دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

در یکی دو دهۀ اخیر، میان روانشناسان غربی و دانشمندان علوم انسانی، مثبت اندیشی و داشتن نگرشی امیدوارانه به زندگی، به عنوان یکی از مؤثرترین روشهای درمان بیماری های روانی، به ویژه ناامیدی و افسردگی، مورد توجه قرار گرفته است (1).

برخی متخصصان مانند فرانک و سمینتون ( (Frank Simonton (2) به این نتیجه رسیدند که اگر اندیشه ها و هیجان های منفی، سبب تضعیف سلامت می شوند، می توان فرایندهایی مثبت مانند امید را به عنوان متغیرهایی برای افزایش سلامت انسان ها بررسی کرد. در میان اندیشمندان مسلمان نیز شهید صدر معتقد است رسالت جهانی اسلام، بر آوردن نیازهای روز و رفع شبهه هاست، از این روی، موضوع های مورد توجه در دین باید در عالم خارج نیز بررسی شوند تا از تجربه ها و راه حل های اندیشۀ بشری استفاده شود (3).

در قرآن کریم، بارها و به شیوه های مختلف، دربارۀ امید و امیدواری به آینده سخن گفته شده است. آیات این کتاب شفا بخش الهی (قرآن، یونس: 57)، بارها انسان ها را به امیدواری تشویق کرده اند. بررسی آیات مشتمل بر واژگان امید در قرآن کریم، بیانگر آن است که امید، ماهیتی مثبت و پسندیده دارد؛ ولی عوامل پدید آورنده (متعلقات) آن و نیز موانع بر هم زننده اش ممکن است ماهیتی حقیقی یا کاذب داشته باشند (4).

با در نظر گرفتن ناامیدی به عنوان یک اختلال روانی و رفتاری، بایستی روش های روان درمانی متفاوتی به تناسب مفهوم ناامیدی جستجو شود. در یک الگوی شناخته شده، فرایند درمانی امید دارای دو مرحله است که هر مرحله از دو گام تشکیل می شود: مرحله اول امید سازی یا القای امید است که از طریق گام اول: امید یابی و گام دوم: تحکیم امید حاصل می شود. مرحله دوم : امید افزایی است که از طریق گام سوم: تسهیل در افزایش امید و گام چهارم: ابقای امید صورت می گیرد (5).

در سال های اخیر، به منظور درک و شناخت پدیده روانشناسی مثبت و دینی و استفاده از ابزار و روش های تشخیص بالینی و اجرای روش های درمانگری نا امیدی  مخصوصا در ایران، از درمانگری یکپارچه توحیدی بهره می برند. در این روش درمانی، اعتقاد بر این است که اگر آموزه های مذهبی و معنوی به ویژه مؤلفه اساسی توحید و ارتباط عمیق و صمیمانه با خداوند متعال با یافته های روان درمانی ادغام گردد، کارآمدی و پایداری درمان به صورت چشمگیری افزایش می یابد، زیرا عنصر توحیدی بیش از هر عامل دیگری توان انسجام بخشی و یکپارچه سازی شخصیت را دارا می باشد (6).

عدم توجه روان درمانی سنتی به عنصر معنویت و ارزش های دینی در فرایند درمان، ناپایداری متغیرهای رفتاری ایجاد شده در دراز مدت و درصد بالای بازگشت به رفتارهای ناامیدی را به دنبال داشته است که توجه روزافزون روانشناسان و درمانگران به این حقیقت جلب شده است تا در دهه های اخیر، درمانگران به روش های درمان یکپارچه توجه جدی داشته باشند. از سوی دیگر، انجمن روان شناسی امریکا (7) در آخرین طبقه بندی که از اختلالات روانی دارد، از روان شناسان و روانپزشکان می خواهد که در بررسی اختلالات روانی، به عامل مذهب توجه بالینی ویژه ای داشته باشند، چرا که بعد معنوی در کنار دیگر ابعاد زیستی، روانی و اجتماعی قابل اهمیت است و هم چنین، متناسب با سبب شناسی مشکلات روانی، شیوه های گروه درمانی گوناگونی پیشنهاد میشود. یکی از این روش های کل نگر و تلفیقی، روش درمان یکپارچه توحیدی است. این روش که تلفیقی از آخرین یافته های روان درمانی در حوزه های مختلف، به ویژه فنون انسان نگر و وجودی از یک سو، و آموزه های توحیدی و عرفانی از سوی دیگر می باشد، با عنوان روش توحید درمانی در سال 1380 توسط جلالی تهرانی (8) معرفی گردید. این روش با تأکید بر ارتقای رشد و تحول انسانی، به فرد امکان می دهد تا با جستجوی معنای متعالی برای زندگی و تلاش برای درک خویشتن خویش، به توسعه روشی برای زندگی خود بپردازد که منجر به دستیابی مراحل بالاتر رشد و کمال گردد (6).

در الگوی درمان یکپارچه توحیدی با ادغام چندین روش درمانی و درون مایه ای دینی- الهی، ارزش هایی در فرد احیا می‌گردد که توان یکپارچه سازی و توحید بخشیدن به کل شخصیت فرد را داشته باشد. مفهوم توحید در این روش اشاره به یک سیستم ارزشی وحدت بخش است که جهت حرکت زندگی انسان را مشخص می کند و او را از چندگانگی شخصیت و گم گشتگی در مسیر حیات نجات می دهد. هدف این نوع درمان علاوه بر حذف یا کاهش نشانه های اختلال رفتاری، تقویت مقام و موقعیت عقل، حیات نو بخشیدن به عشق، ابعاد جذبه نسبت به سرچشمه وحدت و دست یافتن به توحید است. از میان برداشتن موانع این جذبه و برانگیختن آگاهی و تعهد و التزام به رفتارهای فضیلت آمیز، اجزای اصلی طرح درمان هستند (6).

مطالعات در این زمینه نیز نشان می‌دهد که نگرش مثبت باور به وجود خدا و انجام مناسک دینی در سلامت روانی و  درمان اختلالات روانی مؤثر است (10 ، 9). تروینو و همکاران (11) طی پژوهشی نشان دادند که نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، سازگاری وخود بیمار انگاری رابطه منفی دارد. تحقیقات مختلف دیگری نیز حاکی از تأثیر مداخلات درمانی به شیوه یکپارچه توحیدی در کاهش فشار روانی (12)، افسردگی (13)، مصرف مواد مخدر و رفتارهای همایند (14) و رفتارهای مجرمانه (14) است. در مطالعه حاضر اثربخشی الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی بر امید به زندگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد مورد بررسی قرار گرفته است.

روش بررسی

مطالعه حاضر جزء پژوهش های تجربی محسوب میشود. در این مطالعه از طرح های نیمه آزمایشی، طرح پیش آزمون - پس آزمون با گروه کنترل استفاده شده است. در این پژوهش متغیر مستقل یعنی الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی به صورت مشاوه گروهی برای گروه آزمایش اجرا شد. از هر دو گروه آزمایش و کنترل قبل و بعد از مشاوره پیش آزمون و پس آزمون به عمل آمد. کلیه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سال تحصیلی 1398-1399 جامعه آماری این مطالعه را تشکیل دادند. از روش نمونه گیری در دسترس برای انتخاب نمونه آماری استفاده شد،  حجم نمونه مورد نظر 30 نفر بوده و براین اساس از میان دانشجویان دانشگاه کسانی که کمترین نمره در پرسشنامه آزمون امید اسلامی کسب کردند، انتخاب و به شکل تصادفی در دو گروه کنترل (15 نفر) و آزمایشی (15 نفر) جایگزین شدند. و از هر دو گروه پیش آزمون گرفته شد. سپس دوره ی مشاوره گروهی «الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی (۵) در 5  جلسه برای گروه آزمایش اجرا شد. پس از دوره مشاوره گروهی، پس آزمون مقیاس امید اسلامی از هر دو گروه به عمل آمد. 

ابزار گردآوری اطلاعات: برای گردآوری اطلاعات از مقیاس امید اسلامی(۱۴) استفاده شد. شیوه نمره گذاری مقیاس امید از دیدگاه اسلام (بر اساس منابع اسلامی)، به صورت لیکرت چهار درجه ای طراحی شده است. در این مقیاس، به سؤالات 23-24-25-26-27-29-30-32 نمره معکوس تعلق می‌گیرد. حداقل نمره (33)، نشانگر امید پایین و حداکثر نمره (132) نشان دهنده امید بالا می‌باشد. در این پرسشنامه سؤالات 1-12-23 مطابق بودن هدف با واقع، سوالات 2-13-24 دست یافتنی بودن هدف؛ سوالات 3-14-25 آگاه بودن تکیه گاه امید، سوالات 4-15-26 مهربان بودن تکیه گاه امید، سوالات 27-16-15 توانا بودن تکیه گاه، سوالات 28-17-6 حسن ضن به تکیه گاه امید، سوالات 29-18-7 باور به اسباب فرامادی در رسیدن به هدف، سوالات 30-19-8 باور به اصالت فرامادی در رسیدن به هدف؛ سوالات 31-20-9 قابل پیش بینی نبودن راه حل های رسیدن به هدف، سوالات 32-21-10 تلاش متناسب با هدف هدف، سوالات 32-22-11 تحمل و پایداری در رسیدن به هدف،  مربوط است. ضرایب پایایی این مقیاس را بین 78 تا 88 گزارش کرده اند(۱۴). در مطالعه حاضر روایی محتوایی این مقیاس مورد تایید متخصصان سه حوزه روانشناسی و مشاوره و علوم دینی بوده است. در یک باز آزمایی ضریب آلفای 85/0 برای کل این پرسشنامه بدست آمد و برای هر یک از عوامل ضرایب بین 73/0 تا 89/0 بدست آمد.

برای تحلیل داده‌ها از آزمون استنباطی کواریانس چند متغیری با استفاده از اس پی اس اس نسخه 23 استفاده شد. کلیه ملاحظات و اصول اخلاقی شامل اصل محرمانگی نمونه، رضایت شفاهی و اخذ معرفی نامه و مجوزهای رسمی و تأییدیه کمیته اخلاق رعایت شده است.

یافته‌ها

برای تحلیل کوواریانس ابتدا آزمون همگنی واریانس ها (لوین) بین متغیرهای وابسته در دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله پیش آزمون انجام گرفت. نتایج نشان می دهد که واریانس ها معنادار نیستند و فرض همگنی واریانس ها پذیرفته می شود.

 نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس چند متغیری بر روی میانگین نمره های پس آزمون هدف امید، تلاش امید، اسباب امید، تکیه گاه امید، موانع امید، رابطه فرد و تکیه گاه و راه حل امید دو گروه آزمایش و کنترل را نشان می دهد(جدول1).

جدول 1: نتایج تحلیل کواریانس چند متغیری بر میانگین نمره های پس آزمون ابعاد امید به زندگی در دو گروه آزمایش و کنترل

نتایج نشان می دهد که بین گروه آزمایش و گواه از لحاظ متغیرهای وابسته در سطح000/0P< تفاوت معناداری وجود دارد، بنابراین می توان بیان داشت که حداقل در یکی از متغیرهای وابسته بین دو گروه، تفاوت معنادار وجود دارد. ضریب اندازه اثر نشان می دهد که 89 درصد تفاوت دو گروه مربوط به مداخله آزمایشی است.

جهت پی بردن به این تفاوت، تحلیل کوواریانس یک  متغیری در متن مانکوا انجام گرفت که نتایج آن در جدول 2 آمده است.

با توجه به مندرجات جدول 2 برای متغیرهای هدف امید، تلاش امید، اسباب امید، تکیه گاه امید، موانع امید، رابطه فرد و تکیه گاه و راه حل امید مقدار F به ترتیب 568/32، 080/۱۶، 107/۲۷،  681/ ۳۸،  601 /۲۴،  896/ ۲۶، 768/ ۱۱بدست آمد که همگی در سطح معناداری 05/0 a= معنادار است. بر این اساس می توان نتیجه گرفت که الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی موجب افزایش امید به زندگی در آزمودنی های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل شده است.

 بر اساس یافته ها ، اندازه اثر متغیر مستقل «الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی»، بر افزایش امید به زندگی بدین صورت می باشد که 63 درصد بر هدف، 55 درصد بر تلاش، 62 درصد بر اسباب، 76 درصد برتکیه گاه، 58 درصد بر موانع (کاهش)، 62 درصد بر رابطه فرد و تکیه گاه و 45 درصد بر راه حل امید است(جدول2).

جدول 2: نتایج تحلیل کواریانس متغیرهای وابسته امید در گروه های آزمایش و کنترل

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این مسئله پژوهشی بود که آیا الگوی قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی (به صورت مشاوره گروهی) می تواند بر امید به زندگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در ابعاد؛ هدف امید، تلاش امید، اسباب امید، تکیه گاه امید، موانع امید، رابطه فرد و تکیه گاه و راه حل امید (امید اسلامی) اثر گذار باشد؟ دوره دانشجویی با دوره جوانی پرتکاپو و با تغییرات جسمی، روانشناختی، هیجانی و اجتماعی همراه است و براین اساس زندگی آنان در عرصه های تحصیلی، شغلی، زندگی، تفریحی، اجتماعی، اقتصادی تحت تاثیر میزان امیدواری و امید به زندگی آنان قرار دارد. بررسی پدیده امید به زندگی با توجه به قدرت تعیین گری در عرصه های مختلف زندگی برای دانشجویان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. جوانان به لحاظ دوره سنی و مواجهه با مسائل مختلف تحصیلی، شغلی، اقتصادی، اجتماعی، به مشاوره و امید درمانی بیشتری نیاز دارند. چرا که اضطراب، استرس، افسردگی، ناامیدی در جوانان به لحاظ مواجهه با مسائل در ابعاد مختلف زندگی شدت بیشتری پیدا می کند (6).

در ارتباط با فرضیه اصلی پژوهش مبنی بر اینکه الگوی     قرآنی- روایی امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی (به صورت مشاوره گروهی) بر امید به زندگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد مؤثر است، نتایج نشان داد که مشاوره گروهی امید درمانی در سطح معناداری (05/0P< ) بر بهبود امید به زندگی موثر بوده است.

نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس چند متغیری بر روی میانگین نمره های پس آزمون  هدف امید،  تلاش امید، اسباب امید، تکیه گاه امید، موانع امید، رابطه فرد و تکیه گاه و راه حل امید دو گروه آزمایش و کنترل نشان می دهد که بین گروه آزمایش و گواه از لحاظ متغیرهای وابسته در سطح 05/0P< تفاوت معناداری وجود دارد، بنابراین می توان بیان داشت که حداقل در یکی از متغیرهای وابسته بین دو گروه، تفاوت معنادار وجود دارد. ضریب اندازه ی اثر نشان می دهد که 89 درصد تفاوت دو گروه مربوط به مداخله ی آزمایشی است. می توان نتیجه گرفت که متغیر آزمایشی بر امید به زندگی مؤثر بوده و در مقایسه با گروه کنترل به طور معناداری نمرات گروه آزمایش را بهبود بخشیده است. نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش های قبل در حوزه امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی همسو است(۱4-۱1). برای نمونه تحقیقی با عنوان تحلیل مفهوم امید از نظر قرآن و روانشناسی و تاثیر معنویت درمانی بر میزان امید و نا امیدی زندگی زنان جوان 20 الی 30 سال شهر اصفهان      1393-94 انجام دادند(۱۶) نتایج ‍پژوهش صورت گرفته نشان داد که ضریب همبستگی به دست آمده بین نمره معنویت درمانی           (بر مبنای مفهوم امید) با کاهش ناامیدی و ابعاد آن شامل احساس فرد نسبت به آینده، از دست دادن انگیزه، انتظارات و افسردگی از نظر آماری معنی دار بود. این نتایج را اینگونه میتوان تبیین کرد که دین، مذهب و اعتقادات معنوی در زندگی انسان دارای اهمیت ویژه می باشد و می تواند روی جنبه های مختلف زندگی و حتی میزان امیدواری افراد تاثیر بسزایی بگذارد. باقری زنجانی اصل منفرد و انتصار فومنی (15) تحقیقی با عنوان اثر امید درمانی گروهی بر تاب آوری و امید به زندگی در بیماران مبتلا به سرطان پستان شهر زنجان انجام دادند. یافته ها نشان داد امید درمانی به شیوه گروهی سبب افزایش تاب آوری و هم چنین امید درمانی، امید به زندگی بیماران مبتلا به سرطان پستان را افزایش داد. روش امید درمانی میتواند به بیماران سرطانی از جهات مختلف، امید به زندگی و تاب آوری کمک نماید.

هر یک از پژوهش های فوق مفهوم امید و امید درمانی را از منظر قرآن و روایات و علوم روانشناسی بررسی کرده اند. برخی از پژوهش ها نشان می دهد که مفهوم امید تنها از جنبه مثبت قابل بررسی است و روش های امید درمانی نیز بر همین جنبه طرح شده اند. از طرفی مفهوم امید در قرآن و روایات بر دو بعد مثبت و منفی (کاذب) تاکید داشته و مراحل امید درمانی را به صورت یکپارچه نه در مراحلی کاملا مشخص می پندارد. برحسب نتایج این تحقیقات دین، مذهب و اعتقادات معنوی در زندگی انسان دارای اهمیت ویژه می باشد و می تواند بر میزان امیدواری افراد تاثیر بسزایی بگذارد. معنویت درمانی (بر مبنای مفهوم امید) می تواند در کاهش ناامیدی (احساس فرد نسبت به آینده، از دست دادن انگیزه، انتظارات)، کاهش افسردگی و تاب آوری مفید باشد. این تحقیقات بر جنبه شناختی امید درمانی در قرآن و روایات و هم چنین روانشناسی اشاره کرده اند.

طبق نتایج برخی تحقیقات ذکر شده در این پژوهش، از مهم ترین دلایل بروز ناامیدی، عدم مهارت های حل مسئله، عدم هدفمندی، عدم آگاهی از مهارت های برقراری ارتباط مطلوب و نیز سست بودن اعتقادات دینی و مذهبی است.  به عبارتی جوانان در مواجهه با مسائل در عرصه های تحصیلی، شغلی، روابط اجتماعی، اقتصادی و تفریحی، هدف و انگیزه مشخص و یا وحدت فرمان ندارند (14).

دلیل تأثیرگذاری امید درمانی با رویکرد درمان یکپارچه توحیدی این است که جوانان را از یک منبع و مقصد مطمئن آگاه می‌کند و آنان تمام فعالیت های خود را بر مبنای همان مقصد و منبع الهی تنظیم می‌کنند. از محتوای دوره درمان (مشاوره گروهی) در این مطالعه، جوانان نسبت به یک تکیه گاه مطمئن (خدا)، آگاه می شوند و نگرش مثبتی پیدا می کنند. و بر اساس همین تکیه گاه عملکرد خود را تنظیم می کنند و برای زندگی آینده خود هدف تعریف می کنند.

در دیدگاه اسلامی چون فطرت انسان مبتنی بر خوبی و نیکی است، اگر فرایند درمان به گونه ای تدارک دیده شود که شخص به فطرت الهی و هسته درونی وجودی اش نزدیک شود، بی شک تمایل به خوبی و رفتار مطلوب در او ایجاد می شود و از سوی دیگر، خداوند یاد خود را مایه آرامش دل ها و اطاعتش را مایه دوری از هر گونه افسردگی و اضطراب می داند که در درمان یکپارچه توحیدی وقتی مراجع با مبدأ هستی ارتباط صمیمانه پیدا می کند، این اعتقاد و ارتباط با خدا تأثیر عمیقی بر عواطف و شناخت ها، رفتار و عملکرد آنان می گذارد (6).

باورها و ارزش های دینی وقتی درونی شوند و فرد آن ها را به طور واقعی و اصیل بپذیرد، این ارزش های دینی بیش از سایر روش ها توانایی ایجاد وحدت بخشی شخصیت و رفع انحرافات را به همراه دارد (16)،  هم چنین، یونگ (13) معتقد است که درمان از طریق باور و اعتقاد به خدا موجب کاهش پریشانی های عاطفی و نا امنی های روانی انسان ها و ایجاد نوعی انگیزه و وحدت فرمان برای فرد می گردد.

تضاد منافع

نویسندگان این مقاله اعلام می دارند که هیچ گونه تضاد منافعی وجود ندارد.

تشکر و قدر دانی

از راهنمایی و حمایت اساتید محترم جناب آقایان دکتر فلاح ،دکتر وزیری و دکتر عاصی که در انجام این تحقیق مرا یاری کرده اند کمال تشکر و قدر دانی را دارم.