دوماهنامه علمی پژوهشی

 مقدمه

استرس شغلی یک پاسخ مضر فیزیکی و روانی است. زمانی که نیازهای شغلی با ظرفیت ها و نیازهای فرد همسان نباشد، استرس شغلی اتفاق می افتد. در انگلستان گزارش شده است که از هر 5 نفر شاغل، یک نفر از درجات بالای استرس شغلی رنج می برد و بیش از 500 هزار کارگر در سال، به علت استرس های ناشی از کار، غیبت می کنند (1). استرس شغلی می تواند باعث اثرات منفی بر روی رفتار افراد شود و هم چنین بر روی عملکرد شغلی آن ها اثرات منفی داشته باشد (3 ،2). استرس شغلی با مشکلات شغلی هم چون کاهش رضایت شغلی و تعهد سازمانی و یا خروج از کار در سازمان در ارتباط است ( 5 ،4). در تعریفی دیگری از استرس شغلی چنین آمده است: کنش متقابل بین شرایط کار و ویژگی های فردی شاغل به گونه ای است که خواسته های محیط کار و درنتیجه، فشارهای مرتبط با آن بیش از آن است که فرد بتواند از عهده آن ها برآید (6). تا زمانی که استرس به عنوان مسئله غیر قابل اجتناب در کار تلقی شود روزانه شاهد افزایش مشکلات کارمندان، کاهش عملکرد و بهره وری و در یک کلام پرداخت های گزافی خواهیم بود (7). استرس نوعی حالت تنش روانشناختی است که بوسیله انواع نیروها یا فشارهای فوق الذکر بوجود می آید(8،9). فشار و استرس ممکن است در نظر مردم به شکل متفاوتی ادراک شود. نظریه پردازان نیز دیدگاه های متفاوتی پیرامون فشار و استرس دارند. عده ای دیدگاهی منفی نسبت به استرس دارند، عده ای دیگر فشار را به عنوان یک عامل مثبت در نظر می گیرند زیرا که  آن ها را با انرژی قابل توجهی به منظور مقابله با نیازهای بیرونی آماده می کند (8). پژوهش ها نشان می دهند که محیط شغلی و استرس های شغلی می توانند باعث ایجاد بیماری روانی در کارکنان شوند و یا روند ایجاد بیماری روانی را تسریع نمایند. به دنبال تجربه استرس شغلی، فرد به بیماری روانی مبتلا شده و از کار افتاده و ناتوان می گردد (10،11). با توجه به اهمیت مطالب بیان شده، کنترل استرس شغلی کارکنان برای جلوگیری از ایجاد بیماری های روانی و هم چنین کاهش عملکرد شغلی آن ها امری ضروری است.

عملکرد یکی از مفاهیم بنیادین در مدیریت به شمار می رود،  چون بسیاری از وظایف مدیریت بر اساس آن شکل می گیرد. به عبارتی، موفقیت سازمان ها را می توان در آینه عملکردشان مشاهده کرد (12). عملکرد را می توان به عنوان رفتار تلقی کرد. کمپ بل بر این باور است که در عملکرد، رفتار وجود دارد و باید از نتایج متمایز باشد (13). محمدی در مطالعه خود درباره رابطه استرس با عملکرد می گوید: وقتی که فشار روانی در درون سازمان زیاد شود و یا برای مدت طولانی به درازا بکشد فرد از نظر جسمی و روانی ضعیف و خسته می شود و تولید مطلوبی ندارد. نتیجه پژوهش وی نشان می دهد استرس زیاد سبب کاهش عملکرد کارکنان می شود. نتایج مطالعات مختلف نشان می دهد که رابطه منفی بین استرس و عملکرد شغلی وجود دارد؛ استرس شغلی می تواند تأثیر منفی در عملکرد کارکنان یک سازمان داشته باشد (14).

استرس زیاد از حد باعث اختلال در عملکرد و کاهش بهره وری کارکنان در سازمان ها می شود. از این رو استرس یکی از موضوعاتی است که در حوزه مدیریت و رفتار سازمانی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد. لذا سازمان ها در برنامه خود توجه زیادی به مطالعه، کنترل و کاهش استرس در محیط کار نموده تا از این طریق هم از هزینه های مربوط به آسیب های جسمی و روانی استرس بکاهند و هم باعث ارتقای بهره وری کارکنان خود شوند (15،9). به نظر می رسد بیشتر استرس با عملکرد شغلی رابطه معکوس دارد به طوری که افزایش استرس در فرد، کاهش عملکرد و بازدهی وی را نتیجه می دهد، با این وجود Tuten و Neidermeyer در مطالعه خود رابطه مثبت بین این دو متغیر را نیز گزارش کردند؛ به طوری که ممکن است افزایش استرس در بعضی نقاط باعث افزایش عملکرد نیز شود. به نظر می رسد شرایط استرس بالا می تواند عملکرد شغلی بالایی را نتیجه دهد (16). AbuAlRub (2004) در مطالعه ای نشان داد که ارتباط بین استرس شغلی و عملکرد کارکنان به صورت یک منحنی U شکل می باشد،  بر این اساس افرادی که سطح متوسطی از استرس شغلی را داشتند، عملکرد شغلی شان نسبت به آن هایی که سطح استرس بالا و پایینی را داشتند، بهتر بود (17). نتایج پژوهش هایی که رابطه استرس با عملکرد در سازمان را مورد بررسی قرار داده اند به سه دسته تأثیر در بلند مدت اشاره می کنند؛ به طوری که کاهش عملکرد یکی از آثار و نتایج استرس در سازمان است، برای کارگرانی که به طور عملی در کار تولید دخالت دارند فشار روانی و استرس می تواند به مفهوم کیفیت پایین و یا افت بهره وری تعبیر شود. رفتارهای مبتنی بر عقب نشینی نیز ناشی از فشار (استرس) در سازمان      می باشد که دو نمونه مهم آن غیبت و یا ترک سازمان است. موضوعاتی همچون رضایت شغلی، روحیه و تعهد سازمانی تحت شرایط فشار آسیب می بینند و انگیزه های کار را کم     می کنند. پایین آمدن هریک از آن ها سبب کاهش یا پایین آمدن عملکرد یا تولید می شود (18).

هنگامی که بر اثر فقدان مدیریت، به علائم و نشانه های استرس توجه کافی نشود، افراد به مرور زمان علاقه خود را به شرکت در امور سازمان و همکاری در راه رسیدن به اهداف از دست خواهند داد و تحرک و پویایی در سازمان مشاهده نخواهد شد(19). هرچه کیفیت زندگی کاری کارکنان بیشتر گردد، آن ها استرس کمتری را تجربه می نمایند (20).

در حقیقت استرس با بسیاری از بیماری های جسمی و روانی ارتباط داشته، که باعث کاهش سلامت عمومی کارکنان سازمان، نیروی ابتکار و خلاقیت، تلاش افراد و کاهش بهره وری و افزایش تعداد حوادث می شود. به همین دلیل مطالعه استرس هم در زمینه سلامت کارکنان و بهداشت روانی و هم در بررسی عملکرد افراد در سازمان ها دارای اهمیت زیادی است. با توجه به مطالبی که بیان شد، استرس شغلی به عنوان جزء جدایی ناپذیر محیط های کاری محسوب می شود که همواره جنبه های فردی و شغلی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. لذا هدف از انجام این مطالعه بررسی ارتباط استرس شغلی با عملکرد شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سال 1397 و ارائه پیشنهاداتی به منظور کاهش تأثیر استرس شغلی بر عملکرد شغلی بود.

روش بررسی

روش انجام این مطالعه به صورت مقطعی - تحلیلی بود که به منظور بررسی ارتباط استرس شغلی و عملکرد شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد (شامل: حوزه ریاست، معاونت توسعه مدیریت و منابع، معاونت فرهنگی و دانشجویی، معاونت درمان، معاونت آموزشی، معاونت غذا و دارو، معاونت تحقیقات و فناوری، معاونت بهداشتی و معاونت اجتماعی) در سال 1397 انجام شد. به منظور انجام پژوهش مذکور از دو پرسشنامه استاندارد به شرح زیر استفاده گردید:

1.پرسشنامه اول مربوط به پرسشنامه استرس شغلی فیلیپ ال رایس (1992) است:

این پرسشنامه دارای 57 سؤال و به شیوه لیکرت 5 گزینه ای شامل گزینه های (بیشتر اوقات، اغلب، گاهی اوقات، به ندرت و هرگز) تشکیل شده است.

این پرسشنامه دارای 3 بعد روابط بین‌ فردی (سؤال 1 تا 26)، بعد وضعیت جسمانی یا شرایط فیزیکی (سؤال 27 تا 48) و بعد علایق شغلی یا علاقه مندی به کار (سؤال 49 تا 57) می باشد. حاتمی (1377؛ به نقل از بهزادی، 1384) این پرسشنامه را برای نمونه 275 نفری از معلمان مدرسه ای، مورد آزمون قرار داد. میزان پایایی محاسبه شده با استفاده از آلفای کرونباخ، 89/0 بدست آمد و میزان روایی برای کل پرسشنامه 92/0 ذکر شده است.

همچنین این روایی برای سه خرده‌ مقیاس روابط بین فردی، وضعیت جسمانی و علایق شغلی به ترتیب 89/0و 88/0 و 88/0 ذکر شده است (21).

نمره‌گذاری به صورت (هرگز = 1، به ندرت = 2، گاهی اوقات = 3، اغلب = 4، بیشتر اوقات = 5) انجام شد. نمره گذاری سؤالات معکوس نیز در نظر گرفته شد.

میانگین نمره 91 تا 111 نشان دهنده استرس شغلی پایین، میانگین نمره بین 117 تا 134 نشان دهنده استرس شغلی طبیعی و میانگین نمره بالاتر از 134 نشان دهنده استرس شغلی بالا بود.

2. پرسشنامه دوم مربوط به پرسشنامه عملکرد شغلی پاترسون است:

این پرسشنامه از 15 سؤال تشکیل شده است و به شیوه لیکرت 4 گزینه ای شامل گزینه های (همیشه، اغلب، گاهی اوقات و به ندرت) است. سیاحی و شکرکن (1375؛ به نقل از ارشدی، 1386)، پایایی این پرسشنامه را از طریق آلفای کرونباخ 85/0 گزارش داده اند، همچنین روایی این پرسشنامه را از طریق همبسته کردن با پرسشنامه خود ارزشیابی عملکرد در سطح  05/0 >P قابل قبول گزارش کرده اند (22). نمره گذاری پرسشنامه بصورت طیف لیکرت 4 نقطه ای است که برای گزینه های «به ندرت»، «گاهی»، «اغلب» و «همیشه» به ترتیب امتیازات 0، 1، 2 و 3 در نظر گرفته شد. میانگین نمره بین 0 تا 15 نشان دهنده عملکرد شغلی ضعیف، میانگین نمره بین 15 تا 22 نشان دهنده عملکرد شغلی متوسط و میانگین نمره بالاتر از 22 نشان دهنده عملکرد شغلی قوی بود.

حجم نمونه مورد نیاز به منظور بررسی ارتباط استرس شغلی و عملکرد شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد با استفاده از فرمول کوکران و با احتساب ریزش 5%، 282 نفر برآورد گردید. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 24 انجام شد. داده های جمع آوری شده با استفاده از آمار های توصیفی میانگین و انحراف معیار، و آزمون های تحلیلی ANOVA و ضریب همبستگی Pearson مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و نتایج حاصله از این مطالعه در قالب جداولی گزارش گردید.

این مطالعه مصوب شورای پژوهشی دانشکده بهداشت                 دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد بوده و در کمیته                      سازمانی  اخلاق در پژوهش دانشکده بهداشت با کد IR.SSU.SPH.REC.1397.146 مورد تصویب قرار گرفت.

یافته ها

 بر اساس یافته ها، 242 نفر از کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در این مطالعه شرکت کردند. این مطالعه با 15% ریزش داده ها مواجه بود. دو گروه سنی30 تا 40 سال و 50 سال به بالا، به ترتیب بیشترین و کمترین فراوانی را در بین گروه‌ های سنی داشتند (82/50 درصد در مقابل 15/4 درصد). 2/44 درصد از پاسخگویان دارای مدرک تحصیلی لیسانس بودند و تنها 4/5 درصد مدرک تحصیلی دکتری داشتند.

1/42 درصد از پاسخگویان را مردان و 9/57 درصد از آنها را زنان تشکیل دادند. همچنین 2/80 درصد از پاسخگویان متأهل و 8/19درصد از آنها مجرد بودند. 6/44 درصد از پاسخگویان از فضای فیزیکی موجود رضایت داشتند و 4/55 درصد از آن ها از فضای موجود ناراضی بودند. از بین معاونت ‌های مورد بررسی، معاونت توسعه مدیریت و منابع (7/22 درصد) و معاونت اجتماعی (4/5 درصد) به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد را در حجم نمونه به خود اختصاص داده بودند (جدول 1).

جدول 1 : فراوانی و درصد مشخصات دموگرافیک پاسخگویان

بر اساس یافته های به دست آمده، میانگین نمره استرس شغلی 61/28 ± 18/182 به دست آمد. استرس شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سطح بالا است. از بین ابعاد استرس شغلی، بالاترین میانگین نمره مربوط به روابط بین فردی 40/14 ± 75/81 و پایین ترین میانگین نمره مربوط به علاقه مندی به کار 79/7 ± 09/26 به دست آمده است. میانگین نمره عملکرد شغلی 54/5 ± 79/5 به دست آمده است. نمره بین 0 تا 15 نشان دهنده عملکرد شغلی ضعیف است. عملکرد شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد ضعیف (در سطح پایین) است(جدول 2).

بر اساس یافته های به دست آمده، رابطه بین استرس شغلی و عملکرد شغلی یک رابطه معکوس (منفی) معنی دار است (318/0-R= ). بین تمامی ابعاد 3 گانه استرس شغلی (روابط بین فردی، وضعیت جسمانی و علاقه مندی به کار) و عملکرد شغلی یک رابطه معکوس معنی دار به دست آمده است. در این میان رابطه (به لحاظ روابط منفی موجود) بین روابط بین فردی و عملکرد شغلی قوی تر است (363/0-R= ). رابطه بین علاقه مندی به کار و عملکرد شغلی (نسبت به دو مؤلفه دیگر            یعنی روابط بین فردی و وضعیت جسمانی) ضعیف تر  است (164/0-R= )(جدول 3).

جدول 2: میانگین و انحراف معیار نمره استرس شغلی و ابعاد آن و میانگین و انحراف معیار نمره عملکرد شغلی

جدول 3 :  ضریب همبستگی استرس شغلی و ابعاد آن و عملکرد شغلی

**  عبارت است از: 001/0 p<

بحث و نتیجه گیری

بر اساس نتایج حاصله از پژوهش حاضر، استرس شغلی در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد در سطح بالایی است و عملکرد شغلی آن ها ضعیف (در سطح پایین) است. رابطه بین استرس شغلی و عملکرد شغلی نیز یک رابطه معکوس (منفی) معنی دار به دست آمده است.

مطالعات مختلفی در زمینه استرس شغلی و عملکرد شغلی انجام شده است از جمله روح اللهی و همکاران مطالعه ای را به منظور بررسی تأثیر استرس شغلی بر سلامت عمومی و عملکرد شغلی کارکنان مراقبت پرواز مستقر در تهران در سال 1393 انجام دادند. نتایج تحقیق آن ها حاکی از آن بود که بین استرس ناشی از محیط کار با عملکرد شغلی رابطه منفی و معنی داری وجود دارد. بدین معنی که با افزایش استرس شغلی عملکرد شغلی کاهش می یابد (23) که با نتایج حاصل از مطالعه حاضر هم خوانی دارد.

در مطالعه روح اللهی و همکاران از بین ابعاد استرس شغلی، بالاترین میانگین نمره مربوط به روابط بین فردی (89/2) بود که این مورد نیز با نتایج مطالعه حاضر مطابقت دارد. مطالعه دیگری توسط رنجبر و همکاران به منظور بررسی تأثیر استرس بر عملکرد شغلی مدیران بخش های مختلف بیمارستان های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1387 انجام شد. آن ها در این مطالعه به این نتیجه رسیدند که تأثیر استرس بر عملکرد رابطه معکوس و معنی داری داشته است. هم چنین بیان داشتند که بیشترین تأثیر استرس بر عملکرد مدیران، از بین رفتن تمرکز فکری آن ها جهت تصمیم گیری مؤثر،  تضعیف روحیه آن ها در محیط کار و کاهش کیفیت کارشان بوده است (24). نتایج حاصل از این پژوهش با یافته های مطالعه حاضر مطابقت دارد. در مطالعه آن ها از میان عوامل استرس زا، عامل زیاد بودن حجم کار به عنوان مهم ترین عامل شناخته شد، در صورتی که در مطالعه حاضر میانگین نمره مربوط به روابط بین فردی از سایر ابعاد بیشتر به دست آمد.

اکبری و همکاران در مطالعه خود به منظور بررسی میزان استرس شغلی و رابطه آن با تعهد سازمانی و عملکرد شغلی در بین کارکنان سازمان زندان های استان ایلام به این نتیجه رسیدند که استرس شغلی بر روی تعهد سازمانی کارکنان زندان اثری نداشت اما بر روی عملکرد شغلی آن ها تأثیرگذار بود و باعث کاهش عملکرد آن ها شده است؛ به کارگیری اقدامات لازم جهت مدیریت، کاهش یا حذف استرس شغلی و استرسورهای مرتبط با آن در جهت حفظ سلامت فردی و شغلی کارکنان زندان و افزایش کیفیت و کمیت عملکرد شغلی آن ها امری ضروری است (25).

نتایج به دست آمده از پژوهش اکبری و همکاران نیز با یافته های مطالعه حاضر هم خوانی دارد. در مطالعه اکبری و همکاران میانگین کل استرس شغلی 96/52 به دست آمد که چیزی حدود متوسط است. این در حالی است که در مطالعه حاضر میانگین نمره استرس شغلی در سطح بالایی به دست آمده است، در این مورد نتایج مطالعه اکبری و همکاران با نتایج مطالعه حاضر مطابقت ندارد. مطالعه دیگری توسط فیاضی و همکاران به منظور رابطه استرس شغلی با عملکرد واحدهای بهداشتی درمانی مرکز بهداشت شهرستان همدان انجام شد و نتایج به دست آمده از مطالعه آن ها نشان داد که بین استرس و عملکرد واحدها رابطه معنی دار منفی وجود دارد. هم چنین آن ها توصیه کردند که مدیران برای کاهش سطح استرس و افزایش بهره وری، برنامه ریزی نموده و اقدامات مؤثری را انجام دهند (26). نتایج مطالعه فیاضی و همکاران با یافته های حاصل از مطالعه حاضر مطابقت دارد.

از طرفی دیگر در مطالعه آن ها میانگین نمره عملکرد شغلی 64/79 (در سطح بالا) و میانگین نمره استرس شغلی 16/55 (در سطح متوسط) به دست آمد که با نتایج مطالعه حاضر معکوس بوده و مطابقت ندارد.

حسینی و همکاران نیز در پژوهش خود به بررسی تأثیر آموزش مهارت مقابله با استرس بر عملکرد شغلی بهورزان شهرستان ایلام در سال 1395 پرداختند.

در پژوهش آن ها 60 نفر از بهورزان به صورت تصادفی انتخاب شده بودند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که بین استرس شغلی و عملکرد شغلی در بهورزان در سطح خطای کمتر از 5 درصد همبستگی معکوس و معناداری وجود دارد (27) که با نتایج حاصل از مطالعه حاضر مطابقت دارد. دیانت نسب و همکاران در مطالعه ای به منظور بررسی نقش واسطه گری استرس شغلی در رابطه بین سرمایه روانشناختی با عملکرد شغلی کارکنان به این نتیجه رسیدند که بین استرس و عملکرد شغلی رابطه منفی و معنادار و بین سرمایه روانشناختی و عملکرد شغلی رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. هم چنین یافته های پژوهش نشان داد که استرس شغلی نقش واسطه ای در رابطه بین سرمایه روانشناختی با عملکرد شغلی ایفا کرده و سبب کاهش اثر سرمایه روانشناختی بر روی عملکرد شغلی می شود (28). نتایج پژوهش دیانت نسب و همکاران نیز با یافته های حاصل از مطالعه حاضر هم خوانی دارد. Badar در مطالعه ای به منظور بررسی میزان تأثیر عوامل استرس زا بر عملکرد شغلی در سال 2011 به این نتیجه رسید که مدیریت و حمایت ضعیف، نبود تشویق و تعاملات عمومی از جمله عوامل استرس زا هستند که اثر منفی بر روی عملکرد کارکنان دارند (29).

نتایج مطالعه Badar نیز با یافته های حاصل از مطالعه حاضر هم خوانی دارد. مطالعه مروری انجام گرفته توسط Daniels و همکاران (2000) نیز ارتباط قوی بین سطوح میان استرس شغلی و عملکرد سازمانی بالا را نشان می دهد (30) که با نتایج حاصل از مطالعه حاضر مطابقت ندارد. محمد نعیم شهید و همکاران نیز گزارش کرده اند که نبود حمایت اداری و ارتباطات ضعیف بین همکاران، استرس بالایی در افراد ایجاد کرده و عملکرد آن ها را کاهش می دهد (31) که با نتایج مطالعه حاضر هم خوانی دارد.

نکته قابل تأمل در رابطه با نتایج مطالعه حاضر و اکثریت مطالعات مشابه انجام شده این است که بین استرس شغلی و عملکرد شغلی رابطه معکوس معنی داری به دست آمده است و این نشان دهنده تأثیر بالای استرس شغلی در عملکرد شغلی کارکنان است.

لذا ضروری است تا مدیران و سیاستگذاران به منظور بهبود و افزایش هرچه بهتر عملکرد شغلی در سازمان توجه ویژه ای به استرس شغلی در افراد داشته باشند و سعی کنند راهکارهای لازم را به منظور ارتقا و تقویت عملکرد شغلی کارکنان به کار گیرند.

کاهش استرس در محیط کار باعث می شود که عملکرد شغلی کارکنان جنبه مثبتی پیدا کند و بهبود یابد. نکته قابل توجه در این رابطه این است که هرچقدر مدیران در زمینه کاهش استرس شغلی سرمایه گذاری و برنامه ریزی داشته باشند باعث بهبود عملکرد شغلی و در نهایت افزایش بهره وری در سازمان خواهند شد.پیشنهاد می شود مدیران با اصلاح محیط کاری از طریق بهبود ارتباطات و روابط بین فردی، اعمال مدیریت صحیح منابع انسانی و حمایت های اجتماعی و انگیزشی، بهبود امکانات و برنامه ریزی در جهت فراهم آوردن شرایط فیزیکی مناسب در محیط کار به دور از اضطراب و خستگی کاری، تا حدی عوامل استرس زا را کاهش دهند. هم چنین برگزاری کارگاه های آموزشی در جهت بهبود روابط بین فردی می تواند نقش مهمی در کاهش استرس شغلی کارکنان و بهبود عملکرد آنها در بر داشته باشد.

تضاد منافع

 نویسندگان این مقاله اعلام می دارند هیچ گونه تضاد منافعی ندارند.

تشکر و قدردانی

این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی مصوب شورای پژوهشی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد و با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه انجام شد که بدین وسیله نهایت قدردانی و تشکر از مسئولین مربوطه و کلیه کارکنانی که در این مطالعه همکاری کردند به عمل می آید.