دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

 سالمندی پدیده‌ای جهانی است که در آینده نزدیک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی و رفاهی کشورهای درحال‌توسعه مطرح خواهد شد(1).امروزه بخش قابل‌توجهی از جمعیت کشورها را سالمندان تشکیل می‌دهند(2). در سال 2000 حدود 600 میلیون نفر از جمعیت جهان در سن 60 سالگی و یا بیش‌تر قرار داشتند که این میزان تا سال 2050 به 2 میلیارد نفر خواهد رسید(3). ایران جزء 10 کشوری است که جمعیت آن به سمت کهنسالی و سالمندی می‌رود(4). طبق هشتمین سرشماری نفوس مسکن سال 95 مرکز آمار ایران جمعیت کل سالمندان کشور، 7،417،091 نفر و تعداد سالمندان گیلان برابر با 335،313 نفر (163،438 نفر مرد و 171،875 نفر زن) به‌عنوان سالمندترین استان کشور برآورد شده است (5).

در فرآیند سالمندی جمعیت، علاوه بر کاهش وضعیت سلامتی سالمندان به دلیل پیری ، عوامل مهم دیگری ازجمله از دست دادن دوستان، جدایی از فرزندان، از دست دادن شغل، از دست دادن درآمد، وضعیت و هویت تأثیرگذار هستند. این کمبودها اثرات قابل‌توجهی بر وضعیت سلامتی سالمندان در حوزه روانی، اجتماعی، رفتاری و محیطی می‌گذارند (6). تغییرات در سلامت روان و فرآیندهای فکر یکی از مهم‌ترین تغییرات مرتبط با سن در میان سالمندان در سراسر جهان است و افسردگی یک اختلال مهم سلامت روان مرتبط با آن محسوب می‌گردد (7). افسردگی در سالمندان می‌تواند درنتیجه عواملی چون درد، ضعف، مصرف مواد مخدر، عدم روابط اجتماعی یا حمایت عاطفی ناشی از فوت همسر یا انزوا از دیگران، ناتوانی عملکردی، تنهایی، نگرانی از مرگ و مشکلات مالی باشد.افسردگی معمولاً در افراد مسن تشخیص داده نشده و به‌صورت مناسب درمان نمی‌شود. یکی از دلایل مهم عدم‌تشخیص افسردگی در افراد مسن ظاهر شدن آن با مشکلات جسمی است(8).

 از ناخوشایندترین بیماری‌ها که در میان سالمندان رخ می‌دهد افسردگی است ، آن‌یک نگرانی عمده سلامت عمومی است که توجه جهانیان را به خود جلب نموده و میزان شیوع آن بین 10 تا 55 درصد گزارش‌شده است. افسردگی معمولاً با نارضایتی، از دست دادن علاقه، احساس گناه یا کاهش احترام به خود، خواب آشفته یا کم‌اشتهایی، خستگی و تمرکز ضعیف مشخص می‌شود. آن‌یک اختلال روانی شایع است که باعث اختلال در کیفیت زندگی در افراد سالمند می‌شود(9).

حمایت اجتماعی عامل مهمی در جلوگیری از بروز یا تشدید افسردگی در زندگی است. آن به‌عنوان یک بافر ، در تعدیل اثرات زندگی استرس‌زا بر افسردگی عمل می‌کند(10). حمایت اجتماعی را می‌توان به‌صورت حمایت عاطفی (ارائه همدلی، نگرانی، محبت، عشق، اعتماد، پذیرش، صمیمیت، تشویق یا مراقبت) ، حمایت ملموس (ارائه کمک مالی، کالا یا خدمات مادی)، حمایت اطلاعاتی (ارائه مشاوره، راهنمایی، پیشنهاد‌ها یا اطلاعات مفید برای شخص) و پشتیبانی حمایتی (نوعی حمایت که به شخص حس تعلق اجتماعی می‌بخشد) در نظر گرفت. سالمندان حمایت اجتماعی را عاملی برای به وجود آوردن تجربیات مثبت و متعاقباً احساس خودباوری و هم چنین کاهش اضطراب می‌دانند. علاوه بر این، حمایت اجتماعی مؤثر و به‌موقع می‌تواند احتمال بستری مکرر در بیمارستان و میزان مرگ‌ومیر را کاهش دهد و سبب بهبود کیفیت زندگی و  کاهش افسردگی شده و سلامت روانی و روحیه سالمندان را تقویت بخشد(11). ظریف نژاد و همکاران  در مطالعه خود عنوان داشتند که حمایت اجتماعی عاملی مهم در ارتقای روحیه سالمندان بوده و نقش پیش‌بینی کننده‌ای در میزان روحیه سالمندان دارد و حمایت اجتماعی به‌عنوان یک مؤلفه اثرگذار بر سلامت روانی و روحیه سالمندان می‌تواند منبعی ارزان‌قیمت و به‌عنوان یک سرمایه اجتماعی در راستای پویایی و بهبود کیفیت زندگی و روحیه سالمندان موردتوجه قرار گیرد (12).  فرامرزی و همکاران  نیز در مطالعه‌ای بیان نمودند که در سالمندان ایران حمایت اجتماعی با افسردگی ارتباط منفی دارد و نمره حمایت اجتماعی در افراد بدون علائم افسردگی به‌طور قابل‌توجهی بیشتراست (13). السعید بیان داشته که حمایت اجتماعی سالمندان را در مقابل افسردگی حفظ می‌نماید (14).

حمایت اجتماعی با بهبود و توسعه مکانیسم‌های سازگاری و تطابق روان‌شناختی در ارتباط است پس به‌موازات تلاش برای افزایش سال‌های  عمر، بایستی به کیفیت، معنادار بودن و رفاه زندگی نیز توجه شده و برای رفاه روانی و اجتماعی نیز به میزان ارتقاء سلامت جسمی برنامه‌ریزی گردد (11). با توجه به شیوع بالای افسردگی در سالمندان (از 58/57 درصد در ساکنین منزل تا 15/81 درصد در ساکنین سرای سالمند(1) و عوارض ناشی از افسردگی که هزینه‌های درمان و مراقبتی فراوانی را در سالمندان به دنبال دارد، ضرورت دارد پرستاران به شناخت هر چه بیشتر متغیرهای اثرگذار بر افسردگی تمرکز کنند.و با توجه به اینکه در جامعه سالمندی گیلان به‌عنوان سالمندترین استان تاکنون مطالعه مشابهی انجام‌نشده است لذا پژوهش حاضر باهدف تعیین ارتباط حمایت اجتماعی با افسردگی در سالمندان شرق گیلان انجام ‌گردید تا با توجه به آمار بالای جمعیت سالمندان استان از نتایج آن درزمینه شناخت میزان بهره‌مندی از حمایت اجتماعی در جامعه موردنظر استفاده شود.

روش بررسی

پژوهش حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی- همبستگی بود که بر روی  سالمندان 60 سال به بالای شرق گیلان انجام شد. ‌روش نمونه‌گیری دومرحله‌ای بود به این صورت که از بین شهرهای شرق گیلان چهار خوشه به‌صورت تصادفی انتخاب     ( شهرهای آستانه‌اشرفیه، لاهیجان، لنگرود و رودسر ) و سپس از بین خوشه‌ها به نسبت مساوی نمونه‌ها به‌صورت در دسترس انتخاب شدند. برای سهولت دستیابی به سالمندان از مکان‌های عمومی شهر شامل مساجد، پارک‌ها و بازارهای هفتگی و باشگاه‌ها برای ارتباط با نمونه‌ها استفاده گردید. معیارهای ورود  شامل، سن بالای60 سال و داشتن رضایت آگاهانه جهت شرکت در مطالعه و معیار خروج شامل،ابتلا به بیماری‌های روانی و شناختی دمانس و عدم توانایی و همکاری در مطالعه بود. حجم نمونه و  تعداد آن بر اساس مطالعه ریماز و همکاران (15)   و فرمول   و   15n=z1-I±2+z1-I²c2+3" id="_x0000_i1026" style="width:119.25pt;height:35.25pt" type="#_x0000_t75">   با  33/0 r= ، 05/0 α=، 10/0, β= 5/0 c= و 2/1 Deff=، 168 نفر محاسبه گردید.

 در ابتدا با استفاده از آزمون ساعت وضعیت شناختی سالمند سنجیده می‌شد، درصورتی‌که نتیجه آزمون نشان‌دهنده وضعیت شناختی نرمال بود به‌عنوان نمونه اصلی تلقی می‌شدند و پرسشنامه‌های اطلاعات دموگرافیک، حمایت اجتماعی فیلیپس و مقیاس افسردگی برای افراد تکمیل می‌گردید.  

 ابزارهای  و گردآوری در این پژوهش پرسشنامه حمایت اجتماعی فیلیپس (SS-A) و مقیاس کوتاه شده افسردگی GDS استفاده گردید. پرسشنامه حمایت اجتماعی فیلیپس (SS-A) دارای 23 سؤال است که سه حیطه حمایت اجتماعی را می‌سنجد: حیطه خانواده(8 گویه) ،حیطه دوستان(7 گویه)، حیطه سایرین(8 گویه). این پرسشنامه برای اولین بار در ایران توسط ابراهیمی قوام (1371) مورداستفاده قرار گرفت. ضریب پایایی در نمونه دانشجویی در کل مقیاس 90/ 0 و در نمونه دانش‌آموزی 70/0 به دست آمد (16).  نمره‌گذاری این ابزار بر اساس لیکرت به‌صورت چهارقسمتی،  (کاملاً موافقم نمره 4)، (موافقم نمره 3)، (مخالفم نمره 2)، (کاملاً مخالفم نمره 1) می‌باشد. حداقل نمره برای این ابزار 23 و حداکثر 92 بود و نمرات بالاتر حمایت بیشتر را نشان می‌داد. ضریب پایایی جهت  حمایت اجتماعی در یک مطالعه مقدماتی که بر روی 30 نفر از گروه هدف انجام شد بر اساس آلفا کرونباخ 75/0 به دست آمد.

  مقیاس کوتاه شده افسردگی GDS شامل 15 سؤال برای تشخیص افسردگی سالمندان در محیط‌های درمانگاهی و غیر درمانگاهی اعتبار یابی شده و در تشخیص بالینی افسردگی از ثبات درونی و بیرونی برخورداراست. امتیاز (4-0) بدون افسردگی امتیاز (8-5) افسردگی خفیف (11-9) افسردگی متوسط و امتیاز (15-12) افسردگی شدید را نشان می‌دهد. ملکوتی و همکاران در ایران پرسش‌نامه افسردگی سالمندان را هنجاریابی کرده‌اند.

 این آزمون در تحقیقات مختلفی در داخل و خارج از کشور استفاده‌ شده و اعتبار زیادی را نشان داده است. در آن مطالعه پایایی مقیاس بر اساس آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمد و تحلیل عاملی، شرایط تک عاملی را تأیید کرد (17).

در مطالعه حاضر ضریب پایایی افسردگی  بر اساس آلفا کرونباخ 75/0 به دست آمد.

به‌منظور تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 19 و آمار توصیفی و تحلیلی و آزمون‌های ضریب همبستگی پیرسون، ANOVA و آزمون T test استفاده شد. مقدار عددی 05/0 p< در همه آزمون‌ها به‌عنوان سطح معنی‌داری در نظر گرفته‌شده است.

جمع‌آوری داده‌ها پس از اخذ مجوز مربوطه و با کسب رضایت از مددجو و با رعایت ملاحظات اخلاقی و با کد اخلاق IR.GUMS.REC.1396.59و مطابق بیانیه هلسینکی صورت گرفت .

یافته‌ها

از بین 168 نفر از افراد شرکت‌کننده در پژوهش بیشترین تعداد (44%) در محدوده‌ی سنی 60 تا 65 سال قرار داشتند و میانگین سن 59/6±85/67  سال بود . نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بین افسردگی با جنس طبق آزمون T test، ارتباط آماری معنی‌داری وجود دارد (018/0=p) و همچنین طبق آزمون ANOVA بین افسردگی با سن (007/0=p)، تحصیلات (001/0= p ) ، شغل (001/0= p ) و میزان درآمد (009/0= p ) ارتباط آماری معنی‌داری وجود داشت. یافته‌های دموگرافیک این مطالعه و ارتباط آن‌ها با افسردگی در جدول (1) نشان داده‌ شده است.

با توجه به نتایج کسب‌ شده در این  پژوهش، از بین نمره کل صفرتا 15 افسردگی، میانگین نمره افسردگی در سالمندان شهرهای شرق  گیلان  58/3 ± 20/3 و  از  بین  نمره   کل 23   

تا 92  حمایت  اجتماعی،   میانگین   نمره   حمایت   اجتماعی

18/9 ± 25/73 به دست آمد بدین‌صورت که 5/66 درصد سالمندان از حمایت اجتماعی بالا برخوردار بودند. در میان زیر مقیاس‎های حمایت اجتماعی، حمایت خانواده (32/4±02/26) بالاترین میانگین را دارا بود ( جدول 2).

ضریب همبستگی بین حمایت اجتماعی و نمره افسردگی               47/0- r = با معناداری 001/0  p=و منفی به دست آمد بدین‌صورت که با بالا رفتن میزان حمایت اجتماعی درجه افسردگی کمتر دیده‌شده است. در مورد زیر مقیاس‎های حمایت اجتماعی و افسردگی نیز نتیجه مشابه به دست آمد( جدول 3).

جدول 1:ارتباط افسردگی با مشخصات فردی و اجتماعی شرکت‌کنندگان در مطالعه                     

 نتایج بر اساس آزمون‌های t-test و ANOVA

جدول 2:میانگین و انحراف معیار حمایت اجتماعی و مقیاس‌های آن

جدول3: همبستگی بین حمایت اجتماعی و زیر مقیاس‌های آن و افسردگی در سالمندان موردپژوهش

بحث  و نتیجه‌گیری

در این مطالعه رابطه حمایت اجتماعی  با افسردگی سالمندان در یک نمونه 168 نفری از سالمندان شهرهای شرق گیلان موردبررسی قرار گرفت.

نتایج این پژوهش نشان داد بین حمایت اجتماعی با افسردگی سالمندان رابطه معکوس و معناداری وجود دارد به‌طوری‌که با افزایش میزان حمایت اجتماعی، میزان روحیه سالمندان نیز افزایش پیدا می‌کند و افسردگی در آن‌ها کاهش می‌یابد. بدین معنا که سالمندانی که حمایت اجتماعی به نسبت بالایی دریافت می‌دارند، روحیه بالاتری دارند. تاجور (18)، چائو (19) وونگ و همکاران(20) در مطالعات خود عنوان داشتند که حمایت اجتماعی می‌تواند موجب بهبود سلامت روان، رضایتمندی فرد و کاهش افسردگی گردد. ابراهیم (21) چن(22)آدامز (23)و ظریف نژاد (12) نیز در مطالعات خود بین حمایت اجتماعی با افسردگی ارتباط معنادار و معکوس را نتیجه‌گیری نمودند. لی و همکاران در مطالعه خود عنوان کردند سالمندانی که از مشارکت اجتماعی و حمایت اجتماعی بالاتری برخوردارند رضایت از زندگی بیشتر و سطح افسردگی کمتری دارند (24). سو و همکاران در مطالعه روی سالمندان چینی حمایت اجتماعی را از فاکتورهای مهم اثرگذار روی افسردگی سالمندان دانستند (25).

یکی از عوامل بسیار مهم برای ایجاد حس رفاه و خوب بودن ازنظر روانی در سالمندان، داشتن شخصی است که سالمند بتواند به او تکیه و اعتماد کند، با او در غم و شادی‎ها سهیم باشد و در زمان مشکلات به او مراجعه کند. حمایت اجتماعی با بهبود و توسعه سازگاری و تطابق روان‌شناختی در ارتباط است، حمایت اجتماعی به افراد کمک می‌کند تا در شرایط استرس‌زا، احساس امنیت، آرامش و تعلق‌خاطر کنند. کسانی که روابط اجتماعی خود را ناکافی می‌دانند بیشتر درخطر بروز نشانه‌های اختلالات روانی هستند.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، خانواده بالاترین تأثیر را در انواع حمایت مکتسبه نسبت به دوستان و سایرین دارا بود و همین امر اهمیت نقش اعضای خانواده را برجسته‌تر می‌کند. ارتباط افراد با خانواده در سلامت روانی و جسمانی شخص تأثیر بسزایی دارد و اعضای خانواده همواره به‌عنوان مهم‌ترین منبع حمایت ابزاری (پول، هدایا، خدمات) ظاهر می‌شوند درحالی‌که دوستان افراد مسن نسبت به فرزندان یا دیگر خویشاوندان، در فعالیت‎های  اجتماعی با آنان همراهی می‎کنند(12). بر طبق مطالعه ذهی و همکارانش حمایت دوستان، همسایگان و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی تأثیر آشکاری بر سلامت روان سالمندان دارند(26).

با توجه به این‌که حمایت‌های خانواده تأثیر مثبت بالایی بر روی روحیه و رفاه روانی سالمندان دارد، بایستی ضمن توجه خانواده‌ها به این امر، حمایت‌های دولتی و غیردولتی به سمت خانواده‌های دارای سالمند سوق داده شود تا هرچه بیشتر سالمندان تحت حمایت خانواده که تأثیرگذارترین منبع حمایتی می‌باشد، قرار گیرند(27).

  نتایج این مطالعه ارتباط بین جنسیت، سن، تحصیلات، شغل، درآمد با افسردگی سالمندان را تأیید نمود. در مطالعه دالم(8) ،حسینی (28)و بابا زاده (29) نیز افسردگی در زنان بیشتر از مردان بود که با نتایج مطالعه حاضر همخوانی داشت. یکی از دلایل افسردگی کمتر در مردان نسبت به زنان شاید ارتباطات اجتماعی بیشتر آنان در مقایسه با زنان باشد.

مطالعه حاضر همچون مطالعه  بابا زاده و همکارانش (29) نشان داد که افراد سالمند با تحصیلات بالاتر سطح افسردگی کمتری را تجربه می‌کنند که دلیل این امر می‌تواند درک بهتراز مشکلات توسط افراد تحصیل‌کرده و هم چنین مهارت سازگاری و حل مسئله بهتر توسط آنان باشد.

نتایج این مطالعه نشان داد که افراد سالمند بالای 80 سال و همچنین با درآمد پایین، میزان افسردگی بالاتری دارند. که این یافته بامطالعه ال- جیلانی(9)در خصوص ارتباط سن و افسردگی در تقابل بوده و در زمینه درآمد  مطابقت دارد که بیان داشت افراد با درآمد پایین‌تر سطح افسردگی بیشتری دارند. این یافته می‌تواند به دلیل  نیاز به مراقبت بهداشتی بیشتر در سنین بالاتر و هزینه بالای مراقبت‌های بهداشتی باشد.

ازجمله محدودیت‌های ایـن مطالعه کـه سـبب می‌شود یافته‌های این مطالعه تعمیم‌پذیری کمتری داشته باشند می‌توان به کوچک بودن جامعه آمـاری و انجـام مطالعـه در شهرهای شرق گیلان اشـاره کـرد لـذا پیشنهاد می‌شود مطالعات آتی با حجم نمونه بیشتر و در کل استان انجام شود هم چنین مقطعی بودن مطالعه و وابسته بودن پاسخ سالمندان به شرایط روحی ، زمان و مکان محل پاسخگویی از محدودیت‌های دیگر مطالعه حاضر بود که برای رفع آن سعی شد از راهکارهای مناسب مانند دعوت به صحبت ابتدایی در مورد موضوع موردعلاقه افراد و یا  موکول کردن انجام مصاحبه به زمان مناسب و دلخواه سالمند استفاده شود.

حمایت اجتماعی تعهدات متقابلی به وجود می‌آورد و احساسی را ایجاد می‌کند که در آن شخص احساس دوست داشته شدن، مراقبت، عزت‌نفس و ارزشمند بودن را دارد و همه این‌ها با نتایج سلامت مثبت ارتباط دارد.

 نتایج این مطالعه توجه به حمایت از سالمندان را مورد تأکید قرار می‌دهد ازآنجایی‌که ترکیب جمعیتی فعلی کشور را نسل جوان تشکیل می‌دهد و در آینده‌ای نه‌چندان دور آن‌ها نیز وارد دوران پیری می‌شوند، ضروری است از هم ‌اکنون به فکر ارتقاء و بهبود ابعاد متعدد مؤثر در بروز اختلالات روحی نظیر افسردگی و ارتقای حمایت اجتماعی آن‌ها باشیم. بنابراین می‌توان با به‌کارگیری امکانات مناسب حمایتی در رابطه با فراهم کردن شرایط کاری مناسب سلامت روحی و جسمی سالمندان را مهیا نمود.

تضاد منافع

در این پژوهش هیچ‌گونه تضاد منافعی گزارش نشده است.

تشکر و قدردانی

این مقاله با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام‌شده است. از کلیه سالمندانی که به‌عنوان واحدهای موردپژوهش در این مطالعه شرکت نمودند سپاسگزاری می‌نماییم.