دوره 20، شماره 6 - ( بهمن و اسفند 1400 )
جلد 20 شماره 6 صفحات 115-100 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
jalili Z, Tavakoli R, Jalili S. The predictors of Omega-3 Supplements Consumption Based on the Constructs of the Health Belief Model in the Elderly Alzheimer Prevention. TB 2022; 20 (6) :100-115
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-2925-fa.html
URL: http://tbj.ssu.ac.ir/article-1-2925-fa.html
جلیلی زهرا، توکلی رضا، جلیلی سحر. پیشگویی کننده های مصرف مکمل امگا-۳در پیشگیری از بیماری آلزایمر در سالمندان بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی. طلوع بهداشت. 1400; 20 (6) :100-115
زهرا جلیلی* 
، رضا توکلی ، سحر جلیلی
، رضا توکلی ، سحر جلیلی
واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ، zahra.jalili@gmail.com
متن کامل [PDF 672 kb]
(380 دریافت)
| چکیده (HTML) (831 مشاهده)
متن کامل: (1191 مشاهده)
پیشگویی کننده های مصرف مکمل امگا-۳در پیشگیری از بیماری آلزایمر در سالمندان بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی
نویسندگان: زهراجلیلی۱، رضا توکلی۲، سحر جلیلی۳
۱.نویسنده مسوول: دانشیار گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
تلفن تماس : 09128114882 Email:Zahra.jalili@gmail.com
۲.دانشیار گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3. استادیار گروه شیلات واحد آبادان، دانشگاه آزاد اسلامی، آبادان، ایران.
چکیده
مقدمه:یکی از اساسی‌ترین اسیدهای چرب مورد نیاز بدن که می بایست از رژیم غذایی دریافت شود امگا-3 است مطالعات متعدد ارتباط بین مصرف مواد حاوی اسیدهای چرب امگا3 (EPA ,DHA) و حفظ عملکرد مغز و کاهش اختلالات شناختی رانشان دادند.مطالعه حاضر با هدف تعیین پیشگویی کننده‌های مصرف مکمل امگا3 در پیشگیری از بیماری آلزایمر بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در سالمندان انجام گردید.
روش بررسی: در این مطالعه تحلیلی-مقطعی، ۳۲۳ نفر از سالمندان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر تهران در سال۱۳۹۵ با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش نامه اطلاعات جمعیت شناختی، آگاهی و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی بود که پس از تعیین روایی و پایایی توزیع گردید.نتایج مطالعه از طریق نرم افزار SPSS نسخه 18و با استفاده از آزمون‌های کای دو، تی مستقل وضریب همبستگی پیرسون، اسپیرمن و مدل رگرسیون لجستیک تحلیل گردید.
یافته ها: آنالیز رگرسیون لجستیک نشان داد بهترین پیشگویی کننده ها برای مصرف مکمل امگا-۳ به ترتیب آگاهی، عملکرد، خودکارآمدی، و حساسیت درک شده هستند که می توانند ۷۴/۷درصد مصرف یا عدم مصرف مکمل امگا-۳ را پیشگویی کنند.
نتیجه گیری: مطالعه حاضر منجر به شناسایی قویترین سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی در پیشگویی رفتار مصرف مکمل امگا-3 در سالمندان شد. لذا این الگو می تواند به عنوان یک چارچوب مرجع جهت طراحی مداخلات آموزشی در پیشگیری از بیماری آلزایمر طراحی و اجرا گردد.
واژه های کلیدی: بیماری آلزایمر، الگوی اعتقاد بهداشتی، مکمل امگا۳، سالمندان، پیشگیری
جدول ۱: توزیع فراوانی منبع کسب اطلاعات در سالمندان مورد مطالعه به تفکیک مصرف یا عدم مصرف مکمل‌های امگا- ۳
جدول ۲: ضرایب همبستگی پیرسون بین نمره عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده و خودکارآمدی
جدول ۳ : میانگین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد به تفکیک مصرف یا عدم مصرف مکمل‌های امگا ۳
ضرایب همبستگی جهت تعیین رابطه بین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده،خودکارآمدی و عملکرد با سن، سطح تحصیلات و سطح درآمد انجام شد.ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که سن افراد مورد بررسی با نمرات آگاهی (001/0 P <)، خودکارآمدی ( 007/0P=) و عملکرد (001/0 P< ) رابطه معکوس داشت اما با نمرات حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده رابطه معنادار نداشت (۰/۰۵P >).
ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که سطح تحصیلات و سطح درآمد با آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه مستقیم و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشتند ( 05/0 P >) اما بین سطح تحصیلات و سطح درآمد با نمرات حساسیت، شدت و منافع درک شده رابطه معنادار مشاهده نشد (05/0 P > ).
آزمون t مستقل اختلاف معنادار بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان را نشان نداد (05/0P >).
این در حالی است که فراوانی مصرف مکمل امگا-۳ در زنان ( ۴۳%) و در مردان (۲۹/۲%) بود و آزمون کای اسکوئر نشان دادکه مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود(01/0= P).
برای بررسی توان پیشگویی کننده های رفتار مصرف مکمل امگا-۳ بر اساس سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی از مدل رگرسیون لوجستیک استفاده گردید.
نتایج آنالیز رگرسیون لوجستیک با توجه به مقادیر والد نشان داد که از بین متغیرهای مذکور در جدول ۴، بهترین پیشگویی کننده‌ها برای مصرف مکمل امگا-۳ به ترتیب عبارتند از آگاهی، عملکرد، خودکارآمدی و حساسیت درک شده و در حضور این متغیر سایر متغیرها پیشگویی کننده‌های معناداری برای مصرف امگا-۳ در سالمندان نیستند.
هم چنین این آزمون نشان داد که متغیرهای مذکور می‌توانند ۷/۷۴ درصد مصرف یا عدم مصرف از مکمل امگا-۳ را پیش بینی کنند.
بحث و نتیجه گیری
با توجه به روند افزایش جمعیت سالمندان در ایران، جامعه هدف در مطالعه حاضر سالمندان انتخاب شدند.بر اساس آمارهای ملی و بین المللی ۷/۲۱ % از جمعیت ایران در سال ۲۰۵۰ بالای ۶۰ سال خواهند بود. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۵ جمعیت بالای ۶۰ سال در کشور حدود ۱۰% بود (۳۱ ،۳۰). از پیش فرض‌های کنترل بیماری و عوامل خطر در سالمندان این است که سالمندان بتوانند از شیوه زندگی سالم لذت ببرند و با استراتژی‌های پیشگیری و درمان مناسب، حداقل ناتوانی را داشته باشند(۳۰). طراحی و اجرای مطالعه حاضر بر اساس دو علت، یکی اعتقاد و ادراک سالمندان از بیماری‌ها و عوارض ناشی از آن، که عامل ارزشمند و مؤثر در اتخاذ رفتار پیشگیرانه و کنترل بیماری می باشد، و دیگر اینکه بیماری‌های مزمن مانند بیماری آلزایمر را با تشخیص زود هنگام و مراقبت جامع می‌توان کنترل نمود، شکل گرفت. در این مطالعه سازه‌های الگو حساسیت درک شده، خودکار آمدی، عملکرد و آگاهی توانستند ۴/۷۴ درصد رفتار مصرف امگا-۳ را پیش بینی کنند. بهترین پیش گویی کننده‌ها برای استفاده از مکمل امگا-۳ در این مطالعه آگاهی و سازه های خودکارآمدی و حساسیت درک شده در مرتبه بعدی قرار گرفتند. لذا با قدرت پیشگویی سازه‌های الگو (۴/۷۴ درصد)، می‌توان براساس اطلاعات پایه در توسعه طراحی مداخلات الگو مدار جهت تغییر رفتار و شیوه زندگی در کاهش خطر و به تأخیر انداختن ابتلا به زوال عقل گام برداشت. کیم و همکاران در مطالعه ای الگوی اعتقاد بهداشتی را جهت تغییرات رفتاری کاهش خطر زوال عقل و آلزایمر بکار بردند و بر اساس یافته‌های مطالعه، استفاده از این الگو را در توسعه و ارزیابی مداخلات جهت پیشگیری از بیماری دمانس را پیشنهاد کردند (۲۶).در مطالعه مروتی و همکاران سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی 3/45 درصد از رفتارهای خود مراقبتی در بیماران دیابتی را پیشگویی کردند (۳۲). در بررسی برونلی الگوی اعتقاد بهداشتی ۵۲ % از واریانس تبعیت از رژیم غذایی بیماران دیابتی را پیشگویی نمودند (۳۳). در اکثر مطالعات مرتبط نشان داده شده که خودکارآمدی اثر قوی بر رفتارهای بهداشتی دارد.در برخی از بررسی‌ها، خودکارآمدی بیش از ۵۰% واریانس رفتارهای بهداشتی را تبیین می کند باندورا خودکارآمدی را قضاوت فرد در مورد توانایی انجام یک عمل مشخص و مهمترین پیش شرط تغییر رفتار می‌داند (۳۳). در مطالعه مروتی و همکاران ۱۳۶۸ خودکارآمدی را در خود مراقبتی بیماران دیابتی معنی دارترین پیشگویی کننده اعلام کردند، که با نتایج ما همخوانی دارد (۳۲). مهدوی و همکاران ۱۳۹۳ در مطالعه "تعیین عوامل پیشگویی کننده رفتار تغذیه ای پیشگیری کننده از پوکی استخوان با استفاده از الگوی باور سلامت" بیان داشتند که سازه موانع درک شده پیشگویی کننده قوی مصرف کلسیم و سازه موانع و منافع درک شده به عنوان پیشگویی قوی ویتامین "د غذایی "شناسایی شدند (۳۴).
در مطالعه حاضر بین عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده و خودکارآمدی رابطه مستقیم( ۰۰۱/۰ P<)، و با موانع درک شده رابطه معکوس وجود داشت. نتایج مطالعه کریمی و همکاران ۱۳۹۵ نیز بین حساسیت درک شده، شدت درک شده و منافع درک شده، با رفتار تغذیه‌ایی زنان باردار همبستگی مثبت و معنادار و با موانع درک شده همبستگی معکوس و معنادار را نشان داد که با مطالعه حاضر همخوانی داشت (۳۵). در مطالعه بابا نژاد و همکاران ۱۳۹۲، ۳/۲۶% از افراد مورد بررسی مکمل غذایی مصرف می کردند که مکمل های کلسیم، آهن و اسید فولیک بیشترین فراوانی را داشتند (۳۶). در مطالعه‌ای در ایرلند میزان مصرف مکمل‌ها ۲۳% گزارش شد (۴۲). در مطالعه‌ایی دیگر۴۲% مراجعه کنندگان به مراکز بهداشتی درمانی غرب تهران حداقل یک نوع مکمل غذایی و ۹/۴ درصد از انواع مکمل امگا-۳ یا توأم با روغن ماهی مصرف می‌کردند (۳۷). در این مطالعه سطح آگاهی کسب شده توسط نمونه‌های مورد بررسی، به گونه‌ایی که بیشترین امتیاز "خوب" کسب شده در آگاهی، متعلق به گروه مصرف کننده مکمل امگا-۳ بود و همچنین میانگین نمرات اکثریت سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی در این گروه به طور معنادار از گروهی که مکمل امگا-۳ مصرف نمی کردند، بیشتر بود. مطالعه نژاددادگر و همکاران۱۳۹۱ در خصوص بررسی آگاهی و میزان شیوع رفتارهای پیشگیری کننده از آلزایمر نشان داد که میزان آگاهی واحدهای مورد مطالعه از راه های پیشگیری بیماری در سطح مطلوب بود که با مطالعه ما همسو بود (۳۸). در مطالعه ی ما بیشترین نمره میانگین کسب شده مربوط به حساسیت درک شده در گروه مصرف کنندگان مکمل امگا-۳ بود که به طور معناداری بیشتر از گروهی بود که مکمل استفاده نمی کردند. در مطالعه برونلی و تان مای و مروتی نتایجی مشابه این یافته مشاهده می‌شود (۳۹،۳۳،۳۲).
به گونه‌ایی که با افزایش حساسیت درک شده انجام رفتارهای خود مراقبتی نیز افزایش می‌یابد زیرا فرد خود را مستعد ابتلا به بیماری می داند (۲۸). هم چنین نمره میانگین منافع و شدت درک شده در سالمندان مورد بررسی در گروه مصرف کنندگان مکمل امگا-۳ به طور معنادار بیشتر از گروه عدم مصرف نشان داده شد. مروتی و همکاران در مطالعه خود، همبستگی معنادار شدت درک شده با رفتارهای خود مراقبتی مربوط به دیابت را نشان دادند (۳۲). در گزارش هوارث و همکاران ۲۰۱۶ که بر دانش، باور و رفتار در خصوص پاپیلومای ویروس انسانی انجام شد، بیان شده آگاهی و باور درک شده از بیماری و فواید و موانع رفتار پیشگیری (تزریق واکسن و عوارض آن، هزینه) با رفتار ارتباط قوی دارد و ضروری است که در چارچوب برنامه های آموزشی با جدیت مدیریت گردد (۴۰). بر اساس نتایج مطالعه حاضر، کمترین میانگین محاسبه شده در دو گروه سالمندان مورد بررسی ( گروه مصرف مکمل امگا-۳ و گروه عدم مصرف مکمل امگا-۳) سازه موانع درک شده بود، ضمن اینکه نمره عملکرد با سازه مذکور رابطه معنادار و معکوس داشت. در مطالعه مهدوی و همکاران ۱۳۹۳ نیز بین سازه موانع درک شده و مصرف کلسیم مربوط به رژیم غذایی همبستگی معنادار بیان شده بود (۳۴).
مطالعه مروتی و همکاران ۱۳۶۸ نشان داد که با افزایش موانع درک شده، انجام رفتارهای مراقبت از دیابت کاهش می یابد (۳۲). فام PHAM و همکاران نقش الگوی اعتقاد بهداشتی در خود ارزیابی بیماران مبتلا به دیابت غیر وابسته به انسولین را در تبعیت از رفتارهای خود مراقبتی را بررسی نمودند، در این افراد نیز با افزایش موانع درک شده، انجام ورزش کاهش می یافت (۴۱). در اتخاذ رفتارهای بهداشتی همواره موانعی از قبیل هزینه، زمان، تسهیلات و عدم دسترسی وجود دارند که توسط فرد مورد ارزیابی قرار می‌گیرند (۱۹). در مطالعه حاضر نیز تنها ۵/۱۵ درصد از سالمندان مورد بررسی "خوراک ماهی را هفته‌ای دوبار" در برنامه غذایی خود اعلام کردند و با نتایج مطالعه نژاددادگر که بیان کردند تنها ۲۰% به صورت منظم خوراک ماهی را در رژیم غذایی هفتگی خود داشتند همخوانی داشت (۳۸). این شواهد نمایانگر آن است که دریافت منابع غذایی حاوی اسیدهای چرب امگا-۳ در سـالمـندان کافی نیست Docosahexaenoic Acid (DHA) یکی از اساسی ترین اسیدهای چرب امگا-۳ است که بدن انسان قادر به ساختن آن به میزان کافی نمی باشد (۴۲). از این رو باید از طریق غذا دریافت شود، که در بشقاب غذایی یافت نمی شود (۴۳).
در مطالعه حاضر سطح تحصیلات، و سطح درآمد با نمرات آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه معنا دار مستقیم مشاهده شد. این نتایج با مطالعه مظلومی و همکاران ۱۳۹۴که نشان دادند مراقبین با تحصیلات بالاتر، نگرش بهتری در مراقبت از بیماران آلزایمردارند، همخوانی داشت (۴۴). هم چنین مهری و همکاران ۱۳۹۰ در مطالعه خود به نتیجه مشابه رسیدند و اعلام کردند که استفاده از کمربند ایمنی با بالارفتن سطح تحصیلات افزایش می یابد، و به نقل از راواش بیان می کند که سطح تحصیلات با انجام رفتار های مرتبط با سلامت ارتباط دارد (۴۵).
مطالعه حسن زاده و همکاران نیز نشان داد که بین میزان تحصیلات و آگاهی زنان نسبت به یائسگی اختلاف معنی دار آماری وجود دارد (۴۶). این در حالی است که با سن افراد مورد بررسی رابطه معنادار و معکوس داشت.بدین معنا که با افزایش سن آنان نمرات آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد کمتر می شود .با اینکه بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان در این مطالعه اختلاف معناداری مشاهده نشد، اما مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود. بر اساس مطالعه عابدینی و همکاران بیشترین آگاهی و عملکرد در دیابت نوع ۲ مربوط به زنان بود (۴۷). در حالیکه رمضانخانی و همکاران در مطالعه خود بیان کردند که میانگین امتیازهای کسب شده مردان سالمندان در خصوص شیوه زندگی به طور معناداری بیشتر از زنان بود که با مطالعه ما همخوانی نداشت (۴۸). از یافته های دیگر اینکه سالمندان بیشترین منبع کسب اطلاعات بهداشتی خود را " پزشکان و کارکنان مراقبت سلامت " معرفی کردند، که با یافته های مطالعه زارعی و همکاران ۱۳۹۷ که دانشجویان مورد بررسی، محیط های مجازی و اینترنت را انتخاب کرده بودند همسو نبود (۴۹).
سبزواری و همکاران ۱۳۹۳ در نتایج مطالعه کیفی منابع کسب اطلاعات سلامت زنان اینگونه بیان کردند: زنان مورد مطالعه کارکنان مراقبت سلامت را قابل اعتمادترین منبع کسب اطلاعات می دانستند.
آنان قبل از مراجعه به مراکز مراقبت سلامت، ابتدا جهت کسب اطلاعات به اینترنت رجوع می کردند. بر اساس تجارب زنان مشارکت کننده در پژوهش آنان، تبادل اطلاعات سلامت از طریق شبکه های اجتماعی رایج و موجود در جامعه به عنوان اولین و در دسترس ترین منبع کسب اطلاعات محسوب می شود(۵۰) در این مطالعه با شناسایی قویترین سازه های پیشگویی کننده رفتار مصرف امگا-۳ در پیشگیری از بیماری آلزایمر، توان و کارایی الگوی اعتقاد بهداشتی را در تبیین رفتار مورد نظر نشان داد. این الگو را می توان به عنوان چارچوب مرجع پایه جهت طراحی مداخلات آموزش سالمندان در پیشگیری از بیماری استفاده نمود. در این مطالعه، اکثریت سالمندان "پزشکان و کارکنان مراکز سلامت را به عنوان منبع کسب اطلاعات و رفتارهای بهداشتی انتخاب کردند" که نمایانگر نقش تعیین کننده این سرمایه های انسانی در سلامت جامعه می باشند. بنابراین اگر عملکرد منظم و مستمر افراد حرفه ایی بهداشت بر اساس نیازهای گروه جمعیتی، سطوح مختلف پیشگیری و با استفاده از چارچوب های نظری طراحی گردد، می تواند یکی از مؤثرترین استراتژی های مداخلات آموزشی در توانمندسازی سالمندان باشد.
به گونه ایی که با ارتقاء و تقویت ادراکات و خود کارآمدی آنان، گامی بزرگ در جهت بهبود کیفیت زندگی سالمندان برداشته شود. شواهد موجود در رابطه با افزایش جمعیت سالمندان کشور و پیش بینی شیوع ابتلاءآنان به بیماری آلزایمر، فوریت راهکارهای امن، مؤثر و در دسترس را در جهت پیشگیری از این بیماری می‌طلبد.
ما امیدواریم که نتایج مطالعه حاضر بتواند یک انگیزه قوی را برای سیاستگزاران و برنامه ریزان سلامت در راستای برنامه های بلند مدت مرتبط با پیشگیری، کنترل و مراقبت از بیماری های مزمن بویژه بیماری آلزایمر را ایجاد کند، بدین گونه که مراقبت از سالمندان عزیز کشورمان در الویت نظام سلامت قرار گیرد. محدودیت دسترسی به تحقیقات و مقالات مرتبط و همچنین سن بالای سالمندان در جهت پر کردن پرسشنامه ها ، از محدودیت های این تحقیق بوده است که با مدیریت محققین تعدیل شد.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
پژوهشگران این مطالعه بدین وسیله از پشتیبانی معاونت پژوهش و فناوری واحد علوم و تحقیقات تهران تشکر و قدردانی می نمایند
نویسندگان: زهراجلیلی۱، رضا توکلی۲، سحر جلیلی۳
۱.نویسنده مسوول: دانشیار گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
تلفن تماس : 09128114882 Email:Zahra.jalili@gmail.com
۲.دانشیار گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3. استادیار گروه شیلات واحد آبادان، دانشگاه آزاد اسلامی، آبادان، ایران.
چکیده
مقدمه:یکی از اساسی‌ترین اسیدهای چرب مورد نیاز بدن که می بایست از رژیم غذایی دریافت شود امگا-3 است مطالعات متعدد ارتباط بین مصرف مواد حاوی اسیدهای چرب امگا3 (EPA ,DHA) و حفظ عملکرد مغز و کاهش اختلالات شناختی رانشان دادند.مطالعه حاضر با هدف تعیین پیشگویی کننده‌های مصرف مکمل امگا3 در پیشگیری از بیماری آلزایمر بر اساس الگوی اعتقاد بهداشتی در سالمندان انجام گردید.
روش بررسی: در این مطالعه تحلیلی-مقطعی، ۳۲۳ نفر از سالمندان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر تهران در سال۱۳۹۵ با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش نامه اطلاعات جمعیت شناختی، آگاهی و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی بود که پس از تعیین روایی و پایایی توزیع گردید.نتایج مطالعه از طریق نرم افزار SPSS نسخه 18و با استفاده از آزمون‌های کای دو، تی مستقل وضریب همبستگی پیرسون، اسپیرمن و مدل رگرسیون لجستیک تحلیل گردید.
یافته ها: آنالیز رگرسیون لجستیک نشان داد بهترین پیشگویی کننده ها برای مصرف مکمل امگا-۳ به ترتیب آگاهی، عملکرد، خودکارآمدی، و حساسیت درک شده هستند که می توانند ۷۴/۷درصد مصرف یا عدم مصرف مکمل امگا-۳ را پیشگویی کنند.
نتیجه گیری: مطالعه حاضر منجر به شناسایی قویترین سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی در پیشگویی رفتار مصرف مکمل امگا-3 در سالمندان شد. لذا این الگو می تواند به عنوان یک چارچوب مرجع جهت طراحی مداخلات آموزشی در پیشگیری از بیماری آلزایمر طراحی و اجرا گردد.
واژه های کلیدی: بیماری آلزایمر، الگوی اعتقاد بهداشتی، مکمل امگا۳، سالمندان، پیشگیری
مقدمه
دستاورد پیشرفت‌های علوم پزشکی بهداشتی و توسعه اجتماعی، رشد جمعیت سالمندی را در سطح جهان به دنبال داشته که متاسفانه همراه با افزایش بروز بیماری های مرتبط با سن نظیر بیماری آلزایمر گردیده است(۱). سالمندی بزرگ ترین عامل خطر برای بسیاری از بیماری‌های نورودژنرتیو مانند بیماری آلزایمر، پارکینسون و سکته مغزی است (۳،۲) در دنیا ۴۶/۸ میلیون نفر سالمند با دمانس (زوال عقل) زندگی می‌کنند که هر ساله رو به افزایش است (۱). بیماری آلزایمر چهارمین علت مرگ در کشورهای غربی است که قبل آن بیماری های قلبی، سرطان و سکته مغزی است، و یکی از شایع ترین نوع دمانس است که با از بین رفتن سلول های مغز و کاهش اندازه آن با کاهش توانایی های شناختی و اختلال در عملکرد عصبی مشخص می شوند (۳،۲). بیماری آلزایمر یک نابسامانی پیش رونده و برگشت ناپذیر مغزی است که بر کارکرد شناختی (حافظه، توجه، زبان، حوزه بینایی، فضایی، برنامه ریزی و تصمیم گیری)، شخصیت محتوی اندیشه، ادراک و رفتار تاثیر می گذارد (۴). آلزایمر در حال تبدیل به یک بیماری مشکل زا و هزینه بر شده که با هزینه سالانه مراقبت های بهداشتی مرتبط با بیماری های قلب و عروقی برابر و از سرطان ها بیشتر برآورد می شود. از آنجائی که شروعی تدریجی و خاموش دارد، ممکن است مدت های طولانی به اشتباه، این تغییرات بخشی از روند پیری تصور شود و عدم توجه به علائم سبب می شود که تشخیص بیماری به تعویق افتد. با این وصف به نظر می رسد که چالش های اساسی برای مقابله با تشخیص زود هنگام، پیشگیری و درمان این بیماری برای جوامع ایجاد شده است (۲). تشخیص زود هنگام و درمان با تاکید بر استفاده از منابع در دسترس در الویت فوری قرار می گیرد، که می تواند بار اجتماعی بیماری و اختلالات شناختی را کاهش دهد و هزینه کمتری نیز برای بیمار تحمیل کند (۶،۵،۲). در مطالعه ای که با چارچوب الگوی اعتقاد بهداشتی با هدف تعیین نگرش مردم در رابطه با اقدام برای آزمون های تشخیصی زود هنگام بیماری آلزایمر انجام شد، بیشترین افراد مورد بررسی(۶۷%) بیان کردند که اگر آزمون‌های تشخیصی در دسترس باشد آمادگی انجام آن را دارند، زیرا نگران ابتلا به بیماری هستند (۷). در این سالها درمان‌هایی جهت مهار پیشرفت بیماری آلزایمر تجویز شده ولی هیچ کدام ازآن ها کارایی و اثربخشی طولانی مدت را نداشتند (۸). مداخلات دارویی برای بهبود اختلالات مرتبط با نورودژنراتیوها محدود و با عوارض جانبی بسیاری همراه است (۲). مبتلایان به بیماری آلزایمر تنها ۲۵% شانس درمان دارند، و هزینههای درمان برای این بیماری بسیار بالا است (۹). با این وصف بسیاری از پزشکان در حال کشف راه های جدید مقابله با بیماری می باشند، که از جمله آن ها می توان به رژیم غذایی مناسب به همراه فعالیت جسمی و ذهنی به عنوان روش پیشگیری کننده اشاره کرد (10،۹) بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک و علوم جانوری از بین راه‌های پیشگیری اصلاح وضعیت تغذیه یک رژیم غذایی غنی از ماهی و یا روغن ماهی به ویژه پیشنهاد می شود (۱2،۱۱). نتیجه مطالعه آینده نگر۲۱۰ مرد سالمند بر مصرف رژیم غذایی حاوی اسیدهای چرب، نشان داده شد، که پس از ۵ سال پیگیری اختلالات شناختی گروهی که ماهی مصرف می‌کردند بطور معناداری کمتر از گروهی بود که ماهی مصرف نمی‌کردند (۱۰). توماس و همکاران ۲۰۱۵ در یک مطالعه مروری بیان کرده که قویترین شواهد در کاهش اختلالات شناختی سالمندان مربوط به زنجیره اسیدهای چرب امگا-۳ است، زیرا نشان داده که بطور بالقوه سبب بهبودی التهاب ایجاد شده در مغز در مراحل اولیه بیماری می گردد(13،۶). زنجیره اسیدهای چرب غیر اشباع امگا-۳ با عملکرد مغز و سیستم عصبی مرکزی مرتبط است که این ارتباط در مطالعه موش‌ها و میمون‌ها نشان داده شده است، به این صورت که با مصرف اسیدهای چرب امگا-۳ یک کاهش اختلال عصبی، احساسی و رفتاری در آن ها مشاهده شد (۱۶-۱۴) شواهد علمی که در دو دهه گذشته جمع آوری شده است نشانگر ارتباط مصرف اسیدهای چرب امگا-۳ با عملکرد فیزیولوژی شناختی، روحی و عاطفی در انسان‌ها می باشد. محققان ادعا می کنند که اسید های چرب امگا-۳ سبب تسهیل فرآیندهای شناختی شده و بر تنظیم خلق و خوی انسان تأثیر گذارند (۱8،۱۷). این در حالی است که تغییرات فیزیولوژیکی در مغز سالمندان به صورت کاهش زنجیره اسیدهای چرب امگا-۳ رخ می دهد و مغز بیماران مبتلا به آلزایمر هم دارای پایین ترین سطح اسیدهای چرب است(۶ ،۵). در ایران اکثر مطالعات انجام شده در رابطه با بررسی مکمل های غذایی مانند کلسیم،آهن، اسید فولیک ومکمل‌های ورزشی بود، و در رابطه با وضعیت مصرف مکمل امگا-۳ و عوامل تعیین کننده آن به منظور کاهش شناخت و حافظه فرد سالمند و به تأخیر انداختن شروع بیماری آلزایمر و هم چنین در تبیین رفتار کاهش خطر بیماری آلزایمر در چارچوب نظریه ها و الگوهای آموزش بهداشت، مطالعات محدود می باشد. تعداد کمی از مطالعات از مدل اعتقاد بهداشتی برای درک رفتار های پیشگیری کننده از زوال عقل و حافظه استفاده کردند (۲۵).کیم و همکاران ۲۰۱۴ در مطالعه تحت عنوان " توسعه انگیزش تغییر رفتار شیوه زندگی سلامت برای کاهش خطر ابتلا زوال عقل " نشان دادند که الگوی اعتقاد بهداشتی یک ابزار مفید در ارزیابی باورها و نگرش مردان و زنان سالمند ۵۰ سال و بالاتردر جهت کاهش خطر ابتلا به زوال عقل می باشد (۲۶). نظریه ها و الگوهای تغییر رفتار یک مبنای مفید برای طراحی مداخلات ارائه می دهند و تضمین کننده اثر بخشی مداخلات آموزشی می باشد (۲۸-۲۶). در مطالعه حاضر الگوی اعتقاد بهداشتی به عنوان چارچوب پژوهش در تبیین عوامل پیشگویی کننده رفتار استفاده شده است. الگوی اعتقاد بهداشتی یکی از رایج ترین الگوی مورد استفاده است که رفتارهای مرتبط با سلامتی را توضیح می دهد (۲8،۲۶) و در بسیاری از مطالعات با هدف توضیح و اتخاذ رفتارهای مرتبط با سلامتی استفاده شده است(۲۹). بر اساس این الگو شخص باید باور کند که مستعد ابتلا به بیماری آلزایمر است (حساسیت درک شده)،عمق این خطر و جدی بودن آن را در زندگی خود و دیگران درک کند(شدت درک شده) و درک منفعتی را که اتخاذ رفتار پیشگیری کننده دارد(منافع درک شده) و بتواند بر عوامل بازدارنده از اتخاذ رفتار همچون هزینه غلبه کند (موانع درک شده) و با افزایش اعتماد به نفس در اتخاذ رفتار (خودکارآمدی) اقدام کند.
شواهد فوق نشانگر اهمیت و ضرورت بالای شناسایی و درک ساختاری و روانشناختی عوامل تعیین کننده رفتار می‌باشد تا بتوان مبنایی مفید برای طراحی مداخلات تغییر رفتار فراهم نمود. لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین پیشگویی کننده‌های مصرف مکمل امگا-۳ در پیشگیری از بیماری آلزایمر بر اساس سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در سالمندان انجام گردید.
روش بررسی
پژوهش حاضر یک مطالعه تحلیلی از نوع مقطعی می باشد که در جامعه سالمندان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر تهران که تحت پوشش دانشگاه های علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران و ایران بودند، انجام شد.روش نمونه گیری چند مرحله ایی بود. به این صورت که از هر دانشگاه دو مرکز بهداشتی- درمانی تحت پوشش آن دانشگاه به صورت تصادفی انتخاب و از هر مرکز ۵۷ نمونه تعیین گردید. حجم نمونه با در نظر گرفتن خطای آزمون 05/0 = a، 14/0=d ، 23/1 SD= ، برابر ۳۱۰ نفرتعیین گردید که با احتمال۱۰ درصد ریزش نمونهها تعداد ۳۴۰ نفر محاسبه شد (۲۹). که در نهایت ۳۲۳ نفر وارد مطالعه شدند. معیارهای انتخاب نمونه ها شامل سن ۶۰ سال و بالاتر ،داشتن پرونده بهداشتی در مراکز بهداشتی- درمانی، عدم ابتلا به بیماری آلزایمر بر اساس مستندات پرونده ،تمایل به شرکت در مطالعه و تکمیل فرم رضایت آگاهانه بود.
پرسشنامه 70 سوالی با چارچوب سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی به انضمام آگاهی و متغییر های جمعیت شناختی بود که از طریق مصاحبه تکمیل گردید.مشخصات پرسشنامه به شرح زیر می باشد: سازه حساسیت درک شده7عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، ( از کاملا موافق تا کاملا مخالف)، شدت درک شده 11عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت،(ازکاملا موافق تا کاملا مخالف)، منافع درک شده 12عبارت با مقیاس 5 درجه ایی لیکرت( از کاملا موافق تا کاملا مخالف ) ، موانع درک شده با 7عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، (همیشه تا هرگز) ، خود کارآمدی با 8 عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، ( از من مطمئنم می توانم تا من مطمئنم نمی توانم)، و عملکرد 10 سـؤال با مقیاس از( همیشه تا هرگز). متغیرهای جمعیت شناختی نظیر سن، جنس، سطح تحصیلات، وضعیت سکونت و مصرف مکمل امگا-3 تنظیم شده بود.
روایی پرسشنامه با نظرات متخصصین تغـذیه، سلامت سالمندی، آموزش بهداشت،و روانشناس سلامت انجام گردید. با این روش میزان تناسب ،و عدم تناسب سـؤالات ، ابهامات عبارت تعیین شد و عبارت نامناسب حـذف گردید. ضریب آلفای کرونباخ جهت تعیین پایایی پرسشنامه محاسبه گردید که شامل: آگاهی ۷/۹۲% ، حساسیت درک شده ۵/۷۸%، شدت درک شده ۱/۸۴%، منافع درک شده ۹۴% ، موانع درک شده ۷۵%، خودکارآمدی ۶/۸۰ % و ضریب آلفای کرونباخ کل محاسبه شد089/0 به دست آمد.
قبل از توزیع پرسشنامه بین سالمندان مورد مطالعه رضایت نامه کتبی توسط آنان تکمیل گردید. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS نسخه 18 با آمارهای توصیفی و تحلیلی کای اسکویر، t مستقل، ضریب همبستگی پیرسون و اسپیرمن و آنالیزرگرسیون لوجستیک استفاده گردید. جهت رعایت ملاحظات اخلاقی از کمیته اخلاق معاونت پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی مجوز اخلاق با کد IR.IAU.REC.1395.13V گردید. این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوب واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تهران در سال ۹۵ با که با حمایت واحد علوم و تحقیقات تهران اجرا شد.
یافته ها
323 سالمند در مطالعه شرکت و پرسشنامه را تکمیل کردند. افراد مورد بررسی ۱/۴۰% مرد و ۸/۵۹%زن و ۳/۶۰ % از آنان در گروه سنی ۶9-۶0 قرار داشتند و دامنه سنی از ۶۰ تا ۸۹ با میانگین و انحراف معیار۸/۲± ۴/۶۹ بود. بیشترین درصد شرکت کنندگان (۹/۷۴) متأهل، و بیشترین آنان ۷/۳۰% تحصیلات متوسطه بودند. اکثر سالمندان ۹/۷۴ % در منزل شخصی سکونت داشتند، ضمن این که ۳/۷۰ % همراه با خانواده زندگی می کردند. ۵/۳۷ % از افراد مورد بررسی در ۶ ماه اخیر به طور منظم از مکمل امگا-۳ استفاده می‌کردند، که ۶/۶۸ % آنان بر اساس دستور پزشک و ۴/۳۱% بدون تجویز مصرف می کردند. محاسبه توزیع فراوانی منبع کسب اطلاعات در سالمندان نشان داد که بیشترین فراوانی ۷/۳۳% مربوط به پزشکان و کارکنان مراکز بهداشتی و کمترین فراوانی (۸/۲%) متعلق به پیامکها و پس از آن (۱/۳%) فرزندان و خانواده بود.
آزمون کای اسکوئر انجام شده جهت مقایسه دو گروه مصرف کننده و عدم مصرف مکمل امگا-۳ نشان داد که تنها در منبع کسب اطلاعات "پزشکان و کارکنان مراکز بهداشتی" بین دو گروه اختلاف معنادار مشاهده شد 001/0 P≤ (اما در منابع دیگر بین دو گروه اختلاف معنادار مشاهده نشد(جدول۱).
محاسبه میانگین و انحراف معیار نمرات آگاهی و سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی در کل سالمندان ( مجموع دو گروه ) مورد بررسی نشان داد که بیشترین نمره کسب شده مربوط به سازه حساسیت درک شده با میانگین ۳/۷۹ و کمترین نمره مربوط به سازه موانع درک شده با میانگین ۴/۴۳، پس از آن عملکرد با ۱/۵۲ بود.
جهت تعیین رابطه بین نمره عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده و خودکارآمدی ازضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتیجه آزمون نشان داد که نمره عملکرد با نمرات
آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده و خودکارآمدی رابطه مستقیم (۰۰۱/۰≥P ) و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشت (۰۰۵/۰ P =) (جدول ۲).
آزمونt مستقل جهت محاسبه میانگین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده ،خودکارآمدی و عملکرد به تفکیک گروه مصرف یا عدم مصرف مکمل امگا-۳ انجام شد.
نتیجه آزمون نشان داد که میانگین نمرات آگاهی و اکثریت سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در گروهی که مکمل امگا-3 مصرف می کردند به طور معناداری بیشتر از گروهی بود که مکمل استفاده نمی کردند (۰۰۱/۰≥P ). اما میانگین نمره موانع درک شـده بین دو گـروه اختـلاف معـنادار نـداشت(15/0P= )(جدول ۳).
ضرایب همبستگی جهت تعیین رابطه بین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده ،خودکارآمدی و عملکرد با سن، سطح تحصیلات و سطح درآمد انجام شد.
ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که سن افراد مورد بررسی با نمرات آگاهی (001/0P<)، خودکارآمدی( 007/0P=) و عملکرد (001/0P<) رابطه معکوس داشت اما با نمرات حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده رابطه معنادار نداشت (۰/۰۵P >).ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که سطح تحصیلات و سطح درآمد با آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه مستقیم و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشتند ( 05/0 P >).
اما بین سطح تحصیلات و سطح درآمد با نمرات حساسیت، شدت و منافع درک شده رابطه معنادار مشاهده نشد (05/0P >).آزمون t مستقل اختلاف معنادار بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان را نشان نداد(05/0P >).
این در حالی است که فراوانی مصرف مکمل امگا-۳ در زنان ( ۴۳%) و در مردان (۲۹/۲%) بود و آزمون کای اسکوئر نشان دادکه مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود(01/0= P).
دستاورد پیشرفت‌های علوم پزشکی بهداشتی و توسعه اجتماعی، رشد جمعیت سالمندی را در سطح جهان به دنبال داشته که متاسفانه همراه با افزایش بروز بیماری های مرتبط با سن نظیر بیماری آلزایمر گردیده است(۱). سالمندی بزرگ ترین عامل خطر برای بسیاری از بیماری‌های نورودژنرتیو مانند بیماری آلزایمر، پارکینسون و سکته مغزی است (۳،۲) در دنیا ۴۶/۸ میلیون نفر سالمند با دمانس (زوال عقل) زندگی می‌کنند که هر ساله رو به افزایش است (۱). بیماری آلزایمر چهارمین علت مرگ در کشورهای غربی است که قبل آن بیماری های قلبی، سرطان و سکته مغزی است، و یکی از شایع ترین نوع دمانس است که با از بین رفتن سلول های مغز و کاهش اندازه آن با کاهش توانایی های شناختی و اختلال در عملکرد عصبی مشخص می شوند (۳،۲). بیماری آلزایمر یک نابسامانی پیش رونده و برگشت ناپذیر مغزی است که بر کارکرد شناختی (حافظه، توجه، زبان، حوزه بینایی، فضایی، برنامه ریزی و تصمیم گیری)، شخصیت محتوی اندیشه، ادراک و رفتار تاثیر می گذارد (۴). آلزایمر در حال تبدیل به یک بیماری مشکل زا و هزینه بر شده که با هزینه سالانه مراقبت های بهداشتی مرتبط با بیماری های قلب و عروقی برابر و از سرطان ها بیشتر برآورد می شود. از آنجائی که شروعی تدریجی و خاموش دارد، ممکن است مدت های طولانی به اشتباه، این تغییرات بخشی از روند پیری تصور شود و عدم توجه به علائم سبب می شود که تشخیص بیماری به تعویق افتد. با این وصف به نظر می رسد که چالش های اساسی برای مقابله با تشخیص زود هنگام، پیشگیری و درمان این بیماری برای جوامع ایجاد شده است (۲). تشخیص زود هنگام و درمان با تاکید بر استفاده از منابع در دسترس در الویت فوری قرار می گیرد، که می تواند بار اجتماعی بیماری و اختلالات شناختی را کاهش دهد و هزینه کمتری نیز برای بیمار تحمیل کند (۶،۵،۲). در مطالعه ای که با چارچوب الگوی اعتقاد بهداشتی با هدف تعیین نگرش مردم در رابطه با اقدام برای آزمون های تشخیصی زود هنگام بیماری آلزایمر انجام شد، بیشترین افراد مورد بررسی(۶۷%) بیان کردند که اگر آزمون‌های تشخیصی در دسترس باشد آمادگی انجام آن را دارند، زیرا نگران ابتلا به بیماری هستند (۷). در این سالها درمان‌هایی جهت مهار پیشرفت بیماری آلزایمر تجویز شده ولی هیچ کدام ازآن ها کارایی و اثربخشی طولانی مدت را نداشتند (۸). مداخلات دارویی برای بهبود اختلالات مرتبط با نورودژنراتیوها محدود و با عوارض جانبی بسیاری همراه است (۲). مبتلایان به بیماری آلزایمر تنها ۲۵% شانس درمان دارند، و هزینههای درمان برای این بیماری بسیار بالا است (۹). با این وصف بسیاری از پزشکان در حال کشف راه های جدید مقابله با بیماری می باشند، که از جمله آن ها می توان به رژیم غذایی مناسب به همراه فعالیت جسمی و ذهنی به عنوان روش پیشگیری کننده اشاره کرد (10،۹) بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک و علوم جانوری از بین راه‌های پیشگیری اصلاح وضعیت تغذیه یک رژیم غذایی غنی از ماهی و یا روغن ماهی به ویژه پیشنهاد می شود (۱2،۱۱). نتیجه مطالعه آینده نگر۲۱۰ مرد سالمند بر مصرف رژیم غذایی حاوی اسیدهای چرب، نشان داده شد، که پس از ۵ سال پیگیری اختلالات شناختی گروهی که ماهی مصرف می‌کردند بطور معناداری کمتر از گروهی بود که ماهی مصرف نمی‌کردند (۱۰). توماس و همکاران ۲۰۱۵ در یک مطالعه مروری بیان کرده که قویترین شواهد در کاهش اختلالات شناختی سالمندان مربوط به زنجیره اسیدهای چرب امگا-۳ است، زیرا نشان داده که بطور بالقوه سبب بهبودی التهاب ایجاد شده در مغز در مراحل اولیه بیماری می گردد(13،۶). زنجیره اسیدهای چرب غیر اشباع امگا-۳ با عملکرد مغز و سیستم عصبی مرکزی مرتبط است که این ارتباط در مطالعه موش‌ها و میمون‌ها نشان داده شده است، به این صورت که با مصرف اسیدهای چرب امگا-۳ یک کاهش اختلال عصبی، احساسی و رفتاری در آن ها مشاهده شد (۱۶-۱۴) شواهد علمی که در دو دهه گذشته جمع آوری شده است نشانگر ارتباط مصرف اسیدهای چرب امگا-۳ با عملکرد فیزیولوژی شناختی، روحی و عاطفی در انسان‌ها می باشد. محققان ادعا می کنند که اسید های چرب امگا-۳ سبب تسهیل فرآیندهای شناختی شده و بر تنظیم خلق و خوی انسان تأثیر گذارند (۱8،۱۷). این در حالی است که تغییرات فیزیولوژیکی در مغز سالمندان به صورت کاهش زنجیره اسیدهای چرب امگا-۳ رخ می دهد و مغز بیماران مبتلا به آلزایمر هم دارای پایین ترین سطح اسیدهای چرب است(۶ ،۵). در ایران اکثر مطالعات انجام شده در رابطه با بررسی مکمل های غذایی مانند کلسیم،آهن، اسید فولیک ومکمل‌های ورزشی بود، و در رابطه با وضعیت مصرف مکمل امگا-۳ و عوامل تعیین کننده آن به منظور کاهش شناخت و حافظه فرد سالمند و به تأخیر انداختن شروع بیماری آلزایمر و هم چنین در تبیین رفتار کاهش خطر بیماری آلزایمر در چارچوب نظریه ها و الگوهای آموزش بهداشت، مطالعات محدود می باشد. تعداد کمی از مطالعات از مدل اعتقاد بهداشتی برای درک رفتار های پیشگیری کننده از زوال عقل و حافظه استفاده کردند (۲۵).کیم و همکاران ۲۰۱۴ در مطالعه تحت عنوان " توسعه انگیزش تغییر رفتار شیوه زندگی سلامت برای کاهش خطر ابتلا زوال عقل " نشان دادند که الگوی اعتقاد بهداشتی یک ابزار مفید در ارزیابی باورها و نگرش مردان و زنان سالمند ۵۰ سال و بالاتردر جهت کاهش خطر ابتلا به زوال عقل می باشد (۲۶). نظریه ها و الگوهای تغییر رفتار یک مبنای مفید برای طراحی مداخلات ارائه می دهند و تضمین کننده اثر بخشی مداخلات آموزشی می باشد (۲۸-۲۶). در مطالعه حاضر الگوی اعتقاد بهداشتی به عنوان چارچوب پژوهش در تبیین عوامل پیشگویی کننده رفتار استفاده شده است. الگوی اعتقاد بهداشتی یکی از رایج ترین الگوی مورد استفاده است که رفتارهای مرتبط با سلامتی را توضیح می دهد (۲8،۲۶) و در بسیاری از مطالعات با هدف توضیح و اتخاذ رفتارهای مرتبط با سلامتی استفاده شده است(۲۹). بر اساس این الگو شخص باید باور کند که مستعد ابتلا به بیماری آلزایمر است (حساسیت درک شده)،عمق این خطر و جدی بودن آن را در زندگی خود و دیگران درک کند(شدت درک شده) و درک منفعتی را که اتخاذ رفتار پیشگیری کننده دارد(منافع درک شده) و بتواند بر عوامل بازدارنده از اتخاذ رفتار همچون هزینه غلبه کند (موانع درک شده) و با افزایش اعتماد به نفس در اتخاذ رفتار (خودکارآمدی) اقدام کند.
شواهد فوق نشانگر اهمیت و ضرورت بالای شناسایی و درک ساختاری و روانشناختی عوامل تعیین کننده رفتار می‌باشد تا بتوان مبنایی مفید برای طراحی مداخلات تغییر رفتار فراهم نمود. لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین پیشگویی کننده‌های مصرف مکمل امگا-۳ در پیشگیری از بیماری آلزایمر بر اساس سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در سالمندان انجام گردید.
روش بررسی
پژوهش حاضر یک مطالعه تحلیلی از نوع مقطعی می باشد که در جامعه سالمندان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر تهران که تحت پوشش دانشگاه های علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران و ایران بودند، انجام شد.روش نمونه گیری چند مرحله ایی بود. به این صورت که از هر دانشگاه دو مرکز بهداشتی- درمانی تحت پوشش آن دانشگاه به صورت تصادفی انتخاب و از هر مرکز ۵۷ نمونه تعیین گردید. حجم نمونه با در نظر گرفتن خطای آزمون 05/0 = a، 14/0=d ، 23/1 SD= ، برابر ۳۱۰ نفرتعیین گردید که با احتمال۱۰ درصد ریزش نمونهها تعداد ۳۴۰ نفر محاسبه شد (۲۹). که در نهایت ۳۲۳ نفر وارد مطالعه شدند. معیارهای انتخاب نمونه ها شامل سن ۶۰ سال و بالاتر ،داشتن پرونده بهداشتی در مراکز بهداشتی- درمانی، عدم ابتلا به بیماری آلزایمر بر اساس مستندات پرونده ،تمایل به شرکت در مطالعه و تکمیل فرم رضایت آگاهانه بود.
پرسشنامه 70 سوالی با چارچوب سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی به انضمام آگاهی و متغییر های جمعیت شناختی بود که از طریق مصاحبه تکمیل گردید.مشخصات پرسشنامه به شرح زیر می باشد: سازه حساسیت درک شده7عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، ( از کاملا موافق تا کاملا مخالف)، شدت درک شده 11عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت،(ازکاملا موافق تا کاملا مخالف)، منافع درک شده 12عبارت با مقیاس 5 درجه ایی لیکرت( از کاملا موافق تا کاملا مخالف ) ، موانع درک شده با 7عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، (همیشه تا هرگز) ، خود کارآمدی با 8 عبارت با مقیاس 5 درجه ای لیکرت، ( از من مطمئنم می توانم تا من مطمئنم نمی توانم)، و عملکرد 10 سـؤال با مقیاس از( همیشه تا هرگز). متغیرهای جمعیت شناختی نظیر سن، جنس، سطح تحصیلات، وضعیت سکونت و مصرف مکمل امگا-3 تنظیم شده بود.
روایی پرسشنامه با نظرات متخصصین تغـذیه، سلامت سالمندی، آموزش بهداشت،و روانشناس سلامت انجام گردید. با این روش میزان تناسب ،و عدم تناسب سـؤالات ، ابهامات عبارت تعیین شد و عبارت نامناسب حـذف گردید. ضریب آلفای کرونباخ جهت تعیین پایایی پرسشنامه محاسبه گردید که شامل: آگاهی ۷/۹۲% ، حساسیت درک شده ۵/۷۸%، شدت درک شده ۱/۸۴%، منافع درک شده ۹۴% ، موانع درک شده ۷۵%، خودکارآمدی ۶/۸۰ % و ضریب آلفای کرونباخ کل محاسبه شد089/0 به دست آمد.
قبل از توزیع پرسشنامه بین سالمندان مورد مطالعه رضایت نامه کتبی توسط آنان تکمیل گردید. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS نسخه 18 با آمارهای توصیفی و تحلیلی کای اسکویر، t مستقل، ضریب همبستگی پیرسون و اسپیرمن و آنالیزرگرسیون لوجستیک استفاده گردید. جهت رعایت ملاحظات اخلاقی از کمیته اخلاق معاونت پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی مجوز اخلاق با کد IR.IAU.REC.1395.13V گردید. این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوب واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تهران در سال ۹۵ با که با حمایت واحد علوم و تحقیقات تهران اجرا شد.
یافته ها
323 سالمند در مطالعه شرکت و پرسشنامه را تکمیل کردند. افراد مورد بررسی ۱/۴۰% مرد و ۸/۵۹%زن و ۳/۶۰ % از آنان در گروه سنی ۶9-۶0 قرار داشتند و دامنه سنی از ۶۰ تا ۸۹ با میانگین و انحراف معیار۸/۲± ۴/۶۹ بود. بیشترین درصد شرکت کنندگان (۹/۷۴) متأهل، و بیشترین آنان ۷/۳۰% تحصیلات متوسطه بودند. اکثر سالمندان ۹/۷۴ % در منزل شخصی سکونت داشتند، ضمن این که ۳/۷۰ % همراه با خانواده زندگی می کردند. ۵/۳۷ % از افراد مورد بررسی در ۶ ماه اخیر به طور منظم از مکمل امگا-۳ استفاده می‌کردند، که ۶/۶۸ % آنان بر اساس دستور پزشک و ۴/۳۱% بدون تجویز مصرف می کردند. محاسبه توزیع فراوانی منبع کسب اطلاعات در سالمندان نشان داد که بیشترین فراوانی ۷/۳۳% مربوط به پزشکان و کارکنان مراکز بهداشتی و کمترین فراوانی (۸/۲%) متعلق به پیامکها و پس از آن (۱/۳%) فرزندان و خانواده بود.
آزمون کای اسکوئر انجام شده جهت مقایسه دو گروه مصرف کننده و عدم مصرف مکمل امگا-۳ نشان داد که تنها در منبع کسب اطلاعات "پزشکان و کارکنان مراکز بهداشتی" بین دو گروه اختلاف معنادار مشاهده شد 001/0 P≤ (اما در منابع دیگر بین دو گروه اختلاف معنادار مشاهده نشد(جدول۱).
محاسبه میانگین و انحراف معیار نمرات آگاهی و سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی در کل سالمندان ( مجموع دو گروه ) مورد بررسی نشان داد که بیشترین نمره کسب شده مربوط به سازه حساسیت درک شده با میانگین ۳/۷۹ و کمترین نمره مربوط به سازه موانع درک شده با میانگین ۴/۴۳، پس از آن عملکرد با ۱/۵۲ بود.
جهت تعیین رابطه بین نمره عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده و خودکارآمدی ازضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتیجه آزمون نشان داد که نمره عملکرد با نمرات
آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده و خودکارآمدی رابطه مستقیم (۰۰۱/۰≥P ) و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشت (۰۰۵/۰ P =) (جدول ۲).
آزمونt مستقل جهت محاسبه میانگین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده ،خودکارآمدی و عملکرد به تفکیک گروه مصرف یا عدم مصرف مکمل امگا-۳ انجام شد.
نتیجه آزمون نشان داد که میانگین نمرات آگاهی و اکثریت سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در گروهی که مکمل امگا-3 مصرف می کردند به طور معناداری بیشتر از گروهی بود که مکمل استفاده نمی کردند (۰۰۱/۰≥P ). اما میانگین نمره موانع درک شـده بین دو گـروه اختـلاف معـنادار نـداشت(15/0P= )(جدول ۳).
ضرایب همبستگی جهت تعیین رابطه بین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده ،خودکارآمدی و عملکرد با سن، سطح تحصیلات و سطح درآمد انجام شد.
ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که سن افراد مورد بررسی با نمرات آگاهی (001/0P<)، خودکارآمدی( 007/0P=) و عملکرد (001/0P<) رابطه معکوس داشت اما با نمرات حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده رابطه معنادار نداشت (۰/۰۵P >).ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که سطح تحصیلات و سطح درآمد با آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه مستقیم و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشتند ( 05/0 P >).
اما بین سطح تحصیلات و سطح درآمد با نمرات حساسیت، شدت و منافع درک شده رابطه معنادار مشاهده نشد (05/0P >).آزمون t مستقل اختلاف معنادار بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان را نشان نداد(05/0P >).
این در حالی است که فراوانی مصرف مکمل امگا-۳ در زنان ( ۴۳%) و در مردان (۲۹/۲%) بود و آزمون کای اسکوئر نشان دادکه مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود(01/0= P).
جدول ۱: توزیع فراوانی منبع کسب اطلاعات در سالمندان مورد مطالعه به تفکیک مصرف یا عدم مصرف مکمل‌های امگا- ۳
منبع کسب اطلاعات |
مصرف مکمل‌های امگا ۳ | عدم مصرف مکمل‌های امگا ۳ | Pv | ||
| تعداد | درصد | تعداد | درصد | ||
| پزشک و کارکنان بهداشتی | ۶۲ | ۲/۵۱ | ۴۷ | ۳/۲۳ | ۰۰۱/۰> |
| کارشناس تغذیه | ۱۳ | ۷/۱۰ | ۱۲ | ۹/۵ | ۱۲/۰ |
| اینترنت | ۲۲ | ۲/۱۸ | ۲۸ | ۹/۱۳ | ۳۰/۰ |
| رادیو و تلوزیون | ۲۹ | ۲۴ | ۶۰ | ۷/۲۹ | ۲۶/۰ |
| مطبوعات | ۱۳ | ۷/۱۰ | ۳۰ | ۹/۱۴ | ۲۹/۰ |
| دوستان | ۱۹ | ۷/۱۵ | ۳۶ | ۸/۱۷ | ۶۲/۰ |
| خانواده و فرزندان | ۵ | ۱/۴ | ۵ | ۵/۲ | ۳۰/۰ |
| شبکههای ماهوارهای | ۹ | ۴/۷ | ۷ | ۵/۳ | ۱۱/۰ |
| پیامکها | ۳ | ۵/۲ | ۶ | ۳ | ۵۵/۰ |
جدول ۲: ضرایب همبستگی پیرسون بین نمره عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده و خودکارآمدی
| نمره | نمره عملکرد | |
| R | P | |
| آگاهی | ۶۰۲/۰ | ۰۰۱/۰> |
| حساسیت درک شده | ۲۰۵/۰ | ۰۰۱/۰> |
| شدت درک شده | ۳۱۲/۰ | ۰۰۱/۰> |
| منافع درک شده | ۳۶۷/۰ | ۰۰۱/۰> |
| موانع درک شده | ۱۶۴/۰- | ۰۰۵/۰ |
| خودکارآمدی | ۶۱۶/۰ | ۰۰۱/۰> |
جدول ۳ : میانگین نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده، موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد به تفکیک مصرف یا عدم مصرف مکمل‌های امگا ۳
| متغیر | مصرف مکمل‌های امگا ۳ | عدم مصرف مکمل‌های امگا ۳ | P | ||
| میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||
| آگاهی | ۱/۶۴ | ۷/۲۶ | ۶/۳۸ | ۴/۳۱ | ۰۰۱/۰> |
| حساسیت درک شده | ۲/۸۴ | ۴/۱۲ | ۲/۷۶ | ۱/۱۴ | ۰۰۱/۰> |
| شدت درک شده | ۱/۷۷ | ۴/۱۲ | ۵/۶۹ | ۲/۱۳ | ۰۰۱/۰> |
| منافع درک شده | ۶/۷۹ | ۳/۱۶ | ۹/۷۰ | ۴/۱۶ | ۰۰۱/۰> |
| موانع درک شده | ۵/۴۱ | ۸/۱۸ | ۶/۴۴ | ۵/۱۷ | ۱۵/۰ |
| خودکارآمدی | ۸/۷۵ | ۲/۱۵ | ۳/۶۸ | ۹/۱۶ | ۰۰۱/۰> |
| عملکرد | ۷/۶۵ | ۳/۲۰ | ۷/۴۳ | ۰۱/۲۶ | ۰۰۱/۰> |
ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که سطح تحصیلات و سطح درآمد با آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه مستقیم و با نمره موانع درک شده رابطه معکوس داشتند ( 05/0 P >) اما بین سطح تحصیلات و سطح درآمد با نمرات حساسیت، شدت و منافع درک شده رابطه معنادار مشاهده نشد (05/0 P > ).
آزمون t مستقل اختلاف معنادار بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان را نشان نداد (05/0P >).
این در حالی است که فراوانی مصرف مکمل امگا-۳ در زنان ( ۴۳%) و در مردان (۲۹/۲%) بود و آزمون کای اسکوئر نشان دادکه مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود(01/0= P).
برای بررسی توان پیشگویی کننده های رفتار مصرف مکمل امگا-۳ بر اساس سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی از مدل رگرسیون لوجستیک استفاده گردید.
نتایج آنالیز رگرسیون لوجستیک با توجه به مقادیر والد نشان داد که از بین متغیرهای مذکور در جدول ۴، بهترین پیشگویی کننده‌ها برای مصرف مکمل امگا-۳ به ترتیب عبارتند از آگاهی، عملکرد، خودکارآمدی و حساسیت درک شده و در حضور این متغیر سایر متغیرها پیشگویی کننده‌های معناداری برای مصرف امگا-۳ در سالمندان نیستند.
هم چنین این آزمون نشان داد که متغیرهای مذکور می‌توانند ۷/۷۴ درصد مصرف یا عدم مصرف از مکمل امگا-۳ را پیش بینی کنند.
بحث و نتیجه گیری
با توجه به روند افزایش جمعیت سالمندان در ایران، جامعه هدف در مطالعه حاضر سالمندان انتخاب شدند.بر اساس آمارهای ملی و بین المللی ۷/۲۱ % از جمعیت ایران در سال ۲۰۵۰ بالای ۶۰ سال خواهند بود. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۵ جمعیت بالای ۶۰ سال در کشور حدود ۱۰% بود (۳۱ ،۳۰). از پیش فرض‌های کنترل بیماری و عوامل خطر در سالمندان این است که سالمندان بتوانند از شیوه زندگی سالم لذت ببرند و با استراتژی‌های پیشگیری و درمان مناسب، حداقل ناتوانی را داشته باشند(۳۰). طراحی و اجرای مطالعه حاضر بر اساس دو علت، یکی اعتقاد و ادراک سالمندان از بیماری‌ها و عوارض ناشی از آن، که عامل ارزشمند و مؤثر در اتخاذ رفتار پیشگیرانه و کنترل بیماری می باشد، و دیگر اینکه بیماری‌های مزمن مانند بیماری آلزایمر را با تشخیص زود هنگام و مراقبت جامع می‌توان کنترل نمود، شکل گرفت. در این مطالعه سازه‌های الگو حساسیت درک شده، خودکار آمدی، عملکرد و آگاهی توانستند ۴/۷۴ درصد رفتار مصرف امگا-۳ را پیش بینی کنند. بهترین پیش گویی کننده‌ها برای استفاده از مکمل امگا-۳ در این مطالعه آگاهی و سازه های خودکارآمدی و حساسیت درک شده در مرتبه بعدی قرار گرفتند. لذا با قدرت پیشگویی سازه‌های الگو (۴/۷۴ درصد)، می‌توان براساس اطلاعات پایه در توسعه طراحی مداخلات الگو مدار جهت تغییر رفتار و شیوه زندگی در کاهش خطر و به تأخیر انداختن ابتلا به زوال عقل گام برداشت. کیم و همکاران در مطالعه ای الگوی اعتقاد بهداشتی را جهت تغییرات رفتاری کاهش خطر زوال عقل و آلزایمر بکار بردند و بر اساس یافته‌های مطالعه، استفاده از این الگو را در توسعه و ارزیابی مداخلات جهت پیشگیری از بیماری دمانس را پیشنهاد کردند (۲۶).در مطالعه مروتی و همکاران سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی 3/45 درصد از رفتارهای خود مراقبتی در بیماران دیابتی را پیشگویی کردند (۳۲). در بررسی برونلی الگوی اعتقاد بهداشتی ۵۲ % از واریانس تبعیت از رژیم غذایی بیماران دیابتی را پیشگویی نمودند (۳۳). در اکثر مطالعات مرتبط نشان داده شده که خودکارآمدی اثر قوی بر رفتارهای بهداشتی دارد.در برخی از بررسی‌ها، خودکارآمدی بیش از ۵۰% واریانس رفتارهای بهداشتی را تبیین می کند باندورا خودکارآمدی را قضاوت فرد در مورد توانایی انجام یک عمل مشخص و مهمترین پیش شرط تغییر رفتار می‌داند (۳۳). در مطالعه مروتی و همکاران ۱۳۶۸ خودکارآمدی را در خود مراقبتی بیماران دیابتی معنی دارترین پیشگویی کننده اعلام کردند، که با نتایج ما همخوانی دارد (۳۲). مهدوی و همکاران ۱۳۹۳ در مطالعه "تعیین عوامل پیشگویی کننده رفتار تغذیه ای پیشگیری کننده از پوکی استخوان با استفاده از الگوی باور سلامت" بیان داشتند که سازه موانع درک شده پیشگویی کننده قوی مصرف کلسیم و سازه موانع و منافع درک شده به عنوان پیشگویی قوی ویتامین "د غذایی "شناسایی شدند (۳۴).
در مطالعه حاضر بین عملکرد با نمرات آگاهی، حساسیت درک شده، شدت درک شده، منافع درک شده و خودکارآمدی رابطه مستقیم( ۰۰۱/۰ P<)، و با موانع درک شده رابطه معکوس وجود داشت. نتایج مطالعه کریمی و همکاران ۱۳۹۵ نیز بین حساسیت درک شده، شدت درک شده و منافع درک شده، با رفتار تغذیه‌ایی زنان باردار همبستگی مثبت و معنادار و با موانع درک شده همبستگی معکوس و معنادار را نشان داد که با مطالعه حاضر همخوانی داشت (۳۵). در مطالعه بابا نژاد و همکاران ۱۳۹۲، ۳/۲۶% از افراد مورد بررسی مکمل غذایی مصرف می کردند که مکمل های کلسیم، آهن و اسید فولیک بیشترین فراوانی را داشتند (۳۶). در مطالعه‌ای در ایرلند میزان مصرف مکمل‌ها ۲۳% گزارش شد (۴۲). در مطالعه‌ایی دیگر۴۲% مراجعه کنندگان به مراکز بهداشتی درمانی غرب تهران حداقل یک نوع مکمل غذایی و ۹/۴ درصد از انواع مکمل امگا-۳ یا توأم با روغن ماهی مصرف می‌کردند (۳۷). در این مطالعه سطح آگاهی کسب شده توسط نمونه‌های مورد بررسی، به گونه‌ایی که بیشترین امتیاز "خوب" کسب شده در آگاهی، متعلق به گروه مصرف کننده مکمل امگا-۳ بود و همچنین میانگین نمرات اکثریت سازه های الگوی اعتقاد بهداشتی در این گروه به طور معنادار از گروهی که مکمل امگا-۳ مصرف نمی کردند، بیشتر بود. مطالعه نژاددادگر و همکاران۱۳۹۱ در خصوص بررسی آگاهی و میزان شیوع رفتارهای پیشگیری کننده از آلزایمر نشان داد که میزان آگاهی واحدهای مورد مطالعه از راه های پیشگیری بیماری در سطح مطلوب بود که با مطالعه ما همسو بود (۳۸). در مطالعه ی ما بیشترین نمره میانگین کسب شده مربوط به حساسیت درک شده در گروه مصرف کنندگان مکمل امگا-۳ بود که به طور معناداری بیشتر از گروهی بود که مکمل استفاده نمی کردند. در مطالعه برونلی و تان مای و مروتی نتایجی مشابه این یافته مشاهده می‌شود (۳۹،۳۳،۳۲).
به گونه‌ایی که با افزایش حساسیت درک شده انجام رفتارهای خود مراقبتی نیز افزایش می‌یابد زیرا فرد خود را مستعد ابتلا به بیماری می داند (۲۸). هم چنین نمره میانگین منافع و شدت درک شده در سالمندان مورد بررسی در گروه مصرف کنندگان مکمل امگا-۳ به طور معنادار بیشتر از گروه عدم مصرف نشان داده شد. مروتی و همکاران در مطالعه خود، همبستگی معنادار شدت درک شده با رفتارهای خود مراقبتی مربوط به دیابت را نشان دادند (۳۲). در گزارش هوارث و همکاران ۲۰۱۶ که بر دانش، باور و رفتار در خصوص پاپیلومای ویروس انسانی انجام شد، بیان شده آگاهی و باور درک شده از بیماری و فواید و موانع رفتار پیشگیری (تزریق واکسن و عوارض آن، هزینه) با رفتار ارتباط قوی دارد و ضروری است که در چارچوب برنامه های آموزشی با جدیت مدیریت گردد (۴۰). بر اساس نتایج مطالعه حاضر، کمترین میانگین محاسبه شده در دو گروه سالمندان مورد بررسی ( گروه مصرف مکمل امگا-۳ و گروه عدم مصرف مکمل امگا-۳) سازه موانع درک شده بود، ضمن اینکه نمره عملکرد با سازه مذکور رابطه معنادار و معکوس داشت. در مطالعه مهدوی و همکاران ۱۳۹۳ نیز بین سازه موانع درک شده و مصرف کلسیم مربوط به رژیم غذایی همبستگی معنادار بیان شده بود (۳۴).
مطالعه مروتی و همکاران ۱۳۶۸ نشان داد که با افزایش موانع درک شده، انجام رفتارهای مراقبت از دیابت کاهش می یابد (۳۲). فام PHAM و همکاران نقش الگوی اعتقاد بهداشتی در خود ارزیابی بیماران مبتلا به دیابت غیر وابسته به انسولین را در تبعیت از رفتارهای خود مراقبتی را بررسی نمودند، در این افراد نیز با افزایش موانع درک شده، انجام ورزش کاهش می یافت (۴۱). در اتخاذ رفتارهای بهداشتی همواره موانعی از قبیل هزینه، زمان، تسهیلات و عدم دسترسی وجود دارند که توسط فرد مورد ارزیابی قرار می‌گیرند (۱۹). در مطالعه حاضر نیز تنها ۵/۱۵ درصد از سالمندان مورد بررسی "خوراک ماهی را هفته‌ای دوبار" در برنامه غذایی خود اعلام کردند و با نتایج مطالعه نژاددادگر که بیان کردند تنها ۲۰% به صورت منظم خوراک ماهی را در رژیم غذایی هفتگی خود داشتند همخوانی داشت (۳۸). این شواهد نمایانگر آن است که دریافت منابع غذایی حاوی اسیدهای چرب امگا-۳ در سـالمـندان کافی نیست Docosahexaenoic Acid (DHA) یکی از اساسی ترین اسیدهای چرب امگا-۳ است که بدن انسان قادر به ساختن آن به میزان کافی نمی باشد (۴۲). از این رو باید از طریق غذا دریافت شود، که در بشقاب غذایی یافت نمی شود (۴۳).
در مطالعه حاضر سطح تحصیلات، و سطح درآمد با نمرات آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد رابطه معنا دار مستقیم مشاهده شد. این نتایج با مطالعه مظلومی و همکاران ۱۳۹۴که نشان دادند مراقبین با تحصیلات بالاتر، نگرش بهتری در مراقبت از بیماران آلزایمردارند، همخوانی داشت (۴۴). هم چنین مهری و همکاران ۱۳۹۰ در مطالعه خود به نتیجه مشابه رسیدند و اعلام کردند که استفاده از کمربند ایمنی با بالارفتن سطح تحصیلات افزایش می یابد، و به نقل از راواش بیان می کند که سطح تحصیلات با انجام رفتار های مرتبط با سلامت ارتباط دارد (۴۵).
مطالعه حسن زاده و همکاران نیز نشان داد که بین میزان تحصیلات و آگاهی زنان نسبت به یائسگی اختلاف معنی دار آماری وجود دارد (۴۶). این در حالی است که با سن افراد مورد بررسی رابطه معنادار و معکوس داشت.بدین معنا که با افزایش سن آنان نمرات آگاهی، خودکارآمدی و عملکرد کمتر می شود .با اینکه بین میانگین نمرات آگاهی، حساسیت، شدت، منافع و موانع درک شده، خودکارآمدی و عملکرد زنان و مردان در این مطالعه اختلاف معناداری مشاهده نشد، اما مصرف مکمل امگا-۳ در زنان به طور معناداری بیشتر از مردان بود. بر اساس مطالعه عابدینی و همکاران بیشترین آگاهی و عملکرد در دیابت نوع ۲ مربوط به زنان بود (۴۷). در حالیکه رمضانخانی و همکاران در مطالعه خود بیان کردند که میانگین امتیازهای کسب شده مردان سالمندان در خصوص شیوه زندگی به طور معناداری بیشتر از زنان بود که با مطالعه ما همخوانی نداشت (۴۸). از یافته های دیگر اینکه سالمندان بیشترین منبع کسب اطلاعات بهداشتی خود را " پزشکان و کارکنان مراقبت سلامت " معرفی کردند، که با یافته های مطالعه زارعی و همکاران ۱۳۹۷ که دانشجویان مورد بررسی، محیط های مجازی و اینترنت را انتخاب کرده بودند همسو نبود (۴۹).
سبزواری و همکاران ۱۳۹۳ در نتایج مطالعه کیفی منابع کسب اطلاعات سلامت زنان اینگونه بیان کردند: زنان مورد مطالعه کارکنان مراقبت سلامت را قابل اعتمادترین منبع کسب اطلاعات می دانستند.
آنان قبل از مراجعه به مراکز مراقبت سلامت، ابتدا جهت کسب اطلاعات به اینترنت رجوع می کردند. بر اساس تجارب زنان مشارکت کننده در پژوهش آنان، تبادل اطلاعات سلامت از طریق شبکه های اجتماعی رایج و موجود در جامعه به عنوان اولین و در دسترس ترین منبع کسب اطلاعات محسوب می شود(۵۰) در این مطالعه با شناسایی قویترین سازه های پیشگویی کننده رفتار مصرف امگا-۳ در پیشگیری از بیماری آلزایمر، توان و کارایی الگوی اعتقاد بهداشتی را در تبیین رفتار مورد نظر نشان داد. این الگو را می توان به عنوان چارچوب مرجع پایه جهت طراحی مداخلات آموزش سالمندان در پیشگیری از بیماری استفاده نمود. در این مطالعه، اکثریت سالمندان "پزشکان و کارکنان مراکز سلامت را به عنوان منبع کسب اطلاعات و رفتارهای بهداشتی انتخاب کردند" که نمایانگر نقش تعیین کننده این سرمایه های انسانی در سلامت جامعه می باشند. بنابراین اگر عملکرد منظم و مستمر افراد حرفه ایی بهداشت بر اساس نیازهای گروه جمعیتی، سطوح مختلف پیشگیری و با استفاده از چارچوب های نظری طراحی گردد، می تواند یکی از مؤثرترین استراتژی های مداخلات آموزشی در توانمندسازی سالمندان باشد.
به گونه ایی که با ارتقاء و تقویت ادراکات و خود کارآمدی آنان، گامی بزرگ در جهت بهبود کیفیت زندگی سالمندان برداشته شود. شواهد موجود در رابطه با افزایش جمعیت سالمندان کشور و پیش بینی شیوع ابتلاءآنان به بیماری آلزایمر، فوریت راهکارهای امن، مؤثر و در دسترس را در جهت پیشگیری از این بیماری می‌طلبد.
ما امیدواریم که نتایج مطالعه حاضر بتواند یک انگیزه قوی را برای سیاستگزاران و برنامه ریزان سلامت در راستای برنامه های بلند مدت مرتبط با پیشگیری، کنترل و مراقبت از بیماری های مزمن بویژه بیماری آلزایمر را ایجاد کند، بدین گونه که مراقبت از سالمندان عزیز کشورمان در الویت نظام سلامت قرار گیرد. محدودیت دسترسی به تحقیقات و مقالات مرتبط و همچنین سن بالای سالمندان در جهت پر کردن پرسشنامه ها ، از محدودیت های این تحقیق بوده است که با مدیریت محققین تعدیل شد.
تضاد منافع
نویسندگان این مقاله اعلام می دارند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تقدیر و تشکر
پژوهشگران این مطالعه بدین وسیله از پشتیبانی معاونت پژوهش و فناوری واحد علوم و تحقیقات تهران تشکر و قدردانی می نمایند
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
