلال اضطراب فراگیر 7 سؤالی  (Generalized Anxiety Disorder Scale: GAD-7 ): این مقیاس توسط اسپیتزر (Spitzer) و همکاران  (2006)  تهیه شده و دارای 7 سؤال می باشد که هر یک از سؤالات به بررسی مشکلات روانی آزمودنی در2 هفته گذشته می پردازد. گزینه ها به صورت هیچ وقت، چندروز، بیش از نیمی از روزها و تقریباً هر روز از 0 تا 3 نمره گذاری می شوند گستره نمره مقیاس از 0 تا 21 می باشد.

در آخر پرسشنامه سؤال 8 ارائه می شود که به این نکته می‌پردازد که  هر یک مشکلات مطرح شده در 7 سؤال اول تا چه اندازه در انجام کار، امور مربوط به خانه یا ارتباط فرد با دیگران مشکل ایجاد کرده است گزینه های انتخابی عبارتند از به هیچ وجه، تا حدی، زیاد، خیلی زیاد. نقاط برش برای پرسشنامه عبارتند از 5 (خفیف)، 10 (متوسط)، 15 (شدید).

اسپیتزر و همکاران (2006) با استفاده از تحلیل عاملی  از یک مقیاس 15 سوالی، 2 عامل استخراج کردند که 8 سوال آن مربوط به افسردگی بوده و منجر به ساخت پرسشنامه سلامت بیمار (Patient Health Questionnaire: PHQ-8)  گردیده و 7 سوال دیگر مربوط به اضطراب بوده و منجر به ساخت پرسشنامه اضطراب فراگیر گردیده است. آن ها هم چنین ضریب آلفای کرونباخ و ضریب بازآزمایی مقیاس  (GAD-7)  را به ترتیب 92/0 و 83/0 گزارش کردند.

نمره گزاری مقیاس به این صورت است که به هیچ وجه عدد 0، تا حدی عدد 1، زیاد عدد 2 و خیلی زیاد عدد 3 اختصاص داده می شود. بعد از جمع نمرات سوالات نمره کلی بدست می آید. نمره بالاتر به معنای اضطراب بیشتر می باشد. هم چنین در پژوهش نائینیان و همکاران نمره برش پرسشنامه 10 تعیین شده است (16).

پرسشنامه  مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون :این ابزار در ابتدا توسط کانر و دیوید سون در سال 2003 طراحی شد و از 25 گویه مندرج 5 گزینه ای از هرگز تا همیشه تشکیل شده است. طیف درجه بندی سوالات 5 گزینه‌ای شامل صفر برای کاملا نادرست، یک برای بندرت درست، دو برای گاهی درست، سه برای اغلب درست و چهار برای همیشه درست است. افرادی که نمره ی بالای 60 بگیرند جز افراد تاب آور محسوب می‌شوند. حداقل نمره برای این آزمون صفر و حداکثر آن 100 است. ب

یگدلی و همکاران همسانی درونی این مقیاس را براساس آلفای کرونباخ 9/0گزارش کردند  (17).پرسشنامه افسردگی بک فرم کوتاه(Beck Depression Inventory: BDI-13):پرسشنامه افسردگی بک ابتدا در سال ۱۹۶۱ از سوی بک و همکارانش معرفی شد (18).

رجبی  فرم کوتاه 13سوالی افسردگی بک ویرایش ایرانی را تکمیل کرد. این پرسشنامه دارای 13 سوال که هر پرسش دارای 4جمله است که هر کدام علامتی از افسردگی را از کم  (نمره صفر)  تا زیاد (نمره سه) نشان می‌دهد. بر اساس تحلیل مولفه های اصلی دو عامل بدست آمد؛ عامل اول، عاطفه منفی نسبت به خود 9/43% واریانس و عامل دوم، بی لذتی،  6/8 % واریانس ماده های پرسشنامه را تعیین کرد.ضریب آلفای کرونباخ و دونیم کردن برای کل پرسشنامه 86/0و82/0و ضریب همبستگی بین فرم کوتاه و فرم 21سوالی پرسشنامه ی افسردگی بک 67/0 بود(19). نمره ی کلی هر فرد در پرسشنامه بک با جمع نمرات در تمام جمبه ها بدست می آید (20).

استانداردهای اخلاقی این پژوهش در کمیته اخلاق مرکز تحقیقات و درمان ناباروری یزد بررسی و با شناسه اخلاق   IR.SSU.RSI.REC.1396.3 مصوب گردید.

یافته ها

جهت بررسی پیش فرضهای مدل معادلات ساختاری (Structural equation modeling)، از شاخص‌های هم‌خطی چند گانه متغیر های پیش بین و پیش فرض استقلال منابع خطا در متغیر های پیش بین استفاده شد که یافته ها نشان داد، پیش فرض هم خطی چند گانه در متغیرهای پیشبین محقق شده است چرا که مقدار شاخص تحمل (Tolerance) در متغیر های مورد مطالعه به حد مطلوب (یک) نزدیک است و مقدار شاخص تورم واریانس (VIF) در متغیرهای مورد مطالعه در حد مطلوب (کمتر از 2) است.

پیش فرض استقلال منابع خطا در متغیرهای پیش بین مطابق با جدول ذیل، نیز محقق شده است، چرا که مقدار آزمون دوربین – واتسون در حد مطلوب (مابین 5/2 – 5/1) قرار گرفته است.

همچنین، در این راستا ابتدا ماتریکس همبستگی متغیر های مورد مطالعه محاسبه و ترسیم شد که در جداول زیر ارائه می‌شود.

جدول 2: جدول استقلال منابع خطا در متغییر های پیش بین

جدول 3: جدول ضرب همبستگی پیرسون متغیر های پژوهش

** در سطح معنا داری 01/ 0، * در سطح معنا داری 05/ 0

با توجه به یافته های جدول 2 بین مقیاس افسردگی و سوگیری شناختی رابطه ای وجود ندارد. بین مقیاس افسردگی با تاب‌آوری ارتباط منفی معنی دار وجود دارد؛ و بین مقیاس افسردگی و اضطراب رابطه مثبت معنی دار وجود دارد.

مدل ساختاری پیش فرض: آیا بین سوگیری شناختی و تاب‌آوری با افسردگی در افراد نابارور؛ با نقش میانجی اضطراب فراگیر رابطه وجود دارد ؟

مدل مورد نظر پرسش اصلی پژوهش :

مندرجات مدل ساختاری یک نشان می‌دهد که عامل سوگیری با اضطراب فراگیر رابطه ای ندارد. در مدل جایگزین سوگیری قادر است در قالب روابط علی – ساختاری، تاب‌آوری پایین را موجب شود و هم چنین تاب‌آوری، اضطراب فراگیر را ایجاد کند و اضطراب فراگیر خود علت بوجود آمدن افسردگی می‌شود؛ و هم چنین تاب‌آوری پایین بطور مستقیم نیز خود می‌تواند موجب افسردگی گردد. چرا که مقادیر برازش مدل اندازه گیری شده در وضعیت مطلوب قرار دارند.

بحث و نتیجه گیری

یافته های حاصل از مدل ناهمسو با یافته های پژوهش های (21)، (22)،  (23) و (24) است. بر اساس یافته های حاصل از پژوهش در این مدل تاب‌آوری باعث اضطراب فراگیر و این اضطرب فراگیر باعث افسردگی در افراد نابارور می‌شود در تبیین این یافته ها می‌توان گفت تاب‌آوری گرایش به تجربه ی افسردگی و اضطراب را کاهش می‌دهد.

افرادی که دارای تاب‌آوری هستند چاره ساز و انعطاف پذیر بوده مطابق تغییرات محیطی خود را وقف می‌دهند و بعد از برطرف شدن عوامل فشارزا به سرعت به حالت بهبود باز می‌گردند. افرادی که در انتهای سطح پایین تاب‌آوری هستند (بر روی پیوستار تاب‌آوری بالا و تاب‌آوری پایین) به مقدار ناچیزی خودشان را با موقعیت جدید وفق می‌دهند این ها به کندی از موقعیت های فشار زا به حالت عادی طبیعی بهبود می یابند (25). 

بسیاری از محققان بین تاب‌آوری و مشکلات روان شناختی رابطه ی معنا دار منفی را گزارش کرده اند (26). به طوری که هر چه میزان تاب‌آوری بالا باشد، میزان استرس، اضطراب و افسردگی در افراد پایین خواهد بود (25) و با ارتقای تاب‌آوری، فرد می تواند در برابر عوامل استرس زا و اضطراب آور و هم چنین عواملی که مسبب بوجود آمدن بسیاری از مشکلات روان شناختی آنها می‌شود از خود مقاومت نشان داده و بر آن ها غلبه نماید (26).

یافته های حاصل از تجزیه و تحلیل اطلاعات پژوهش با          یافته های تحقیقات (27) و (12) در این مدل ناهمسو است، ولی با تحقیق (13)  هم خوانی دارد. مدلی که با توجه به این پرسش مد نظر ما بود این مدل بود که سوگیری شناختی و تاب‌آوری در افراد نابارور پیش بینی کننده اضطراب فراگیر و این اضطراب فراگیر پیش بینی کننده ی افسردگی در آنهاست.

ولی با توجه به تجزیه و تحلیل های آمار استنباطی که در بالا ذکر شدند، این نتیجه حاصل شد که بین سوگیری شناختی در افراد ناباور شرکت کننده در این پژوهش با افسردگی رابطه ای مشاهده نشد ولی تاب‌آوری موجب اضطراب فراگیر و این اضطراب فراگیر موجب افسردگی در افراد نابارور شد.

در نتیجه با توجه به این یافته ها، این مدل جایگزین مدل اصلی پژوهش شد. اگر چه تعمیم پذیری نتایج این پژوهش مستلزم تحقیقات بیشتری در این زمینه است، اما در تبیین یافته های بدست آمده از این پژوهش می‌توان اذعان  داشت که در افراد نابارور، سوگیری شناختی رابطه منفی معنادار با تاب‌آوری، دارد بدین گونه که افرادی که دارای سوگیری های شناختی از موقعیت ها هستند، از توانایی تفکر انعطاف ناپذیر بی‌بهره اند توانایی استفاده از توجیهات جایگزین و بازسازی مثبت چهارچوب فکری خود را ندارند، در نتیجه موقعیت های چالش انگیز را می‌پذیرند و نسبت به افرادی که انعطاف پذیر هستند، ازنظر روانشناختی تاب‌آوری کمتری برخوردار هستند. افراد دارای تاب‌آوری نسبت به افراد فاقد تاب‌آوری رویداد های منفی را به صورت انعطاف پذیرتر و واقع بینانه تر در نظر               می گیرند و مشکلات را اغلب موقتی می‌دانند و هم چنین با توجه با یافته ها در این مدل جایگزین  تاب‌آوری رابطه منفی معناداری با اضطراب فراگیر، داشته هرچه تاب‌آوری پایین تر باشد توانایی انطباق با شرایط تنش زا کمتر می‌شود در نتیجه اضطراب فرد بالاتر می‌رود و اضطراب فراگیر نیز رابطه مثبت معنادار با افسردگی دارد. در نتیجه بر اساس یافته های این پژوهش سوگیری های شناختی در افراد نابارور موجب تاب‌آوری پایین در آن ها شده و این سطح پایین از تاب‌آوری در این افراد از یک سو باعث بوجود آمدن اضطراب در آن ها می‌شود و این اضطراب، افسردگی را برای آن ها در پی خواهد داشت و از سوی دیگر سوگیری شناختی، منجر به منفی دیدن دنیا می شود و این موضوع رمزگردانی افراد از اطلاعات را تحت تاثیر قرار داده و به طور مستقیم باعث بوجود آمدن افسردگی در آنها می‌شود. چون افراد تاب آور هنگام برخورد با مشکلات و رویدادهای فشارزای زندگی تلاش می‌کنند نگرش خود را نسبت به آن فشارزا ها مثبت نمایند ولی فرد افسرده توانایی ها و ارزش نهادن به توانایی های خود را نادیده می گیرد و در معرض افسردگی قرار می‌گیرد.

تضاد منافع

 بدین وسیله نویسندگان تصریح می‌نمایند که هیچ­گونه تضاد منافعی در خصوص پژوهش حاضر وجود ندارد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان بر خود لازم می­دانند که از تمام افرادی که در این پژوهش شرکت کردند تشکر و سپاس­گذاری به عمل آورند.